پرسش :
با توجه به آيه 6 سوره حجرات، از چه نظر خبري كه فاسق بياورد نياز به تحقيق دارد؟
پاسخ :
خداوند در آيه 6 سوره حجرات مي‌فرمايد: اي مؤمنان اگر فرد فاسقي خبري برايتان آورد، ]در آن[ بررسي كنيد. مبادا نادانسته به قومي زيان رسانيد، آن گاه به خاطر كاري كه كرده‌ايد پشيمان شويد.
بسياري از مفسرين شأن نزول اين آيه را در مورد "وليدبن‌عقبه" مي‌دانند و معتقدند كه قرآن در اين آيه وليدبن‌عقبه را فاسق معرفي مي‌كرده است. زيرا پيامبراكرم‌وليدبن‌عقبه را براي جمع‌آوري زكات از قبيله "بني‌المصطلق" اعزام كرد، وقتي كه اهل قبيله فهميدند، با خوشحالي به استقبال او آمدند. ولي از آنجايي كه ميان وليد و آنها در جاهليت خصومت شديدي بود، وليد تصور كرد كه آنها به قصد كشتن او آمده‌اند، خدمت پيامبر9 بازگشت و عرض كرد: آنها از پرداخت زكات خودداري كردند! پيامبر9 ناراحت شد و تصميم گرفت با آنها پيكار كند، در اين موقع اين آيه نازل شد كه: "هرگاه فاسقي خبري آورد، دربارة آن تحقيق كنيد...".(مجمع‌البيان، مرحوم طبرسي، ج 9، ص 198، نشر ناصر خسرو.)
وليدبن‌عقبة‌بن‌ابي‌معيط برادر مادري عثمان‌بن‌عفان بود كه بعد از نزول آيه مذكور، به فاسق مشهور شد.
بعد از شأن نزول آيه اين توضيح لازم است كه مسأله اعتماد بر اخبار موثق، اساس تاريخ و زندگي بشر را تشكيل مي‌دهد، به طوري كه اگر مسئله حجيت خبر عادل يا موثقي از جوامع انساني حذف شود، بسياري از ميراث‌هاي علمي گذشته و اطلاعات مربوط به جوامع بشري و حتي مسائل زيادي از آن‌چه امروز در جامعه خود با آن سر و كار داريم به كلي حذف خواهد شد.
ولي همان اندازه كه حجيت و قبول خبر عادل وثقه به زندگي سامان مي‌بخشد، تكيه بر اخبار غير موثق، بسيار خطرناك و موجب از هم پاشيدگي نظام جامعه‌ها شده و مصائب فراواني به بار مي‌آورد، حيثيت و حقوق اشخاص را به خطر مي‌اندازد و انسان را به بيراهه و انحراف مي‌كشاند و سرانجام مايه پشيماني خواهد بود; از اين رو، خبري كه فاسق مي‌آورد در صورتي كه به جامعه مربوط شود و بخواهيم بر اساس آن، اقدام و عملي انجام دهيم بايد در مورد خبرش تحقيق و بررسي كنيم اما اگر خبر مهم و مفيد نباشد نياز به تحقيق و بررسي ندارد.(ر.ك: تفسير سوره حجرات، محسن قرائتي، ص 5، مركز فرهنگي درس‌هايي از قرآن / تفسير نمونه، ج 22، ص 156، دارالكتب الاسلامية / الميزان، علامه طباطبايي، ج 18، ص 311، جامعه مدرسين.)
البته اگر اين مطلب كه اين آيه، به وليد بن عقبه اشاره دارد را قطعي بگيريم ـ زيرا اين مطلب در قرآن نيامده، بلكه برخي مفسران اين را به عنوان شأن نزول بيان كرده‌اند، بر فرض كه به طور قطع چنين باشد ـ و بگوييم كه پيامبر6 وليد بن عقبه را در زماني كه فاسق بوده، براي جمع‌آوري زكات فرستاده است، در توضيح عمل پيامبر6 مي‌گوييم:
الف ـ فاسق دو گونه است: 1. متجاهر بالفسق: يعني كسي كه آشكارا گناه مي‌كند و از اين كه مردم متوجه گناه او شوند، هيچ ابايي ندارد. 2. كسي كه اهل گناه و معصيت است، ولي آن را پنهاني مرتكب مي‌شود، به گونه‌اي كه نمي‌خواهد ديگران از آن آگاه شوند.
با توجه به اين مطلب، شايد وليد بن عقبه اهل گناه بوده، ولي جزء دسته دوم بوده است و مردم از فسق او آگاهي نداشتند و گمان مي‌كردند انسان‌ِ عادل و بسيار خوبي است و پيامبر6 هر چند از امور پنهان افراد هم خبر داشته; ولي مأمور بوده است كه ظاهر افراد را ملاك برخوردها و قضاوت‌هاي خود قرار دهد; به همين جهت، محروم كردن وليد ـ با توجه به اين كه در ظاهر آدم خوبي بوده است ـ شك برانگيز مي‌شده، زيرا از طرفي پيامبر6 نمي‌توانست بگويد وليد فاسق است، زيرا ممكن است وليد انكار كند و مردم هم او را تأييد كنند ـ زيرا فرض اين است كه فسق او آشكار نبوده، كسي جز پيامبر6 از آن آگاهي نداشته است ـ از طرفي محروم كردن او از همة كارها هم، بدون علت، سبب اعتراض او و ديگران مي‌شده است; به همين جهت، پيامبر6 ظاهر حال او را ملاك عمل خود قرار داده با او مانند هر فرد مورد اطمينان ديگري برخورد كرده است تا آن كه خداوند از فسق پنهان او خبر داد، و همين كه نوشته‌اند وليد پس از نزول آيه، به "فاسق" مشهور شد، احتمال ما را تأييد مي‌كند; گويا پيش از آن كسي از فسق او آگاه نبوده است.
ب ـ از آن جاكه بيش‌تر مردم كما بيش از گناه پرهيز نمي‌كنند، پيامبر6 مجبور بوده است در برخي موارد، به جهت كمبود نيرو، از اهل گناه نيز استفاده كند، مانند سربازاني كه پيامبر6 براي جهاد بسيج فرموده، از ان‌ها استفاده مي‌كرد و يا كساني را كه در امور مشابه جهاد به خدمت مي‌گرفت، همه عادل و متقي و پارسا نبودند، بلكه مردم عادي كوچه و بازار بودند كه جسته و گريخته، مرتكب گناه مي‌شدند و ديگران نيز از آن آگاهي پيدا مي‌كردند.
ج ـ گاهي دادن برخي پُست‌ها به برخي افراد، در برخي شرايط خاص، سبب تقويت روحية آنان مي‌شده است و اگر احياناً اهل گناه بودند، به خاطر موقعيتي كه داشتند سعي مي‌كردند ـ در ظاهر هم كه شده ـ ترك گناه و معصيت كنند; شايد پيامبر6 چنين مطلبي را در اين گونه موارد، مدّنظر داشته‌اند.
eporsesh.com
خداوند در آيه 6 سوره حجرات مي‌فرمايد: اي مؤمنان اگر فرد فاسقي خبري برايتان آورد، ]در آن[ بررسي كنيد. مبادا نادانسته به قومي زيان رسانيد، آن گاه به خاطر كاري كه كرده‌ايد پشيمان شويد.
بسياري از مفسرين شأن نزول اين آيه را در مورد "وليدبن‌عقبه" مي‌دانند و معتقدند كه قرآن در اين آيه وليدبن‌عقبه را فاسق معرفي مي‌كرده است. زيرا پيامبراكرم‌وليدبن‌عقبه را براي جمع‌آوري زكات از قبيله "بني‌المصطلق" اعزام كرد، وقتي كه اهل قبيله فهميدند، با خوشحالي به استقبال او آمدند. ولي از آنجايي كه ميان وليد و آنها در جاهليت خصومت شديدي بود، وليد تصور كرد كه آنها به قصد كشتن او آمده‌اند، خدمت پيامبر9 بازگشت و عرض كرد: آنها از پرداخت زكات خودداري كردند! پيامبر9 ناراحت شد و تصميم گرفت با آنها پيكار كند، در اين موقع اين آيه نازل شد كه: "هرگاه فاسقي خبري آورد، دربارة آن تحقيق كنيد...".(مجمع‌البيان، مرحوم طبرسي، ج 9، ص 198، نشر ناصر خسرو.)
وليدبن‌عقبة‌بن‌ابي‌معيط برادر مادري عثمان‌بن‌عفان بود كه بعد از نزول آيه مذكور، به فاسق مشهور شد.
بعد از شأن نزول آيه اين توضيح لازم است كه مسأله اعتماد بر اخبار موثق، اساس تاريخ و زندگي بشر را تشكيل مي‌دهد، به طوري كه اگر مسئله حجيت خبر عادل يا موثقي از جوامع انساني حذف شود، بسياري از ميراث‌هاي علمي گذشته و اطلاعات مربوط به جوامع بشري و حتي مسائل زيادي از آن‌چه امروز در جامعه خود با آن سر و كار داريم به كلي حذف خواهد شد.
ولي همان اندازه كه حجيت و قبول خبر عادل وثقه به زندگي سامان مي‌بخشد، تكيه بر اخبار غير موثق، بسيار خطرناك و موجب از هم پاشيدگي نظام جامعه‌ها شده و مصائب فراواني به بار مي‌آورد، حيثيت و حقوق اشخاص را به خطر مي‌اندازد و انسان را به بيراهه و انحراف مي‌كشاند و سرانجام مايه پشيماني خواهد بود; از اين رو، خبري كه فاسق مي‌آورد در صورتي كه به جامعه مربوط شود و بخواهيم بر اساس آن، اقدام و عملي انجام دهيم بايد در مورد خبرش تحقيق و بررسي كنيم اما اگر خبر مهم و مفيد نباشد نياز به تحقيق و بررسي ندارد.(ر.ك: تفسير سوره حجرات، محسن قرائتي، ص 5، مركز فرهنگي درس‌هايي از قرآن / تفسير نمونه، ج 22، ص 156، دارالكتب الاسلامية / الميزان، علامه طباطبايي، ج 18، ص 311، جامعه مدرسين.)
البته اگر اين مطلب كه اين آيه، به وليد بن عقبه اشاره دارد را قطعي بگيريم ـ زيرا اين مطلب در قرآن نيامده، بلكه برخي مفسران اين را به عنوان شأن نزول بيان كرده‌اند، بر فرض كه به طور قطع چنين باشد ـ و بگوييم كه پيامبر6 وليد بن عقبه را در زماني كه فاسق بوده، براي جمع‌آوري زكات فرستاده است، در توضيح عمل پيامبر6 مي‌گوييم:
الف ـ فاسق دو گونه است: 1. متجاهر بالفسق: يعني كسي كه آشكارا گناه مي‌كند و از اين كه مردم متوجه گناه او شوند، هيچ ابايي ندارد. 2. كسي كه اهل گناه و معصيت است، ولي آن را پنهاني مرتكب مي‌شود، به گونه‌اي كه نمي‌خواهد ديگران از آن آگاه شوند.
با توجه به اين مطلب، شايد وليد بن عقبه اهل گناه بوده، ولي جزء دسته دوم بوده است و مردم از فسق او آگاهي نداشتند و گمان مي‌كردند انسان‌ِ عادل و بسيار خوبي است و پيامبر6 هر چند از امور پنهان افراد هم خبر داشته; ولي مأمور بوده است كه ظاهر افراد را ملاك برخوردها و قضاوت‌هاي خود قرار دهد; به همين جهت، محروم كردن وليد ـ با توجه به اين كه در ظاهر آدم خوبي بوده است ـ شك برانگيز مي‌شده، زيرا از طرفي پيامبر6 نمي‌توانست بگويد وليد فاسق است، زيرا ممكن است وليد انكار كند و مردم هم او را تأييد كنند ـ زيرا فرض اين است كه فسق او آشكار نبوده، كسي جز پيامبر6 از آن آگاهي نداشته است ـ از طرفي محروم كردن او از همة كارها هم، بدون علت، سبب اعتراض او و ديگران مي‌شده است; به همين جهت، پيامبر6 ظاهر حال او را ملاك عمل خود قرار داده با او مانند هر فرد مورد اطمينان ديگري برخورد كرده است تا آن كه خداوند از فسق پنهان او خبر داد، و همين كه نوشته‌اند وليد پس از نزول آيه، به "فاسق" مشهور شد، احتمال ما را تأييد مي‌كند; گويا پيش از آن كسي از فسق او آگاه نبوده است.
ب ـ از آن جاكه بيش‌تر مردم كما بيش از گناه پرهيز نمي‌كنند، پيامبر6 مجبور بوده است در برخي موارد، به جهت كمبود نيرو، از اهل گناه نيز استفاده كند، مانند سربازاني كه پيامبر6 براي جهاد بسيج فرموده، از ان‌ها استفاده مي‌كرد و يا كساني را كه در امور مشابه جهاد به خدمت مي‌گرفت، همه عادل و متقي و پارسا نبودند، بلكه مردم عادي كوچه و بازار بودند كه جسته و گريخته، مرتكب گناه مي‌شدند و ديگران نيز از آن آگاهي پيدا مي‌كردند.
ج ـ گاهي دادن برخي پُست‌ها به برخي افراد، در برخي شرايط خاص، سبب تقويت روحية آنان مي‌شده است و اگر احياناً اهل گناه بودند، به خاطر موقعيتي كه داشتند سعي مي‌كردند ـ در ظاهر هم كه شده ـ ترك گناه و معصيت كنند; شايد پيامبر6 چنين مطلبي را در اين گونه موارد، مدّنظر داشته‌اند.
eporsesh.com
