پرسش :
آيات و رواياتي درباره جايگاه عقل و انديشه انساني در مكتب نبي اكرم(ص) و ائمه(ع) بيان فرماييد.
پاسخ :
خداوند با بيانهاي مختلف، انسان را به انديشه و تدبّر دعوت كرده است و كساني كه به تفكر بي اعتنايند، مورد توبيخ و مذمت قرار گرفتهاند. قرآن كريم افرادي را كه از تعقّل و انديشه گريزانند، به عنوان پستترين جنبندگان معرفي كرده و خطابات خود را مايه عبرت وبهرهگيري صاحبان عقل و خرد دانسته است. قرآن كريم هرگز آدميان را به تعبّد محض و پذيرش بي دليل عقايد ديني و تعطيل كردن عقول دعوت نكرده است؛ بلكه خود به اقامه دليل عقلي پرداخته و مخاطبان خود را به تعقّل و تدبّر توصيه فرموده است:
1. ان في خلق السماوات و الارض و اختلاف الليل و النهار لايات لاولي الالباب به راستي كه در آفرينش آسمانها و زمين وتفاوت شب و روز، نشانههايي است براي صاحب دلان{M، (سوره آل عمران، آيه 190).
2. و ما يذّكروا الااولوا الالباب ، و جز خردمندان، كسي پند نميگيرد.{M، (سوره بقره، آيه 269).
3. كذلك يُبيّن الله لكم آياته لعلّكم تعقلون بدين گونه، خداوند آيات خود را براي شما بيان ميكند، باشد كه بينديشيد{M،(سوره بقره، آيه 242).
4. قرآن كريم، حسرت و افسوس جهنّميان را نتيجه سرپيچي از رهنمودهاي عقل ميداند.
و قالُوا لو كنّا نسمع او نعقل ما كنّا في اصحاب السعير اگر گوش شنوا داشته، انديشه مينموديم، از دوزخيان نبوديم{M،(سوره ملك، آيه 10).
5. قرآن كريم نه تنها براي آزادي از جبر بيرون و آزادي از هوا و هوسهاي دروني ارزش قايل است، بلكه انسان را از زنجيرهايي كه عقل و انديشه را به بند بكشد بر حذر ميدارد و براي دوري از تعصب در انديشه، ميفرمايد. فبشر عباد * الذينيستمعون القول فيتبعون احسنه اولئك الذين هدهم اللّه و اولئك هم اولوا الالباب بشارت ده بندگاني را كه به گفتار گوش فرا دادهو از بهترين آنها پيروي ميكنند. آنها كساني هستند كه خدا هدايتشان كرده است و آنها صاحبان خرد و انديشهاند{M، (سوره زمر، آيه 17 ـ18).
روايات اهل بيت(ع) نيز عقل را در مقامي بس و الاشاره است.
1. امام موسي بن جعفر(ع) ضمن بر شمردن پارهاي از ويژگيهاي عقل و عاقلان، ميفرمايد: «خداي را بر مردمان دو حجت است: حجتي بيروني و حجتي دروني؛ حجت برون همانا پيامبران و امامان هستند و حجت درون عقل و خرد آدميان»، (كافي، جلد 1،كتاب العقل و الجهل، حديث 12).
علي(ع) ميفرمايد: «پايه دين بر عقل استوار شده و خدا را تنها بدين وسيله ميتوان شناخت. خردمند از تمامي كساني كه از راهي جز عقل، وصال خدا را ميجويند به او نزديكتر است و...»، (بحارالانوار، ج 1، ص 94، ح18).
3. اميرالمؤمنين(ع) ميفرمايد: «عقل، رسول و پيامبر الهي است و هيچ فقري شديدتر از محروميت از آن نيست»، (نهج البلاغه، قصار الحكم، حكمت 54)
eporsesh.com
خداوند با بيانهاي مختلف، انسان را به انديشه و تدبّر دعوت كرده است و كساني كه به تفكر بي اعتنايند، مورد توبيخ و مذمت قرار گرفتهاند. قرآن كريم افرادي را كه از تعقّل و انديشه گريزانند، به عنوان پستترين جنبندگان معرفي كرده و خطابات خود را مايه عبرت وبهرهگيري صاحبان عقل و خرد دانسته است. قرآن كريم هرگز آدميان را به تعبّد محض و پذيرش بي دليل عقايد ديني و تعطيل كردن عقول دعوت نكرده است؛ بلكه خود به اقامه دليل عقلي پرداخته و مخاطبان خود را به تعقّل و تدبّر توصيه فرموده است:
1. ان في خلق السماوات و الارض و اختلاف الليل و النهار لايات لاولي الالباب به راستي كه در آفرينش آسمانها و زمين وتفاوت شب و روز، نشانههايي است براي صاحب دلان{M، (سوره آل عمران، آيه 190).
2. و ما يذّكروا الااولوا الالباب ، و جز خردمندان، كسي پند نميگيرد.{M، (سوره بقره، آيه 269).
3. كذلك يُبيّن الله لكم آياته لعلّكم تعقلون بدين گونه، خداوند آيات خود را براي شما بيان ميكند، باشد كه بينديشيد{M،(سوره بقره، آيه 242).
4. قرآن كريم، حسرت و افسوس جهنّميان را نتيجه سرپيچي از رهنمودهاي عقل ميداند.
و قالُوا لو كنّا نسمع او نعقل ما كنّا في اصحاب السعير اگر گوش شنوا داشته، انديشه مينموديم، از دوزخيان نبوديم{M،(سوره ملك، آيه 10).
5. قرآن كريم نه تنها براي آزادي از جبر بيرون و آزادي از هوا و هوسهاي دروني ارزش قايل است، بلكه انسان را از زنجيرهايي كه عقل و انديشه را به بند بكشد بر حذر ميدارد و براي دوري از تعصب در انديشه، ميفرمايد. فبشر عباد * الذينيستمعون القول فيتبعون احسنه اولئك الذين هدهم اللّه و اولئك هم اولوا الالباب بشارت ده بندگاني را كه به گفتار گوش فرا دادهو از بهترين آنها پيروي ميكنند. آنها كساني هستند كه خدا هدايتشان كرده است و آنها صاحبان خرد و انديشهاند{M، (سوره زمر، آيه 17 ـ18).
روايات اهل بيت(ع) نيز عقل را در مقامي بس و الاشاره است.
1. امام موسي بن جعفر(ع) ضمن بر شمردن پارهاي از ويژگيهاي عقل و عاقلان، ميفرمايد: «خداي را بر مردمان دو حجت است: حجتي بيروني و حجتي دروني؛ حجت برون همانا پيامبران و امامان هستند و حجت درون عقل و خرد آدميان»، (كافي، جلد 1،كتاب العقل و الجهل، حديث 12).
علي(ع) ميفرمايد: «پايه دين بر عقل استوار شده و خدا را تنها بدين وسيله ميتوان شناخت. خردمند از تمامي كساني كه از راهي جز عقل، وصال خدا را ميجويند به او نزديكتر است و...»، (بحارالانوار، ج 1، ص 94، ح18).
3. اميرالمؤمنين(ع) ميفرمايد: «عقل، رسول و پيامبر الهي است و هيچ فقري شديدتر از محروميت از آن نيست»، (نهج البلاغه، قصار الحكم، حكمت 54)
eporsesh.com
