پرسش :

برخي از الفاظ و تعابير در قرآن كريم که ما را به زندگي مبتني بر آگاهي دعوت مي‏كند را ذكر كنيد.

پاسخ :
قرآن، انسان را موجودي كه قابليت دانايي و كمال دارد، مي‏شناسد و همواره دعوت به شناختن خدا و جهان و انسان و تاريخ گذشتگان نموده، انسان را شايسته يادگيري همه اسماي الهي (حقايق عالم) دانسته است (و علّم آدم الأسماء كلها) پس انسان موجودي است كه قابليت شناخت و علم را دارد و به وسيله شناخت و علم از كامل‏ترين موجودات جهان خلقت، محسوب مي‏شود و مورد تكريم الهي قرار گرفته است (و كرمنا بني آدم) چون انسان اين قابليت را داشت، خدا ابزار شناخت به او داد. ابزار شناخت عبارت است از: حواس پنجگانه، قوه تفكر و استدلال، مطالعه آثار علمي ديگران. در سوره مباركه نحل مي‏فرمايد: "والله أخرجكم من بطون أمهاتكم لا تعلمون شيئاً و جعل لكم السمع و الأبصار و الأفئدة لعلكم تشكرون؛ خدا شما را از شكم مادرانتان بيرون آورد، در حالي كه چيزي نمي‏دانستيد و براي شما گوش و ديده‏ها و دل‏ها قرار داد. باشد كه سپاس اين نعمت‏ها را بدانيد و از اين‏ها بهره صحيح ببريد".
قرآن همچنان كه حواس و قوه تفكر را ابزار شناخت و علم مي‏داند، تزكيه و تصفيه نفس و تقوا و پاكي را وسيله‏اي براي شناخت مي‏داند. در آيات بسياري به اين مطلب اشاره يا تصريح دارد: "ان تتقوا الله يجعل لكم فرقاناً؛(1) اگر تقواي الهي پيشه كنيد، خداوند مايه تميز و تشخيص را براي شما قرار مي‏دهد".
قرآن همواره به يادگيري و خواندن كتاب سفارش كرده، در اولين آيه بر پيامبر فرمود: "اقرأ باسم ربك الذي خلق؛ به نام پروردگاري كه انسان را آفريده است بخوان"؛ آن خدايي كه قلم به دست گرفتن را آموزاند.
موضوعاتي كه بايد آنها را شناخت: خدا، جهان، انسان، جامعه، قرآن و زمان.(2)
واژه هايي از قبيل تفكر، تدبر، تذكر، تعلم، تعقل، تنبه و تفقّه در قرآن بسيار به كار رفته است.
در هجده مورد تشويق به تفكر شده است. چهار مورد درباره تدبر و موارد بسياري سفارش به تذكر و تعلم و تعقل و تفقه شده است.
در مجموعه آيات به دست مي‏آيد از ديدگاه قرآن بايد زندگاني و عملكرد انسان، آگاهانه در تمامي مراحل همراه با تعقل و انديشه باشد.
پي‏نوشت‏ها:
1 - انفال (8) آيه 29.
2 - شهيد مطهري، مجموعه آثار، ج‏2، ص 229 به بعد.
eporsesh.com