پرسش :

چرا سوره توبه با بسم الله آغاز نمي‌گردد؟

پاسخ :
تاريخچة كوتاهي از شأن نزول اين سوره:
از آخرين سوره هايي است كه بر پيامبر(ص) در مدينه منوّره نازل گرديد كه داراي يكصد و بيست و نه آيه مي باشد. [علما و مفسران] آغاز نزول آن را در سال نهم هجرت مي دانند.
مطالعة سورة برائت نشان مي دهد كه قسمتي از آن پيش از جنگ تبوك، قسمتي هنگام آمادگي براي جنگ، و بخش ديگري پس از بازگشت از جنگ نازل شده است.
آغاز اين سوره تا آيه بيست و هشتم، پيش از فرا رسيدن مراسم حجّ نازل گرديده است. آيات آغازين سوره، دربارة وضع مشركان و بت پرستان آن زمان بود. اين سوره در مراسم حجّ، توسّط اميرالمؤمنين(ع) به مردم ابلاغ شد.(1)
امّا سؤال شما را با دو نظريه پاسخ مي‌دهيم:
نظريه اوّل: پاسخ از چگونگي شروع سوره فهميده مي‌شود، زيرا سوره با اعلان جنگ به دشمنان و اظهار بيزاري و پيش گرفتن يك روش سخت در مقابل آنان آغاز شده و روشنگر خشم خداوند نسبت به اين گروه است. از اين رو شروع سوره با "بسم الله الرّحمن الرّحيم" كه نشانة دوستي و محبّت و بيان كنندة صفت رحمانيّت و رحيميّت خدا است، تناسبي ندارد.(2)
اين موضوع در روايتي از حضرت علي(ع) نقل شده است. مرحوم طبرسي در تفسير مجمع البيان از اميرمؤمنان نقل مي كند: "اين كه "بسم الله الرّحمن الرّحيم" بر سر سورة برائت (توبه) نازل نشده، به اين جهت است كه "بسم الله" براي رحمت و امنيّت و امان مي‌باشد، در حالي كه سورة توبه به خاطر عدم امنيّت و جهاد با كفّار و بت‌پرستان نازل شده است".(3)
نظريّه دوم: گروهي از مفسّران معتقدند سوره توبه دنباله سوره انفال مي باشد، زيرا در سورة انفال دربارة پيمان ها سخن گفته شده، ولي سوره توبه در مورد الغاي پيمان‌ها توسط پيمان‌شكنان بحث كرده،‌ از اين رو "بسم الله" ميان اين دو سوره ذكر نشده است،‌ چون در حقيقت يك سوره اند.
روايتي را مرحوم طبرسي از امام صادق(ع) در اين خصوص نقل مي كند: "ألانفال والبراءة واحدٌ؛ انفال و توبه به منزلة يك سوره مي باشد".(4)
نظريه اي كه مشهور است، نظريه اوّل است.
پي نوشت:
1 - آيت الله مكارم شيرازي،‌ تفسير نمونه،‌ ج 7، ص 271.
2 - همان، ص 273.
3 - مرحوم فضل بن حسن طبرسي،‌ تفسير مجمع البيان،‌ ج 6 - 5، ص 2، چاپ تهران.
4 - مجمع البيان، ‌ج 6 - 5، ذيل سوره برائت،‌ ص 1.
eporsesh.com