پرسش :
نگاه به افراد محرم و نامحرم را از منظر قرآن کریم به طور کامل توضیح دهید.
پاسخ :
قرآن کریم در آیه ی 30 سوره ی نور به ممنوعیت چشم چرانی و لزوم حجاب مردان و تأثیر آن در پاکی و رشد آنان اشاره می کند و می فرماید:
«قُلْ لِلْمُؤْمِنِينَ يَغُضُّوا مِنْ أَبْصَارِهِمْ وَ يَحْفَظُوا فُرُوجَهُمْ ذلِکَ أَزْکَى لَهُمْ إِنَّ اللَّهَ خَبِيرٌ بِمَا يَصْنَعُونَ (ای پیامبر) به مردان مومن بگو: «چشم هایشان را (از نگاه حرام) فرو کاهند، و دامانشان را (در امور جنسی) حفظ کنند. که این برای آنان [پاک کننده تر و] رشدآورتر است، [چرا] که خدا به آنچه با زیرکی انجام می دهند آگاه است.»
شأن نزول
داستان نزول آیه ی فوق این گونه حکایت شده که جوانی از مسلمانان انصار مدینه، با زنی رو به رو شد. (و زنان در آن زمان مقنعه ی خود را پشت گوش ها قرار می دادند و طبیعی است که صورت، گردن و مقداری از سینه ی آنان نمایان می شد.) آن جوان در حال راه رفتن به زن چشم دوخت تا این که صورتش به دیوار خورد و در اثر چیز تیزی که در دیوار بود، صورتش شکافت و خون بر لباس و سینه اش ریخت.
او ناراحت شد و به همان صورت خدمت پیامبر (ص) رسید و ماجرا را نقل کرد. در این هنگام پیک وحی فرود آمد و آیه ی فوق را نازل کرده و به مردان مومن دستور داد که از چشم چرانی دوری کنند (1) (و در آیه ی بعد به زنان دستور حجاب داد.)
نکات و اشارات
1. سوره ی نور خط عفت و پاکی مومنان را دنبال می کند، و در راستای دور کردن جامعه از اعمال منافی عفت و سوق دادن مردم به سوی پاکی است، از این رو، در این آیات با چشم چرانی و ترک حجاب مبارزه می کند تا مقدمات پاکی جامعه فراهم گردد و زمینه ی آلودگی برطرف شود.
2. واژه ی «یغصوا» در اصل به معنای کم کردن و کوتاه کردن است، یعنی این آیه به مردان مومن دستور می دهد که نگاه خود را کوتاه کنند، اما دستور نمی دهد که چشمان خود را فرو بندند تا در راه رفتن دچار مشکل شوند. (2)
3. کم کردن و کوتاه نمودن نگاه در برابر نامحرمان آن است که قلمرو نگاه کم شود، یعنی اگر انسان در حالت عادی به منطقه ی گسترده ای نگاه می کند، و در هنگام رو به رو شدن با زنان نامحرم، قلمرو دید خود را کم کند تا گرفتار نگاه حرام نشود، به عبارت دیگر، از اندام و اعضایی که دیدن آن ها حرام است، نگاه خویش را برگیرد و از نگاه خود فرو کاهد و خیره نظر نکند.(3)
4. در این آیه متعلق نگاه حذف شده است؛ یعنی نمی گوید نگاه خود را از چه چیزی فرو گیرید. این مطلب دلیل بر عمومیت است، یعنی نگاه خود را از مشاهده ی هر چه حرام است، برگیرید که شامل فرو گرفتن نگاه از زنان نامحرم و هر صحنه ی حرام است؛ اما با توجه به آیات قبل و بعد، روشن می شود که مقصود نگاه به زنان نامحرم می باشد که زمینه ساز انحراف های جنسی است.
این دیده شوخ می کشد دل به کمند
خواهی که به کس دل ندهی دیده ببند (سعدی)
5. واژه ی «فرج» در اصل به معنای شکاف است، و در این جا کنایه از مواضع جنسی است، یعنی مردان باید مواضع جنسی بدن خود را از نگاه دیگران بپوشانند تا سبب تحریک افراد و زمینه ی آلودگی و انحراف جامعه نشود.
آموزه ها و پیام ها
1. چشم چرانی ممنوع می باشد.
2. آموزه ی آیه آن است که مردان نیز حجاب خویش را رعایت کنند و مواضع جنسی خود را بپوشانند.
3. پیام آیه برای مردان آن است که فروکاستن نگاه، از حرام عامل پاکی و رشد است.
4. آموزه ی آیه برای مردان آن است که با پوشاندن مواضع جنسی خود، به پاکی و رشد جامعه کمک کنید.
5. پیام هشدار آمیز آیه آن است که با زیرکی سعی نکنید از این دستور ها فرار کنید، زیرا خدا از حال شما آگاه است.
قرآن کریم در آیه ی 31 سوره ی نور به ممنوعیت چشم چرانی زنان و حدود حجاب آنان و موارد دوازده گانه ی استثنای آن اشاره کرده و می فرماید:
31. «و قل للمومنت یغضضن من ابصرهن و یحفظن فروجهن ولا یبدین زینتهن الا ما ظهر منها ولیضربن بخمرهن علی جیوبهن ولا یبدین زینتهن الا لبعولتهن او ءابائهن او ءاباء بعولتهن او ابنائهن او ابناء بعولتهن او اخونهن او بنی اخونهن او بنی اخوتهن او نسائهن او ما ملکت ایمنهن او التبعین غیر اولی الاربته من الرجال او الطفل الذین لم یظهروا علی عورت النساء ولا یضربن بارجلهن لیعلم ما یخفین من زینتهن و توبوا الی الله جمیعاً ایه المومنون لعلکم تفلحون؛
و به زنان مؤمن بگو: «چشمانشان را (از نگاه حرام) فرو کاهند، و دامان (عفت) شان را حفظ کنند، و زیورشان را آشکار ننمایند، جز آنچه را که از آن ها ظاهر است، و باید روسری هایشان را بر گریبان هایشان (فرو) اندازند، و زیورشان را آشکار ننمایند جز برای شوهرانشان، یا پدرانشان، یا پدران شوهرانشان، یا پسرانشان، یا پسران شوهرانشان، یا برادرانشان، یا پسران برادرانشان، یا پسران خواهرانشان، یا زنان (هم کیش) شان، یا آنچه (از کنیزان) مالک شده اند، یا مردان (خدمتکار) تابع (خانواده) که (از زنان) بی نیازند، یا کودکانی که بر امور جنسی زنان آگاه نشده اند، و پاهایشان را (به زمین) نزنند تا آنچه از زیورشان پنهان می دارند، معلوم گردد، و ای مومنان! همگی به سوی خدا بازگردید باشد که شما رستگار (و پیروز) شوید.»
نکات و اشارات
1. در آیه موارد دوازده گانه ی استثنا را بر می شمارد و می فرماید: «زنان زینت خود را آشکار نسازند، مگر (برای دوازده گروه)».
1. برای شوهرانشان؛
2. یا برای پدرانشان؛
3. یا برای پدران شوهرانشان؛
4. یا برای پسرانشان؛
5. یا برای پسران شوهرانشان؛
6. یا برای برادرانشان؛
7. یا برای پسران برادرانشان؛
8. یا برای پسران خواهرانشان؛
9.یا زنان (هم کیش) شان؛
10. یا برای بردگان (=کنیزانشان)؛
11. یا برای مردان دنباله روی که تمایلی (به زنان) ندارند؛
12. یا برای کودکانی که توانایی و اطلاعی از امور جنسی زنان ندارند.
در این آیه دو دستور اساسی به زنان می دهد که عبارت اند از:
پرهیز از چشم چرانی و لزوم پوشاندن مواضع جنسی از نگاه دیگران.
این دو قانون عمومی بوده و شامل مردان و زنان مومن می شود، البته در آیه ی قبل این دو دستور را برای مردان و در این آیه برای زنان واجب کرد. بیان جداگانه ی حکم مردان و زنان در این دو آیه برای تأکید و اهمیت آن است تا روشن شود که این قوانین مخصوص قشری خاص نیست.
3. در این آیه فرمان حجاب خاص زنان را صادر کرده است که شامل دو دستور اساسی است: نخست این که زنان باید زیور های مخفی خود را برای نامحرمان آشکار نسازند، و دوم این که پوشش های خود را بر گریبان خویش بیفکنند.
4. مفسران قرآن در مورد زیور های مخفی زنان اختلاف نظر دارند: برخی این زیور ها را به معنای زینت طبیعی زنان، یعنی اندام های آنان دانسته اند، و برخی دیگر به معنای محل زیور آلات زنان همچون گوش و دست دانسته اند،و برخی دیگر از مفسران زینت را به معنای زیور آلات زنان دانسته اند، البته در حالی که بر بدن قرار گرفته اند و به طور طبیعی آشکار کردن چنین زینتی همراه با آشکار ساختن اندامی است که زیور بر آن قرار گرفته است.
گفتنی است ظاهر آیه با تفسیر سوم سازگارتر است.(4)
5. در برخی احادیث اهل بیت (ع) آمده است که مقصود از زینت پنهان زنان در این آیه، همان گردنبند، بازوبند و پای بند است، (5)البته این گونه احادیث مصادیق این زیور ها را بیان می کند، ولی آیه شامل هرگونه زیور مخفی زنان همچون لباس های زینتی می شود (که زیر چادر یا زیر لباس عادی قرار می گیرد.)
6. در احادیث اهل بیت (ع) آمده است که مقصود از زیور های آشکار زنان که پوشاندن آن ها لازم نیست، همان دستبند، انگشتر و سرمه و مانند آن است (6) و در احادیث دیگر می خوانیم که مقصود صورت و دو دست زن است (که لازم نیست پوشانده شود.)
البته فقهای شیعه در مورد استثنای این امور اختلاف نظر دارند، و هر زن مکلف در این موارد به فتوای مرجع تقلید خویش مراجعه کند. (7)
7. واژه ی «خمر» به معنای پوشش است و معمولاً به چیزی گفته می شود که زنان سر خود را با آن می پوشانند (مثل مقنعه یا روسری).
و واژه ی «جیوب» به معنای یقه ی پیراهن است که به آن گریبان گویند و گاهی به معنای قسمت بالای سینه نیز که مجاور آن است، گفته می شود، (8)یعنی این آیه دستور می دهد که زنان روسری خود را بر گریبان خود بیفکنند تا گردن و قسمتی از سینه که معمولا باز می ماند، پوشیده شود.
8. فلسفه ی حجاب در اسلام آن است که:
الف ـ حجاب وقار و شخصیت زن را افزایش می دهد و اسلام می خواهد زنان این گونه باشند.
ب ـ محیط جامعه، محیطی پاک باشد و زمینه های فساد و انحراف برچیده شود.
ج ـ محیط جامعه برای مردان جوان تحریک آمیز نباشد و آنان را به فشار های روانی و بیماری های عصبی گرفتار نسازد.
د ـ یکی از پیامد های بی حجابی و بدحجابی، افزایش فحشا و اعمال منافی عفت و پیدایش فرزندان نامشروع است، همان گونه که در عصر ما در جوامع غیر مذهبی مشاهده می شود و حجاب یکی از موانع این فساد هاست.
یادآوری این نکته لازم است که حجاب به معنای محرومیت زنان در انجام وظایف فردی و اجتماعی نیست و زنان مسلمان می توانند با حفظ حجاب خود تا مراتب عالی علمی، فرهنگی و اجرایی پیشرفت کنند.
9. در این آیه دوازده مورد به عنوان استثنا ذکر شده اند که زنان حق دارند در برابر آنان حجاب خود را رعایت نکنند. این دوازده مورد عبارت اند از: شوهر، پدر، پدر شوهر، پسر، پسر شوهر، برادر، پسر برادر، پسر خواهر، زنان (هم کیش)، بردگان (کنیز)، مردان کم خرد که دنباله رو افراد هستند و طالب مسائل شهوانی نیستند و کودکان ناتوان که از امور جنسی زنان آگاهی ندارند.
10. مقصود از «نسائهن» زنان غیر مسلمان هستند، یعنی زنان مسلمان در برابر زنان مسلمان دیگر حق دارند که حجاب خود را برگیرند، اما در برابر زنان غیر مسلمان نباید بی حجاب شوند، زیرا آنان با وصف زنان مسلمان برای دیگران موجب فساد می شوند. به این مطلب در برخی احادیث اهل بیت (ع) نیز اشاره شده است.(9)
11. مقصود از بردگانی که زنان مسلمان حق دارند، حجاب خود را در برابر آنان برگیرند، کنیزان اند (10) که در اعصار پیشین در جوامع وجود داشته اند و اسلام با برنامه ای جالب، ریشه ی برده داری را از جامعه ی اسلام برکند.
12. مقصود از مردان دنباله رو خانواده که میل شهوانی ندارند، و زنان می توانند در برابر آنان حجاب خود را برگیرند، همان مردان کم خرد و سفیه هستند که احساس جنسی ندارند. و معمولاً خدمتکار دیگران هستند. (11)
و یا منظور پیرمردان و افراد خنثی و خواجه هستند. که میل شهوانی ندارند.(12)
13. در این آیه از عمو و دائی به عنوان محرم زنان یاد نشده است، شاید این به خاطر آن است که از پسر برادر و پسر خواهر یاد شد و با توجه به محرمیت دو جانبه ی آنان روشن می شود که عمو و دائی نیز محرم هستند.
14. در این آیه بیان شده بود که زنان با زدن پا به زمین باعث نشوند زینت های آنان آشکار شود و صدای پابند (و خلخال ها) به گوش مردان برسد و شهوت آنان تحریک شود. این مطلب نهایت دقت و ظریف نگری اسلام را نشان می دهد.
این مطلب هر چند یک مصداق تحریک شهوانی است، با الغای خصوصیت می توان گفت که زنان از هر گونه کار تحریک آمیز در برابر مردان نامحرم خودداری کنند.
آموزه ها و پیام ها
1. آموزه ی آیه برای زنان مؤمن آن است که با دوری از چشم چرانی و حفظ حجاب، محیط جامعه را پاک نگاه دارید.
2. پیام آیه آن است که زنان با آشکار کردن زیور های مخفی، عامل تحریک (و فساد) جامعه نشوند.
3. آموزه ی دیگر آیه آن است که زنان در برابر دوازده گروه اجتماعی آزادند که حجاب خویش را فروگذارند.
4. پیام دیگر آیه آن است که راه توبه، بازگشت و رستگاری برای خطاکاران باز است.
ج: آیات مربوط به حجاب (تأمین سلامت اجتماعی و بهداشت روانی زنان)
در این مورد چند آیه وجود دارد، از جمله آیه ی 31 نور که توضیح آن گذشت و آیه ی 32 و 59 سوره ی احزاب که در مورد زنان پیامبر (ص) است، اما درس های آموزنده ی آن کلی است. قرآن کریم در آیه ی 32 سوره ی احزاب به جایگاه همسران پیامبر و شیوه ی شایسته ی گفتگوی زنان با مردان اشاره می کند و می فرماید:
32. «یا نساء النبی لستن کاحد من النساء ان اتقیتن فلا تخضعن بالقول فیطمع الذی فی قلبه مرض و قلن قولا معروفاً؛ و افراد بی همسرتان، و شایستگان از بندگانتان، و کنیزانتان را به ازدواج (یکدیگر) در آورید، اگر نیازمند باشند، خدا از بخشش خود آنان را توانگر می سازد، و خدا گشایشگری داناست.»
نکات و اشارات
1. در این آیه جایگاه و مسئولیت بزرگ زنان پیامبر (ص) بیان شده است. آنان از طرفی منسوب به پیامبر (ص) هستند و از سوی دیگر الگوی زنان مسلمان می باشند.
آن ها می توانند دستور های خدا و پیامبر را در زندگی خود اجرا کنند و با تقوا باشند و سرمشق دیگران قرار گیرند. و این مقام ممتازی است که زنان عادی از آن بی بهره اند.
2. در این آیه به زنان پیامبر (صلی الله علیه و آله) آموزش می دهد که چگونه با مردان بیگانه سخن گویند. بانوان باید با مردان بیگانه جدی، خشک و معمولی سخن گویند، و از شوخی و تعبیر های هوس انگیز پرهیز کنند تا افراد بیماردل و شهوت ران در مورد آنان طمع نورزند.
3. در این آیه از افراد هوس ران با عنوان «کسانی که در دلشان بیماری است» یاد شده است، این جمله اشاره به آن است که اگر شهوت انسان به صورت متعادل باشد، آن انسان سالم است، اما اگر کسی شهوت ران و هوس ران باشد، از حالت تعادل و سلامت خارج شده و به نوعی بیماری درونی و روانی گرفتار
می شود که در برخی مراحل به سر حد جنون جنسی نیز می رسد.(13)
4. مقصود از گفتار شایسته آن است که گفتار بیهوده و باطل و گناه آلود و مخالف حق نگویند و شایسته، نیکو، پسندیده و طبق عرف صحیح با مردان سخن بگویند.
5. مخاطبان این آیه زنان پیامبر (ص) هستند، ولی مقصود همه ی زنان مسلمان بوده و این آیه نوعی آموزش همگانی برای گفتگوی زن و مرد بیگانه است.
6. از این آیه استفاده می شود که سخن گفتن زن و مرد بیگانه، اگر بدون هوس رانی و به طور شایسته باشد، جایز است.
آموزه ها و پیام ها
1. آموزه ی این آیه برای زنان مسلمان آن است که شما می توانید با مردان بیگانه به طور شایسته و طبق عرف صحیح گفتگو کنید.
2. پیام آیه آن است که هرگاه زنی هوس انگیز سخن گوید، خود را در معرض طمع بیمار دلان قرار می دهد.
3. آموزه ی دیگر آیه آن است که زنان وابسته به شخصیت ها و کسانی که جایگاه اجتماعی دارند، مراقب شیوه ی سخن گفتن خود باشند. * * *
قرآن کریم در آیه ی 59 سوره ی احزاب با دستور حجاب جلوی سوء استفاده و آزار زنان را می گیرد و می فرماید:
59. «یا ایها النبی قل لازواجک و بناتک و نساء المومنین یدنین علیهن من جلالبیبهن ذلک ادنی ان یعرفن فلا یوذین و کان الله غفورا رحیماً؛ ای پیامبر! به همسرانت و دخترانت و زنان مومنان بگو: از پوشش های بلند (چادر مانند) شان به خودشان نزدیک کنند، این [کار] برای اینکه شناخته شوند و مورد آزار قرار نگیرند نزدیک تر است، و خدا بسیار آمرزنده مهر ورز است.»
شأن نزول
داستان نزول این آیه این گونه حکایت شده است که در عصر پیامبر (ص) زنانی که برای نماز عشا به مسجد می رفتند، توسط جوانان هرزه مورد آزار و مزاحت قرار می گرفتند.
آیه ی فوق بدین مناسبت فرود آمد و به زنان دستور داد که حجاب خود را به طور کامل رعایت کنند تا مورد آزار قرار نگیرند.
و در پایان آیه یادآور می شود که: «خدا بسیار آمرزنده و مهرورز است (و خطا های گذشته ی شما را می بخشد)».
نکات و اشارات
1. در این آیه به مزاحمت های خیابانی علیه زنان مؤمن اشاره کرده و یکی از راه حل های آن را حفظ حجاب آنان معرفی کرده است.
2. مفسران حکایت کرده اند که در آن زمان، کنیزان بدون پوشش مناسب سر و گردن از خانه ها بیرون می آمدند و برخی از آنان از نظر اخلاقی وضع خوبی نداشتند، از این رو، برخی جوانان مزاحم آنان می شدند، اما زنان آزاد مسلمان که شناخته می شدند، از تعرض در امان بودند، از این رو در این آیه دستور داده شد که زنان حجاب کامل خود را رعایت کنند تا از کنیزان و آلوده گان باز شناخته شوند و مورد آزار قرار نگیرند.
3. مفهوم آیه ی فوق آن نیست که جوانان حق مزاحمت برای زنان غیر مومن و کنیزان را دارند، بلکه مقصود آیه آن است که بهانه از دست افراد فاسد گرفته شود.
در اجتماع امروز نیز هنگامی که زنان حجاب و شخصیت اجتماعی خویش را حفظ کنند، جوانان هرزه به آنان طمع نمی ورزند، زیرا زمینه ی انحراف را در آنان نمی بینند.
4. واژه ی «جلباب» یا به معنای پارچه ی بزرگ (چادر مانند) است که سر، گردن و سینه ها را می پوشاند و یا به معنای روسری و مقنعه و یا به معنای پیراهن گشاد است. قدر مشترک همه ی این معانی آن است که بدن زن به وسیله ی این پارچه ها پوشیده شود و معنای اول مورد تأکید برخی لغت شناسان است.(14)
5. مقصود از نزدیک ساختن روسری و چادر آن است که زنان آن را به بدن خویش نزدیک کنند تا به درستی محفوظ بمانند و آن را رها نسازند تا گاهی کنار رود و بدن آن ها آشکار شود.
6. در این آیه به پیامبر (ص) دستور می دهد که اصلاح جامعه را نخست از خانه ی خویش شروع کند و اول به همسرانش دستور حفظ حجاب بدهد و آن گاه به دخترانش و در نهایت(15) به زنان مومن دستور دهد حجاب خود را حفظ کنند.
آموزه ها و پیام ها
1. پیام این آیه برای زنان مومن آن است که حجاب (شخصیت) شما را معرفی می کند.
2. حجاب، شما را از شر مزاحمان حفظ می کند.
3. با حفظ کامل حجاب، بهانه از دست مزاحمان گرفته می شود.
4. اصلاح جامعه را از خانواده خویش شروع کنید.
5. خانواده ی رهبر، در انجام دستور های الهی پیشگام باشند.
6. خطا های گذشته ی شما را به لطف خویش می آمرزد.(16)
د: آیات مربوط به ازدواج و خواستگاری
این آیات در مباحث آینده به صورت گسترده مورد بررسی قرار می گیرد.
پی نوشت:
1.تفسير صافي، ج 3، ص 430.
2.تفسير نمونه، ج 14، ص 436.
3.نويسندگان تفسير نمونه اصرار دارند که «غض» به معناي کاستن قلمرو نگاه است.(همان، ج 14، ص 437). اما مانعي ندارد که آيه هم به آن معنا و هم به معناي خيره نگاه نکردن و کوتاهي خود نگاه باشد؛ زيرا مورد اول در مورد قبل از برخورد با زنان پيش مي آيد و مورد دوم پس از برخورد و نگاه مرد به آنان پيش مي آيد.
4.تفسير نمونه، ج 14، ص 439.
5.ر.ک: تفسير قمي و تفسير نمونه ذيل آيه.
6.صافي، ج 3، ص 430 که از کافي حکايت مي کند.
7.برخي پوشاندن صورت و دست ها را واجب يا مطابق احتياط مي دانند، و برخي ديگر غير واجب يا مستحب مي دانند، البته جواز باز بودن صورت و دست ها در موردي است که منشأ فساد و انحراف نشود و اين نوعي تسهيل بر زنان در امور زندگي است.(تفسير نمونه، ج 14، ص 449 و 500).
8.همان، ج 14، ص 440.
9.ر.ک: تفسير نور الثقلين، ج 3، ص 593؛ تفسير نمونه، ج 14، ص 451.
10.در احاديث اهل بيت(ع) نيز به ممنوعيت نگاه غلامان اشاره شده است و برخي با توجه به روايات مخالف آن را خلاف احتياط مي دانند.(تفسير نمونه، ج 14، ص 452 و وسائل الشيعه، کتاب النکاح، باب 124، ح 8).
11.اين مطلب از احاديث استفاده مي شود(ر.ک: وسائل الشيعه، ابواب مقدمات نکاح، باب 111؛ جواهر الکلام، ج 29، ص 94؛ تفسير نمونه، ج 14، ص 452).
12.اين مطلب را برخي مفسران حکايت کرده اند.(تفسير نمونه، همان).
13.ر.ک: تفسير نمونه، ج 17، ص 289.
14.نک: لسان العرب، مجمع البحرين، مفردات، تاج العروس، و تفسير نمونه ذيل آيه.
15.همسران را قبل از دختران آورد، زيرا همسران در خانه مي مانند و به مرد نزديک ترند، ولي دختران همسر ديگران مي شوند و مي روند.(تفسير نمونه، ج 17، ص 432).
16.در تفسير اين آيات نيز از تفسير قرآن مهر(ويژه ي جوانان) دکتر محمدعلي رضائي اصفهاني و همکاران قبل از چاپ استفاده شد.
منبع: رضایی اصفهانی، محمد علی؛ (1387) پرسش های قرآنی جوانان: روابط دختر و پسر، قم، انتشارات پژوهش های تفسیر و علوم، چاپ سوم.
Rasekhoon.net
قرآن کریم در آیه ی 30 سوره ی نور به ممنوعیت چشم چرانی و لزوم حجاب مردان و تأثیر آن در پاکی و رشد آنان اشاره می کند و می فرماید:
«قُلْ لِلْمُؤْمِنِينَ يَغُضُّوا مِنْ أَبْصَارِهِمْ وَ يَحْفَظُوا فُرُوجَهُمْ ذلِکَ أَزْکَى لَهُمْ إِنَّ اللَّهَ خَبِيرٌ بِمَا يَصْنَعُونَ (ای پیامبر) به مردان مومن بگو: «چشم هایشان را (از نگاه حرام) فرو کاهند، و دامانشان را (در امور جنسی) حفظ کنند. که این برای آنان [پاک کننده تر و] رشدآورتر است، [چرا] که خدا به آنچه با زیرکی انجام می دهند آگاه است.»
شأن نزول
داستان نزول آیه ی فوق این گونه حکایت شده که جوانی از مسلمانان انصار مدینه، با زنی رو به رو شد. (و زنان در آن زمان مقنعه ی خود را پشت گوش ها قرار می دادند و طبیعی است که صورت، گردن و مقداری از سینه ی آنان نمایان می شد.) آن جوان در حال راه رفتن به زن چشم دوخت تا این که صورتش به دیوار خورد و در اثر چیز تیزی که در دیوار بود، صورتش شکافت و خون بر لباس و سینه اش ریخت.
او ناراحت شد و به همان صورت خدمت پیامبر (ص) رسید و ماجرا را نقل کرد. در این هنگام پیک وحی فرود آمد و آیه ی فوق را نازل کرده و به مردان مومن دستور داد که از چشم چرانی دوری کنند (1) (و در آیه ی بعد به زنان دستور حجاب داد.)
نکات و اشارات
1. سوره ی نور خط عفت و پاکی مومنان را دنبال می کند، و در راستای دور کردن جامعه از اعمال منافی عفت و سوق دادن مردم به سوی پاکی است، از این رو، در این آیات با چشم چرانی و ترک حجاب مبارزه می کند تا مقدمات پاکی جامعه فراهم گردد و زمینه ی آلودگی برطرف شود.
2. واژه ی «یغصوا» در اصل به معنای کم کردن و کوتاه کردن است، یعنی این آیه به مردان مومن دستور می دهد که نگاه خود را کوتاه کنند، اما دستور نمی دهد که چشمان خود را فرو بندند تا در راه رفتن دچار مشکل شوند. (2)
3. کم کردن و کوتاه نمودن نگاه در برابر نامحرمان آن است که قلمرو نگاه کم شود، یعنی اگر انسان در حالت عادی به منطقه ی گسترده ای نگاه می کند، و در هنگام رو به رو شدن با زنان نامحرم، قلمرو دید خود را کم کند تا گرفتار نگاه حرام نشود، به عبارت دیگر، از اندام و اعضایی که دیدن آن ها حرام است، نگاه خویش را برگیرد و از نگاه خود فرو کاهد و خیره نظر نکند.(3)
4. در این آیه متعلق نگاه حذف شده است؛ یعنی نمی گوید نگاه خود را از چه چیزی فرو گیرید. این مطلب دلیل بر عمومیت است، یعنی نگاه خود را از مشاهده ی هر چه حرام است، برگیرید که شامل فرو گرفتن نگاه از زنان نامحرم و هر صحنه ی حرام است؛ اما با توجه به آیات قبل و بعد، روشن می شود که مقصود نگاه به زنان نامحرم می باشد که زمینه ساز انحراف های جنسی است.
این دیده شوخ می کشد دل به کمند
خواهی که به کس دل ندهی دیده ببند (سعدی)
5. واژه ی «فرج» در اصل به معنای شکاف است، و در این جا کنایه از مواضع جنسی است، یعنی مردان باید مواضع جنسی بدن خود را از نگاه دیگران بپوشانند تا سبب تحریک افراد و زمینه ی آلودگی و انحراف جامعه نشود.
آموزه ها و پیام ها
1. چشم چرانی ممنوع می باشد.
2. آموزه ی آیه آن است که مردان نیز حجاب خویش را رعایت کنند و مواضع جنسی خود را بپوشانند.
3. پیام آیه برای مردان آن است که فروکاستن نگاه، از حرام عامل پاکی و رشد است.
4. آموزه ی آیه برای مردان آن است که با پوشاندن مواضع جنسی خود، به پاکی و رشد جامعه کمک کنید.
5. پیام هشدار آمیز آیه آن است که با زیرکی سعی نکنید از این دستور ها فرار کنید، زیرا خدا از حال شما آگاه است.
قرآن کریم در آیه ی 31 سوره ی نور به ممنوعیت چشم چرانی زنان و حدود حجاب آنان و موارد دوازده گانه ی استثنای آن اشاره کرده و می فرماید:
31. «و قل للمومنت یغضضن من ابصرهن و یحفظن فروجهن ولا یبدین زینتهن الا ما ظهر منها ولیضربن بخمرهن علی جیوبهن ولا یبدین زینتهن الا لبعولتهن او ءابائهن او ءاباء بعولتهن او ابنائهن او ابناء بعولتهن او اخونهن او بنی اخونهن او بنی اخوتهن او نسائهن او ما ملکت ایمنهن او التبعین غیر اولی الاربته من الرجال او الطفل الذین لم یظهروا علی عورت النساء ولا یضربن بارجلهن لیعلم ما یخفین من زینتهن و توبوا الی الله جمیعاً ایه المومنون لعلکم تفلحون؛
و به زنان مؤمن بگو: «چشمانشان را (از نگاه حرام) فرو کاهند، و دامان (عفت) شان را حفظ کنند، و زیورشان را آشکار ننمایند، جز آنچه را که از آن ها ظاهر است، و باید روسری هایشان را بر گریبان هایشان (فرو) اندازند، و زیورشان را آشکار ننمایند جز برای شوهرانشان، یا پدرانشان، یا پدران شوهرانشان، یا پسرانشان، یا پسران شوهرانشان، یا برادرانشان، یا پسران برادرانشان، یا پسران خواهرانشان، یا زنان (هم کیش) شان، یا آنچه (از کنیزان) مالک شده اند، یا مردان (خدمتکار) تابع (خانواده) که (از زنان) بی نیازند، یا کودکانی که بر امور جنسی زنان آگاه نشده اند، و پاهایشان را (به زمین) نزنند تا آنچه از زیورشان پنهان می دارند، معلوم گردد، و ای مومنان! همگی به سوی خدا بازگردید باشد که شما رستگار (و پیروز) شوید.»
نکات و اشارات
1. در آیه موارد دوازده گانه ی استثنا را بر می شمارد و می فرماید: «زنان زینت خود را آشکار نسازند، مگر (برای دوازده گروه)».
1. برای شوهرانشان؛
2. یا برای پدرانشان؛
3. یا برای پدران شوهرانشان؛
4. یا برای پسرانشان؛
5. یا برای پسران شوهرانشان؛
6. یا برای برادرانشان؛
7. یا برای پسران برادرانشان؛
8. یا برای پسران خواهرانشان؛
9.یا زنان (هم کیش) شان؛
10. یا برای بردگان (=کنیزانشان)؛
11. یا برای مردان دنباله روی که تمایلی (به زنان) ندارند؛
12. یا برای کودکانی که توانایی و اطلاعی از امور جنسی زنان ندارند.
در این آیه دو دستور اساسی به زنان می دهد که عبارت اند از:
پرهیز از چشم چرانی و لزوم پوشاندن مواضع جنسی از نگاه دیگران.
این دو قانون عمومی بوده و شامل مردان و زنان مومن می شود، البته در آیه ی قبل این دو دستور را برای مردان و در این آیه برای زنان واجب کرد. بیان جداگانه ی حکم مردان و زنان در این دو آیه برای تأکید و اهمیت آن است تا روشن شود که این قوانین مخصوص قشری خاص نیست.
3. در این آیه فرمان حجاب خاص زنان را صادر کرده است که شامل دو دستور اساسی است: نخست این که زنان باید زیور های مخفی خود را برای نامحرمان آشکار نسازند، و دوم این که پوشش های خود را بر گریبان خویش بیفکنند.
4. مفسران قرآن در مورد زیور های مخفی زنان اختلاف نظر دارند: برخی این زیور ها را به معنای زینت طبیعی زنان، یعنی اندام های آنان دانسته اند، و برخی دیگر به معنای محل زیور آلات زنان همچون گوش و دست دانسته اند،و برخی دیگر از مفسران زینت را به معنای زیور آلات زنان دانسته اند، البته در حالی که بر بدن قرار گرفته اند و به طور طبیعی آشکار کردن چنین زینتی همراه با آشکار ساختن اندامی است که زیور بر آن قرار گرفته است.
گفتنی است ظاهر آیه با تفسیر سوم سازگارتر است.(4)
5. در برخی احادیث اهل بیت (ع) آمده است که مقصود از زینت پنهان زنان در این آیه، همان گردنبند، بازوبند و پای بند است، (5)البته این گونه احادیث مصادیق این زیور ها را بیان می کند، ولی آیه شامل هرگونه زیور مخفی زنان همچون لباس های زینتی می شود (که زیر چادر یا زیر لباس عادی قرار می گیرد.)
6. در احادیث اهل بیت (ع) آمده است که مقصود از زیور های آشکار زنان که پوشاندن آن ها لازم نیست، همان دستبند، انگشتر و سرمه و مانند آن است (6) و در احادیث دیگر می خوانیم که مقصود صورت و دو دست زن است (که لازم نیست پوشانده شود.)
البته فقهای شیعه در مورد استثنای این امور اختلاف نظر دارند، و هر زن مکلف در این موارد به فتوای مرجع تقلید خویش مراجعه کند. (7)
7. واژه ی «خمر» به معنای پوشش است و معمولاً به چیزی گفته می شود که زنان سر خود را با آن می پوشانند (مثل مقنعه یا روسری).
و واژه ی «جیوب» به معنای یقه ی پیراهن است که به آن گریبان گویند و گاهی به معنای قسمت بالای سینه نیز که مجاور آن است، گفته می شود، (8)یعنی این آیه دستور می دهد که زنان روسری خود را بر گریبان خود بیفکنند تا گردن و قسمتی از سینه که معمولا باز می ماند، پوشیده شود.
8. فلسفه ی حجاب در اسلام آن است که:
الف ـ حجاب وقار و شخصیت زن را افزایش می دهد و اسلام می خواهد زنان این گونه باشند.
ب ـ محیط جامعه، محیطی پاک باشد و زمینه های فساد و انحراف برچیده شود.
ج ـ محیط جامعه برای مردان جوان تحریک آمیز نباشد و آنان را به فشار های روانی و بیماری های عصبی گرفتار نسازد.
د ـ یکی از پیامد های بی حجابی و بدحجابی، افزایش فحشا و اعمال منافی عفت و پیدایش فرزندان نامشروع است، همان گونه که در عصر ما در جوامع غیر مذهبی مشاهده می شود و حجاب یکی از موانع این فساد هاست.
یادآوری این نکته لازم است که حجاب به معنای محرومیت زنان در انجام وظایف فردی و اجتماعی نیست و زنان مسلمان می توانند با حفظ حجاب خود تا مراتب عالی علمی، فرهنگی و اجرایی پیشرفت کنند.
9. در این آیه دوازده مورد به عنوان استثنا ذکر شده اند که زنان حق دارند در برابر آنان حجاب خود را رعایت نکنند. این دوازده مورد عبارت اند از: شوهر، پدر، پدر شوهر، پسر، پسر شوهر، برادر، پسر برادر، پسر خواهر، زنان (هم کیش)، بردگان (کنیز)، مردان کم خرد که دنباله رو افراد هستند و طالب مسائل شهوانی نیستند و کودکان ناتوان که از امور جنسی زنان آگاهی ندارند.
10. مقصود از «نسائهن» زنان غیر مسلمان هستند، یعنی زنان مسلمان در برابر زنان مسلمان دیگر حق دارند که حجاب خود را برگیرند، اما در برابر زنان غیر مسلمان نباید بی حجاب شوند، زیرا آنان با وصف زنان مسلمان برای دیگران موجب فساد می شوند. به این مطلب در برخی احادیث اهل بیت (ع) نیز اشاره شده است.(9)
11. مقصود از بردگانی که زنان مسلمان حق دارند، حجاب خود را در برابر آنان برگیرند، کنیزان اند (10) که در اعصار پیشین در جوامع وجود داشته اند و اسلام با برنامه ای جالب، ریشه ی برده داری را از جامعه ی اسلام برکند.
12. مقصود از مردان دنباله رو خانواده که میل شهوانی ندارند، و زنان می توانند در برابر آنان حجاب خود را برگیرند، همان مردان کم خرد و سفیه هستند که احساس جنسی ندارند. و معمولاً خدمتکار دیگران هستند. (11)
و یا منظور پیرمردان و افراد خنثی و خواجه هستند. که میل شهوانی ندارند.(12)
13. در این آیه از عمو و دائی به عنوان محرم زنان یاد نشده است، شاید این به خاطر آن است که از پسر برادر و پسر خواهر یاد شد و با توجه به محرمیت دو جانبه ی آنان روشن می شود که عمو و دائی نیز محرم هستند.
14. در این آیه بیان شده بود که زنان با زدن پا به زمین باعث نشوند زینت های آنان آشکار شود و صدای پابند (و خلخال ها) به گوش مردان برسد و شهوت آنان تحریک شود. این مطلب نهایت دقت و ظریف نگری اسلام را نشان می دهد.
این مطلب هر چند یک مصداق تحریک شهوانی است، با الغای خصوصیت می توان گفت که زنان از هر گونه کار تحریک آمیز در برابر مردان نامحرم خودداری کنند.
آموزه ها و پیام ها
1. آموزه ی آیه برای زنان مؤمن آن است که با دوری از چشم چرانی و حفظ حجاب، محیط جامعه را پاک نگاه دارید.
2. پیام آیه آن است که زنان با آشکار کردن زیور های مخفی، عامل تحریک (و فساد) جامعه نشوند.
3. آموزه ی دیگر آیه آن است که زنان در برابر دوازده گروه اجتماعی آزادند که حجاب خویش را فروگذارند.
4. پیام دیگر آیه آن است که راه توبه، بازگشت و رستگاری برای خطاکاران باز است.
ج: آیات مربوط به حجاب (تأمین سلامت اجتماعی و بهداشت روانی زنان)
در این مورد چند آیه وجود دارد، از جمله آیه ی 31 نور که توضیح آن گذشت و آیه ی 32 و 59 سوره ی احزاب که در مورد زنان پیامبر (ص) است، اما درس های آموزنده ی آن کلی است. قرآن کریم در آیه ی 32 سوره ی احزاب به جایگاه همسران پیامبر و شیوه ی شایسته ی گفتگوی زنان با مردان اشاره می کند و می فرماید:
32. «یا نساء النبی لستن کاحد من النساء ان اتقیتن فلا تخضعن بالقول فیطمع الذی فی قلبه مرض و قلن قولا معروفاً؛ و افراد بی همسرتان، و شایستگان از بندگانتان، و کنیزانتان را به ازدواج (یکدیگر) در آورید، اگر نیازمند باشند، خدا از بخشش خود آنان را توانگر می سازد، و خدا گشایشگری داناست.»
نکات و اشارات
1. در این آیه جایگاه و مسئولیت بزرگ زنان پیامبر (ص) بیان شده است. آنان از طرفی منسوب به پیامبر (ص) هستند و از سوی دیگر الگوی زنان مسلمان می باشند.
آن ها می توانند دستور های خدا و پیامبر را در زندگی خود اجرا کنند و با تقوا باشند و سرمشق دیگران قرار گیرند. و این مقام ممتازی است که زنان عادی از آن بی بهره اند.
2. در این آیه به زنان پیامبر (صلی الله علیه و آله) آموزش می دهد که چگونه با مردان بیگانه سخن گویند. بانوان باید با مردان بیگانه جدی، خشک و معمولی سخن گویند، و از شوخی و تعبیر های هوس انگیز پرهیز کنند تا افراد بیماردل و شهوت ران در مورد آنان طمع نورزند.
3. در این آیه از افراد هوس ران با عنوان «کسانی که در دلشان بیماری است» یاد شده است، این جمله اشاره به آن است که اگر شهوت انسان به صورت متعادل باشد، آن انسان سالم است، اما اگر کسی شهوت ران و هوس ران باشد، از حالت تعادل و سلامت خارج شده و به نوعی بیماری درونی و روانی گرفتار
می شود که در برخی مراحل به سر حد جنون جنسی نیز می رسد.(13)
4. مقصود از گفتار شایسته آن است که گفتار بیهوده و باطل و گناه آلود و مخالف حق نگویند و شایسته، نیکو، پسندیده و طبق عرف صحیح با مردان سخن بگویند.
5. مخاطبان این آیه زنان پیامبر (ص) هستند، ولی مقصود همه ی زنان مسلمان بوده و این آیه نوعی آموزش همگانی برای گفتگوی زن و مرد بیگانه است.
6. از این آیه استفاده می شود که سخن گفتن زن و مرد بیگانه، اگر بدون هوس رانی و به طور شایسته باشد، جایز است.
آموزه ها و پیام ها
1. آموزه ی این آیه برای زنان مسلمان آن است که شما می توانید با مردان بیگانه به طور شایسته و طبق عرف صحیح گفتگو کنید.
2. پیام آیه آن است که هرگاه زنی هوس انگیز سخن گوید، خود را در معرض طمع بیمار دلان قرار می دهد.
3. آموزه ی دیگر آیه آن است که زنان وابسته به شخصیت ها و کسانی که جایگاه اجتماعی دارند، مراقب شیوه ی سخن گفتن خود باشند. * * *
قرآن کریم در آیه ی 59 سوره ی احزاب با دستور حجاب جلوی سوء استفاده و آزار زنان را می گیرد و می فرماید:
59. «یا ایها النبی قل لازواجک و بناتک و نساء المومنین یدنین علیهن من جلالبیبهن ذلک ادنی ان یعرفن فلا یوذین و کان الله غفورا رحیماً؛ ای پیامبر! به همسرانت و دخترانت و زنان مومنان بگو: از پوشش های بلند (چادر مانند) شان به خودشان نزدیک کنند، این [کار] برای اینکه شناخته شوند و مورد آزار قرار نگیرند نزدیک تر است، و خدا بسیار آمرزنده مهر ورز است.»
شأن نزول
داستان نزول این آیه این گونه حکایت شده است که در عصر پیامبر (ص) زنانی که برای نماز عشا به مسجد می رفتند، توسط جوانان هرزه مورد آزار و مزاحت قرار می گرفتند.
آیه ی فوق بدین مناسبت فرود آمد و به زنان دستور داد که حجاب خود را به طور کامل رعایت کنند تا مورد آزار قرار نگیرند.
و در پایان آیه یادآور می شود که: «خدا بسیار آمرزنده و مهرورز است (و خطا های گذشته ی شما را می بخشد)».
نکات و اشارات
1. در این آیه به مزاحمت های خیابانی علیه زنان مؤمن اشاره کرده و یکی از راه حل های آن را حفظ حجاب آنان معرفی کرده است.
2. مفسران حکایت کرده اند که در آن زمان، کنیزان بدون پوشش مناسب سر و گردن از خانه ها بیرون می آمدند و برخی از آنان از نظر اخلاقی وضع خوبی نداشتند، از این رو، برخی جوانان مزاحم آنان می شدند، اما زنان آزاد مسلمان که شناخته می شدند، از تعرض در امان بودند، از این رو در این آیه دستور داده شد که زنان حجاب کامل خود را رعایت کنند تا از کنیزان و آلوده گان باز شناخته شوند و مورد آزار قرار نگیرند.
3. مفهوم آیه ی فوق آن نیست که جوانان حق مزاحمت برای زنان غیر مومن و کنیزان را دارند، بلکه مقصود آیه آن است که بهانه از دست افراد فاسد گرفته شود.
در اجتماع امروز نیز هنگامی که زنان حجاب و شخصیت اجتماعی خویش را حفظ کنند، جوانان هرزه به آنان طمع نمی ورزند، زیرا زمینه ی انحراف را در آنان نمی بینند.
4. واژه ی «جلباب» یا به معنای پارچه ی بزرگ (چادر مانند) است که سر، گردن و سینه ها را می پوشاند و یا به معنای روسری و مقنعه و یا به معنای پیراهن گشاد است. قدر مشترک همه ی این معانی آن است که بدن زن به وسیله ی این پارچه ها پوشیده شود و معنای اول مورد تأکید برخی لغت شناسان است.(14)
5. مقصود از نزدیک ساختن روسری و چادر آن است که زنان آن را به بدن خویش نزدیک کنند تا به درستی محفوظ بمانند و آن را رها نسازند تا گاهی کنار رود و بدن آن ها آشکار شود.
6. در این آیه به پیامبر (ص) دستور می دهد که اصلاح جامعه را نخست از خانه ی خویش شروع کند و اول به همسرانش دستور حفظ حجاب بدهد و آن گاه به دخترانش و در نهایت(15) به زنان مومن دستور دهد حجاب خود را حفظ کنند.
آموزه ها و پیام ها
1. پیام این آیه برای زنان مومن آن است که حجاب (شخصیت) شما را معرفی می کند.
2. حجاب، شما را از شر مزاحمان حفظ می کند.
3. با حفظ کامل حجاب، بهانه از دست مزاحمان گرفته می شود.
4. اصلاح جامعه را از خانواده خویش شروع کنید.
5. خانواده ی رهبر، در انجام دستور های الهی پیشگام باشند.
6. خطا های گذشته ی شما را به لطف خویش می آمرزد.(16)
د: آیات مربوط به ازدواج و خواستگاری
این آیات در مباحث آینده به صورت گسترده مورد بررسی قرار می گیرد.
پی نوشت:
1.تفسير صافي، ج 3، ص 430.
2.تفسير نمونه، ج 14، ص 436.
3.نويسندگان تفسير نمونه اصرار دارند که «غض» به معناي کاستن قلمرو نگاه است.(همان، ج 14، ص 437). اما مانعي ندارد که آيه هم به آن معنا و هم به معناي خيره نگاه نکردن و کوتاهي خود نگاه باشد؛ زيرا مورد اول در مورد قبل از برخورد با زنان پيش مي آيد و مورد دوم پس از برخورد و نگاه مرد به آنان پيش مي آيد.
4.تفسير نمونه، ج 14، ص 439.
5.ر.ک: تفسير قمي و تفسير نمونه ذيل آيه.
6.صافي، ج 3، ص 430 که از کافي حکايت مي کند.
7.برخي پوشاندن صورت و دست ها را واجب يا مطابق احتياط مي دانند، و برخي ديگر غير واجب يا مستحب مي دانند، البته جواز باز بودن صورت و دست ها در موردي است که منشأ فساد و انحراف نشود و اين نوعي تسهيل بر زنان در امور زندگي است.(تفسير نمونه، ج 14، ص 449 و 500).
8.همان، ج 14، ص 440.
9.ر.ک: تفسير نور الثقلين، ج 3، ص 593؛ تفسير نمونه، ج 14، ص 451.
10.در احاديث اهل بيت(ع) نيز به ممنوعيت نگاه غلامان اشاره شده است و برخي با توجه به روايات مخالف آن را خلاف احتياط مي دانند.(تفسير نمونه، ج 14، ص 452 و وسائل الشيعه، کتاب النکاح، باب 124، ح 8).
11.اين مطلب از احاديث استفاده مي شود(ر.ک: وسائل الشيعه، ابواب مقدمات نکاح، باب 111؛ جواهر الکلام، ج 29، ص 94؛ تفسير نمونه، ج 14، ص 452).
12.اين مطلب را برخي مفسران حکايت کرده اند.(تفسير نمونه، همان).
13.ر.ک: تفسير نمونه، ج 17، ص 289.
14.نک: لسان العرب، مجمع البحرين، مفردات، تاج العروس، و تفسير نمونه ذيل آيه.
15.همسران را قبل از دختران آورد، زيرا همسران در خانه مي مانند و به مرد نزديک ترند، ولي دختران همسر ديگران مي شوند و مي روند.(تفسير نمونه، ج 17، ص 432).
16.در تفسير اين آيات نيز از تفسير قرآن مهر(ويژه ي جوانان) دکتر محمدعلي رضائي اصفهاني و همکاران قبل از چاپ استفاده شد.
منبع: رضایی اصفهانی، محمد علی؛ (1387) پرسش های قرآنی جوانان: روابط دختر و پسر، قم، انتشارات پژوهش های تفسیر و علوم، چاپ سوم.
Rasekhoon.net
