پرسش :
آيا مي‌توان خداوند را در قيامت مشاهده كرد؟
پاسخ :
ديدن خداوند متعال با چشم چه در دنيا و چه در آخرت محال است، زيرا چشم چيزي را مي‌بيند كه:
1. داراي جهت باشد. (تا مقابل بيننده قرار بگيرد و بتواند آن‌را ببيند و اگر پشت سر بيننده باشد نمي‌تواند آن‌را ببيند.) و چون خدا جهت ندارد و در يك مكان خاصي محدود نبوده و غير متناهي است، پس با چشم ديده نمي‌شود.
2. جسم باشد. (تا نور را منعكس كند و به چشم بيننده بخورد تا ديده شود.) درحالي‌كه خداوند جسم نيست.
3. قابل اشاره باشد. به عبارتي اگر چيزي با چشم ديده شود، حتماً بايد داراي مكان و جهت و مادّه باشد; درحالي كه خداوند برتر از همة اينهاست و هيچ يك از اين قيدها را ندارد و از هر نقص و محدوديّت مبرّاست; به همين جهت محال است با چشم ديده شود; "لاتدركه الأبصـَر و هو يدرك الأبصـَر و هو اللطيف الخبير;(انعام، 103) چشمها او را نمي‌بيند; ولي او همه چشمها را مي‌بيند; و او بخشنده ]انواع نعمت‌ها و با خبر از دقايق موجودات[ و آگاه ]از همه چيز[ است."(اقتباس از: الالهيات، آية‌الله جعفر سبحاني، ج 2، ص 125 ـ 128، نشر مؤسسة امام صادق‌ـ تفسير نمونه، ج 5، ذيل آيه 103 انعام.)
از امام صادق‌پرسيده شد: آيا خدا در قيامت ديده مي‌شود؟ حضرت فرمود: "سبحان الله و تعالي عن ذلك علوّاً كبيراً..." منزّه است خداوند از چنين چيزي و بسيار منزّه است. بعد فرمود: چشمها نمي‌بيند جز چيزهايي را كه رنگ و كيفيتي دارند; در حالي كه خداوند آفريننده رنگ‌ها و كيفيت‌هاست.(نورالثقلين، الحويزي، ج 1، ص 735، سوره انعام، حديث 220.)
بنابراين رؤيت حسي در مورد خداوند نه در دنيا و نه در آخرت امكان‌پذير نيست; چرا كه لازمة آن جسمانيت و مادي بودن است. هم چنين لازمة آن تغيير و تحول و فسادپذير بودن و نياز به زمان و مكان داشتن است و ذات واجب الوجود از همة اين امور مبرا است: "لآ تُدْرِكُه‌ُ الاْ ئَبْصَـَرُ وَهُوَ يُدْرِكُ الاْ ئَبْصَـَرَ; (انعام، 103) چشمها او را نمي‌بيند و او همة چشمها را مي‌بيند."; "فَأَيْنَمَا تُوَلُّواْ فَثَم‌َّ وَجْه‌ُ اللَّه‌ِ; (بقره، 115) به هر سو روي كنيد خداوند آنجاست."; "وَ هُوَ مَعَكُم‌ْ أَيْن‌َ مَا كُنتُم‌ْ; (حديد، 4) هر كجا باشيد او با شماست".
امّا در عين حال، خدا را از طريق دل و عقل مي‌توان مشاهده كرد. امام علي‌مي‌فرمايد: "لاتدركه العيون بمشاهدة العيان و لكن تدركه القلوب بحقايق الايمان; چشمها با مشاهدة حسي هرگز او را نديده، ولي دل‌ها با حقيقت ايمان او را دريافته است".(نهج البلاغه، فيض الاسلام، ص 582، خ 178، انتشارات فيض الاسلام.) "ديد باطني" بر دو گونه است: يكي "ديد عقلاني" كه از طريق استدلال حاصل مي‌شود و ديگري مقام "شهود قلبي" است. مشاهدة "ملكوت" از طريق شهود قلبي، باعث يقين يا ازدياد آن مي‌شود "وَكَذَ َلِكَ نُرِي‌َّ إِبْرَ َهِيم‌َ مَلَكُوت‌َ السَّمَـَوَ َت‌ِ وَالاْ ئَرْض‌ِ وَلِيَكُون‌َ مِن‌َ الْمُوقِنِين‌َ; (انعام، 75) بدين سان ملكوت آسمان‌ها و زمين را به ابراهيم نشان داديم تا از يقين داران گردد". يقين مراتبي دارد كه "عين اليقين" عالي‌ترين مرتبة شهود است. در قضية معراج پيامبر اكرم‌نيز تعبيراتي مانند: "فَكَان‌َ قَاب‌َ قَوْسَيْن‌ِ أَوْ أَدْنَي‌َ; (نجم، 9) تا آن كه فاصلة او به اندازه دو كمان يا كمتر بود". همه به صورت كنايه بيان شدت قرب است، وگرنه او با بندگانش فاصلة مكاني ندارد تا با "قوس" و "ذراع" سنجيده شود و توهم شود كه براي خداوند مركزيتي وجود دارد و مي‌توان به او نزديك شد. امام كاظم‌در پاسخ علت معراج مي‌فرمايد: "خداوند هرگز مكاني ندارد و زمان بر او جريان نمي‌گيرد، و ليكن او مي‌خواست فرشتگان و ساكنان آسمانش را با قدم گذاشتن پيامبر در ميان آن‌ها احترام كند و نيز از شگفتي‌هاي عظمتش به پيامبرش نشان دهد تا پس از بازگشت براي مردم بازگو كند."(كتاب توحيد، شيخ صدوق، ص 175، جامعه مدرسين حوزه علميه قم.)
eporsesh.com
ديدن خداوند متعال با چشم چه در دنيا و چه در آخرت محال است، زيرا چشم چيزي را مي‌بيند كه:
1. داراي جهت باشد. (تا مقابل بيننده قرار بگيرد و بتواند آن‌را ببيند و اگر پشت سر بيننده باشد نمي‌تواند آن‌را ببيند.) و چون خدا جهت ندارد و در يك مكان خاصي محدود نبوده و غير متناهي است، پس با چشم ديده نمي‌شود.
2. جسم باشد. (تا نور را منعكس كند و به چشم بيننده بخورد تا ديده شود.) درحالي‌كه خداوند جسم نيست.
3. قابل اشاره باشد. به عبارتي اگر چيزي با چشم ديده شود، حتماً بايد داراي مكان و جهت و مادّه باشد; درحالي كه خداوند برتر از همة اينهاست و هيچ يك از اين قيدها را ندارد و از هر نقص و محدوديّت مبرّاست; به همين جهت محال است با چشم ديده شود; "لاتدركه الأبصـَر و هو يدرك الأبصـَر و هو اللطيف الخبير;(انعام، 103) چشمها او را نمي‌بيند; ولي او همه چشمها را مي‌بيند; و او بخشنده ]انواع نعمت‌ها و با خبر از دقايق موجودات[ و آگاه ]از همه چيز[ است."(اقتباس از: الالهيات، آية‌الله جعفر سبحاني، ج 2، ص 125 ـ 128، نشر مؤسسة امام صادق‌ـ تفسير نمونه، ج 5، ذيل آيه 103 انعام.)
از امام صادق‌پرسيده شد: آيا خدا در قيامت ديده مي‌شود؟ حضرت فرمود: "سبحان الله و تعالي عن ذلك علوّاً كبيراً..." منزّه است خداوند از چنين چيزي و بسيار منزّه است. بعد فرمود: چشمها نمي‌بيند جز چيزهايي را كه رنگ و كيفيتي دارند; در حالي كه خداوند آفريننده رنگ‌ها و كيفيت‌هاست.(نورالثقلين، الحويزي، ج 1، ص 735، سوره انعام، حديث 220.)
بنابراين رؤيت حسي در مورد خداوند نه در دنيا و نه در آخرت امكان‌پذير نيست; چرا كه لازمة آن جسمانيت و مادي بودن است. هم چنين لازمة آن تغيير و تحول و فسادپذير بودن و نياز به زمان و مكان داشتن است و ذات واجب الوجود از همة اين امور مبرا است: "لآ تُدْرِكُه‌ُ الاْ ئَبْصَـَرُ وَهُوَ يُدْرِكُ الاْ ئَبْصَـَرَ; (انعام، 103) چشمها او را نمي‌بيند و او همة چشمها را مي‌بيند."; "فَأَيْنَمَا تُوَلُّواْ فَثَم‌َّ وَجْه‌ُ اللَّه‌ِ; (بقره، 115) به هر سو روي كنيد خداوند آنجاست."; "وَ هُوَ مَعَكُم‌ْ أَيْن‌َ مَا كُنتُم‌ْ; (حديد، 4) هر كجا باشيد او با شماست".
امّا در عين حال، خدا را از طريق دل و عقل مي‌توان مشاهده كرد. امام علي‌مي‌فرمايد: "لاتدركه العيون بمشاهدة العيان و لكن تدركه القلوب بحقايق الايمان; چشمها با مشاهدة حسي هرگز او را نديده، ولي دل‌ها با حقيقت ايمان او را دريافته است".(نهج البلاغه، فيض الاسلام، ص 582، خ 178، انتشارات فيض الاسلام.) "ديد باطني" بر دو گونه است: يكي "ديد عقلاني" كه از طريق استدلال حاصل مي‌شود و ديگري مقام "شهود قلبي" است. مشاهدة "ملكوت" از طريق شهود قلبي، باعث يقين يا ازدياد آن مي‌شود "وَكَذَ َلِكَ نُرِي‌َّ إِبْرَ َهِيم‌َ مَلَكُوت‌َ السَّمَـَوَ َت‌ِ وَالاْ ئَرْض‌ِ وَلِيَكُون‌َ مِن‌َ الْمُوقِنِين‌َ; (انعام، 75) بدين سان ملكوت آسمان‌ها و زمين را به ابراهيم نشان داديم تا از يقين داران گردد". يقين مراتبي دارد كه "عين اليقين" عالي‌ترين مرتبة شهود است. در قضية معراج پيامبر اكرم‌نيز تعبيراتي مانند: "فَكَان‌َ قَاب‌َ قَوْسَيْن‌ِ أَوْ أَدْنَي‌َ; (نجم، 9) تا آن كه فاصلة او به اندازه دو كمان يا كمتر بود". همه به صورت كنايه بيان شدت قرب است، وگرنه او با بندگانش فاصلة مكاني ندارد تا با "قوس" و "ذراع" سنجيده شود و توهم شود كه براي خداوند مركزيتي وجود دارد و مي‌توان به او نزديك شد. امام كاظم‌در پاسخ علت معراج مي‌فرمايد: "خداوند هرگز مكاني ندارد و زمان بر او جريان نمي‌گيرد، و ليكن او مي‌خواست فرشتگان و ساكنان آسمانش را با قدم گذاشتن پيامبر در ميان آن‌ها احترام كند و نيز از شگفتي‌هاي عظمتش به پيامبرش نشان دهد تا پس از بازگشت براي مردم بازگو كند."(كتاب توحيد، شيخ صدوق، ص 175، جامعه مدرسين حوزه علميه قم.)
eporsesh.com
