پرسش :
وضعیت نظامی ایران در آغاز جنگ از نظر تعداد نفرات، یگان‌ها، لشکرهای رزمی، تجهیزات و تسلیحات نظامی چگونه بود؟
پاسخ :
آخرین وضعیت ارتش ایران تا سال 1357 و قبل از سقوط شاه به شرح زیر بوده است: کل نیروهای نظامی ایران تا این سال حدود 415 هزار نفر و نیروهای ذخیرة آن بالغ بر 300 هزار نفر می‌شد. نیروی زمینی دارای 285 هزار نفر شامل سه لشکر زرهی، چهار لشکر پیاده، چهار تیپ مستقل شامل یک تیپ زرهی، یک تیپ پیاده، یک تیپ هوابرد و یک تیپ نیروی مخصوص بود.
نیروی هوایی دارای 100 هزار نیروی انسانی بود. نیروی دریایی نیز دارای 30 هزار نیروی انسانی بود که در پایگاه‌های بندرعباس، بوشهر، جزیرة خارک، خرمشهر، بندر امام خمینی و بندر انزلی استقرار داشتند.
در بحبوحة پیروزی انقلاب اسلامی با توجه به حمایت ارتش از رژیم شاهنشاهی و سرسپردگی آن به شاه و امریکا، برخی از نیروهای نظامی با ترک پادگان‌ها به مردم پیوستند و با آنان در مبارزه با نظام شاه و حتی حمله به پادگان‌ها و تسخیر آنها شرکت کردند. در نتیجه، سلاح‌های سبک بسیاری به دست مردم افتاد و پادگان‌ها از نیروی نظامی خالی شد و چنان وضعیتی، پیش آمد که سرلشکر قرنی که دولت موقت وی را در روز 24 بهمن 1357 یعنی تنها سه روز پس از پیروزی انقلاب اسلامی به ریاست ستاد ارتش منصوب کرده بود با حضور در دفتر ستاد و مشاهده اوضاع ارتش گفت: «اینک وارث یک ارتش از هم پاشیده هستیم. اکنون ارتش دچار وضع نابسامان و از هم پاشیده‌ای است. در ستاد کل ارتش، هیچ کس نیست. وضع ما در ارتش بحرانی است.» برای تبدیل ارتش شاهنشاهی به ارتش در خدمت اسلام و مردم، تلاش‌های گسترده‌ای انجام گرفت. کلیه ژنرال‌های چهارستاره و سه‌ستاره بازنشسته و تمام مستشاران امریکایی اخراج شدند. بسیاری از واحدهای سرسپرده از جمله گارد جاویدان و گارد شاهنشاهی منحل شد و نیروهای آنها در اختیار نیروی زمینی قرار گرفت. علاوه بر این بیشتر قراردادهای خرید سلاح و تجهیزات نظامی لغو شد. مدت خدمت نظام وظیفه از دو سال به یک سال و مدت آموزش نظامی از چهار ماه به سه تا چهار هفته کاهش یافت و سیاست "خدمت نیروهای نظامی در محل دلخواه"، در پیش گرفته شد و به طور کلی اعلام شد که شمار نیروهای مسلح به نصف کاهش خواهد یافت. به طورکلی وضعیت ارتش ایران همزمان با تجاوز عراق به ایران چنین بوده است:
تعداد افراد نیروی زمینی ارتش از 280 هزار نفر به 90 تا 150 هزار نفر، نیروی هوایی از 100 هزار نفر به 60 هزار نفر و نیروی دریایی از 30 هزار نفر به 20 هزار نفر کاهش یافت. نیروی ژاندارمری نیز از حدود 74 هزار نفر به یک سوم تنزل یافت. دلایل این کاهش شدید را می‌توان فرار گروهی از نیروهای سرسپرده به خارج از کشور در زمان انقلاب، تصفیه برخی نیروهای بدسابقه و وابسته به رژیم شاهنشاهی و کاهش مدت خدمت نظام وظیفه دانست.
سپاه پاسداران انقلاب اسلامی که عملاً در اردیبهشت 1358 تشکیل شد، مأموریت حفظ دستاوردهای انقلاب و مبارزه با ضد انقلاب را بر عهده داشت. تعداد نیروهای سپاه اگرچه با استقبال جوانان مسلمان برای عضویت در آن، روز به روز افزایش می‌یافت، اما کمبود امکانات و تجهیزات، نبود بودجه کافی و وجود اختلاف‌نظر در مورد سرنوشت سپاه در میان مسئولان سیاسی کشور، مانع از رشد سریع و همه جانبه آن شد. در چنین وضعیتی، نیروهای سپاه پاسداران در آغاز جنگ در سرتاسر کشور، کمتر از سی‌هزار نفر بودند که آنها نیز درگیر مأموریت‌های شهری و مبارزه با ضد انقلاب در مناطق بحرانی مانند کردستان، تهران، سیستان و بلوچستان، خوزستان، گنبد و ... بودند و نیرویی در مرزهای کشور نداشتند. آمار تجهیزات و تسلیحات اصلی موجود در ارتش ایران قبل از جنگ به شرح زیر بود:
چهار گردان موشک ضدهوایی هاوک، حدود 2810 تانک و نفربر، 1020 عراده توپ ، 1800 توپ ضدهوایی، 744 هلی کوپتر، 447 هواپیمای جنگی، 1زیردریایی ، 3 ناوشکن و 4 ناوچه.
منبع: جنگ ایران و عراق، پرسش‌ها و پاسخ‌ها، فرهاد درویشی، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ
آخرین وضعیت ارتش ایران تا سال 1357 و قبل از سقوط شاه به شرح زیر بوده است: کل نیروهای نظامی ایران تا این سال حدود 415 هزار نفر و نیروهای ذخیرة آن بالغ بر 300 هزار نفر می‌شد. نیروی زمینی دارای 285 هزار نفر شامل سه لشکر زرهی، چهار لشکر پیاده، چهار تیپ مستقل شامل یک تیپ زرهی، یک تیپ پیاده، یک تیپ هوابرد و یک تیپ نیروی مخصوص بود.
نیروی هوایی دارای 100 هزار نیروی انسانی بود. نیروی دریایی نیز دارای 30 هزار نیروی انسانی بود که در پایگاه‌های بندرعباس، بوشهر، جزیرة خارک، خرمشهر، بندر امام خمینی و بندر انزلی استقرار داشتند.
در بحبوحة پیروزی انقلاب اسلامی با توجه به حمایت ارتش از رژیم شاهنشاهی و سرسپردگی آن به شاه و امریکا، برخی از نیروهای نظامی با ترک پادگان‌ها به مردم پیوستند و با آنان در مبارزه با نظام شاه و حتی حمله به پادگان‌ها و تسخیر آنها شرکت کردند. در نتیجه، سلاح‌های سبک بسیاری به دست مردم افتاد و پادگان‌ها از نیروی نظامی خالی شد و چنان وضعیتی، پیش آمد که سرلشکر قرنی که دولت موقت وی را در روز 24 بهمن 1357 یعنی تنها سه روز پس از پیروزی انقلاب اسلامی به ریاست ستاد ارتش منصوب کرده بود با حضور در دفتر ستاد و مشاهده اوضاع ارتش گفت: «اینک وارث یک ارتش از هم پاشیده هستیم. اکنون ارتش دچار وضع نابسامان و از هم پاشیده‌ای است. در ستاد کل ارتش، هیچ کس نیست. وضع ما در ارتش بحرانی است.» برای تبدیل ارتش شاهنشاهی به ارتش در خدمت اسلام و مردم، تلاش‌های گسترده‌ای انجام گرفت. کلیه ژنرال‌های چهارستاره و سه‌ستاره بازنشسته و تمام مستشاران امریکایی اخراج شدند. بسیاری از واحدهای سرسپرده از جمله گارد جاویدان و گارد شاهنشاهی منحل شد و نیروهای آنها در اختیار نیروی زمینی قرار گرفت. علاوه بر این بیشتر قراردادهای خرید سلاح و تجهیزات نظامی لغو شد. مدت خدمت نظام وظیفه از دو سال به یک سال و مدت آموزش نظامی از چهار ماه به سه تا چهار هفته کاهش یافت و سیاست "خدمت نیروهای نظامی در محل دلخواه"، در پیش گرفته شد و به طور کلی اعلام شد که شمار نیروهای مسلح به نصف کاهش خواهد یافت. به طورکلی وضعیت ارتش ایران همزمان با تجاوز عراق به ایران چنین بوده است:
تعداد افراد نیروی زمینی ارتش از 280 هزار نفر به 90 تا 150 هزار نفر، نیروی هوایی از 100 هزار نفر به 60 هزار نفر و نیروی دریایی از 30 هزار نفر به 20 هزار نفر کاهش یافت. نیروی ژاندارمری نیز از حدود 74 هزار نفر به یک سوم تنزل یافت. دلایل این کاهش شدید را می‌توان فرار گروهی از نیروهای سرسپرده به خارج از کشور در زمان انقلاب، تصفیه برخی نیروهای بدسابقه و وابسته به رژیم شاهنشاهی و کاهش مدت خدمت نظام وظیفه دانست.
سپاه پاسداران انقلاب اسلامی که عملاً در اردیبهشت 1358 تشکیل شد، مأموریت حفظ دستاوردهای انقلاب و مبارزه با ضد انقلاب را بر عهده داشت. تعداد نیروهای سپاه اگرچه با استقبال جوانان مسلمان برای عضویت در آن، روز به روز افزایش می‌یافت، اما کمبود امکانات و تجهیزات، نبود بودجه کافی و وجود اختلاف‌نظر در مورد سرنوشت سپاه در میان مسئولان سیاسی کشور، مانع از رشد سریع و همه جانبه آن شد. در چنین وضعیتی، نیروهای سپاه پاسداران در آغاز جنگ در سرتاسر کشور، کمتر از سی‌هزار نفر بودند که آنها نیز درگیر مأموریت‌های شهری و مبارزه با ضد انقلاب در مناطق بحرانی مانند کردستان، تهران، سیستان و بلوچستان، خوزستان، گنبد و ... بودند و نیرویی در مرزهای کشور نداشتند. آمار تجهیزات و تسلیحات اصلی موجود در ارتش ایران قبل از جنگ به شرح زیر بود:
چهار گردان موشک ضدهوایی هاوک، حدود 2810 تانک و نفربر، 1020 عراده توپ ، 1800 توپ ضدهوایی، 744 هلی کوپتر، 447 هواپیمای جنگی، 1زیردریایی ، 3 ناوشکن و 4 ناوچه.
منبع: جنگ ایران و عراق، پرسش‌ها و پاسخ‌ها، فرهاد درویشی، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ
