پرسش :
سهم هزینه هاى نظامى ایران از کل هزینه هاى دولت در دوران جنگ چقدر بود؟
پاسخ :
نگاهى به ارقام بودجههاى عمومى دولت در سالهاى دوران جنگ نشان مىدهد که در این دوران سهم امور دفاعى از کل هزینههاى دولت حداقل 9 درصد و حداکثر 15 درصد بوده است. این در حالى است که سهم امور دفاع در سالهاى قبل از پیروزى انقلاب همواره بیش از 25 درصد کل هزینههاى دولت بوده و در سال 1355 به 82 / 33 درصد رسیده است.
علل کاهش هزینههاى دفاعى در دوران جنگ نسبت به قبل از آن نیاز به بررسى جامع و همه جانبهاى دارد؛ به طور کلى باید به این نکته توجه شود که تلاش رژیم شاهنشاهى براى ژاندارمى منطقه و کسب قدرت نظامى که بتواند منافع آمریکا و غرب را در منطقه تأمین نماید، از یک سو و از سوى دیگر، بىتوجهى به امور اجتماعى و عمومى کشور، سهم هزینههاى امور دفاعى را به شدت بالا برده بود. بر عکس، پس از پیروزى انقلاب اسلامى ضرورت توجه به امور اجتماعى و عمومى و تلاش براى محرومیت زدایى در سراسر کشور، لازمهاش افزایش سهم امور اجتماعى و عمومى در بودجه دولت بود.
از جانب دیگر، وابستگى تقریبا کامل درآمد دولت به صادرات نفت، و در دوران جنگ فشار شدید عراق براى جلوگیرى از صدور نفت ایرن، و فشار شدید کشورهاى نفتخیز حامى عراق، به ویژه عربستان و کویت براى کاهش قیمت نفت، و فشار شدید آمریکا و غرب براى جلوگیرى از فروش نفت ایران - که همه براى به زانو در آوردن جمهورى اسلامى در یک جنگ اقتصادى، بسیج شده بودند - فشارهاى بسیار سختى بر درآمدهاى دولت وارد مىکرد، به طورى که کاهش سهم سایر بخشهاى بودجه به نفع سهم امور دفاعى، امکان پذیر نبود. و اگر نبود همراهى، همکارى و کمکهاى مردمى در جنگ، و اگر قرار بود به نیروهاى داوطلب بابت حضور در جبههها حقوق مناسب پرداخت شود و حداقل نیازهاى آنها در زمان حضور در جبههها تأمین گردد، چنین بودجهاى هرگز کفاف هزینههاى جنگ را نمىکرد.
در جدول زیر سهم امور دفاعى و سهم امور اجتماعى در بودجهى عمومى دولت در چند سال قبل از پیروزى انقلاب اسلامى و سالهاى جنگ درج شده است.
کل هزینههاى دولت و سهم امور دفاعى و امور اجتماعى در آن (1353 – 1367)
سال 1353، کل هزینهها - بودجه عمومى(میلیارد ریال) 4 / 1174، هزینههاى دولت در امور دفاعى (میلیارد ریال) 48 / 372، سهم امور دفاعى در کل هزینهها (درصد) 72 / 31، هزینههاى دولت در امور اجتماعى (میلیارد ریال) 09 / 213، سهم امور اجتماعى در کل هزینهها (درصد) 14 / 18.
سال 1354، کل هزینهها - بودجه عمومى(میلیارد ریال)2 / 1496، هزینههاى دولت در امور دفاعى (میلیارد ریال) 76 / 475، سهم امور دفاعى در کل هزینهها (درصد)80 / 31، هزینههاى دولت در امور اجتماعى (میلیارد ریال) 99 / 278، سهم امور اجتماعى در کل هزینهها (درصد) 65 / 18.
سال 1355، کل هزینهها - بودجه عمومى (میلیارد ریال) 4 / 1675، هزینههاى دولت در امور دفاعى (میلیارد ریال) 58 / 566، سهم امور دفاعى در کل هزینهها (درصد) 82 / 33، هزینههاى دولت در امور اجتماعى (میلیارد ریال) 04 / 346، سهم امور اجتماعى در کل هزینهها (درصد) 65 / 20.
سال 1356، کل هزینهها - بودجه عمومى (میلیارد ریال) 9 / 2174، هزینههاى دولت در امور دفاعى (میلیارد ریال) 41 / 559، سهم امور دفاعى در کل هزینهها (درصد) 72 / 25، هزینههاى دولت در امور اجتماعى (میلیارد ریال) 40 / 457، سهم امور اجتماعى در کل هزینهها (درصد) 01 / 21.
سال 1357، کل هزینهها - بودجه عمومى (میلیارد ریال) 2 / 2044، هزینههاى دولت در امور دفاعى (میلیارد ریال) 01/ 590، سهم امور دفاعى در کل هزینهها (درصد) 86 / 28، هزینههاى دولت در امور اجتماعى (میلیارد ریال) 41 / 478، سهم امور اجتماعى در کل هزینهها (درصد) 40 / 23.
سال 1358، کل هزینهها - بودجه عمومى (میلیارد ریال) 2 / 2018، هزینههاى دولت در امور دفاعى (میلیارد ریال) 56 / 314، سهم امور دفاعى در کل هزینهها (درصد) 59 / 15، هزینههاى دولت در امور اجتماعى (میلیارد ریال) 33 / 562، سهم امور اجتماعى در کل هزینهها (درصد) 86 / 27.
سال 1359، کل هزینهها - بودجه عمومى (میلیارد ریال) 3 / 2249، هزینههاى دولت در امور دفاعى (میلیارد ریال) 99 / 374، سهم امور دفاعى در کل هزینهها (درصد) 67 / 16، هزینههاى دولت در امور اجتماعى (میلیارد ریال) 67 / 770، سهم امور اجتماعى در کل هزینهها (درصد) 26 / 34.
سال 1360، کل هزینهها - بودجه عمومى (میلیارد ریال) 1 / 2707، هزینههاى دولت در امور دفاعى (میلیارد ریال) 83 / 325، سهم امور دفاعى در کل هزینهها (درصد) 04 / 12، هزینههاى دولت در امور اجتماعى (میلیارد ریال) 96 / 799، سهم امور اجتماعى در کل هزینهها (درصد) 55 / 29.
سال 1361، کل هزینهها - بودجه عمومى (میلیارد ریال) 3 / 3166، هزینههاى دولت در امور دفاعى (میلیارد ریال) 53 / 334، سهم امور دفاعى در کل هزینهها (درصد) 57 / 10، هزینههاى دولت در امور اجتماعى (میلیارد ریال) 51 / 848، سهم امور اجتماعى در کل هزینهها (درصد) 80 / 26.
سال 1362، کل هزینهها - بودجه عمومى (میلیارد ریال) 7 / 3671، هزینههاى دولت در امور دفاعى (میلیارد ریال) 06 / 330، سهم امور دفاعى در کل هزینهها (درصد) 99 / 8، هزینههاى دولت در امور اجتماعى (میلیارد ریال) 44 / 1037، سهم امور اجتماعى در کل هزینهها (درصد) 26 / 28.
سال 1363، کل هزینهها - بودجه عمومى (میلیارد ریال) 6 / 3353، هزینههاى دولت در امور دفاعى (میلیارد ریال) 07 / 360، سهم امور دفاعى در کل هزینهها (درصد) 74 / 10، هزینههاى دولت در امور اجتماعى (میلیارد ریال) 96 / 1056، سهم امور اجتماعى در کل هزینهها (درصد) 61 / 31.
سال 1364، کل هزینهها - بودجه عمومى (میلیارد ریال) 3 / 3313، هزینههاى دولت در امور دفاعى (میلیارد ریال) 23 / 480، سهم امور دفاعى در کل هزینهها (درصد) 49 / 14، هزینههاى دولت در امور اجتماعى (میلیارد ریال) 27 / 1092، سهم امور اجتماعى در کل هزینهها (درصد) 97 / 32.
سال 1365، کل هزینهها - بودجه عمومى (میلیارد ریال) 8 / 3156، هزینههاى دولت در امور دفاعى (میلیارد ریال) 2 / 470، سهم امور دفاعى در کل هزینهها (درصد) 89 / 14، هزینههاى دولت در امور اجتماعى (میلیارد ریال) 29 / 1141، سهم امور اجتماعى در کل هزینهها (درصد) 15 / 36.
سال 1366، کل هزینهها - بودجه عمومى (میلیارد ریال) 6 / 3640، هزینههاى دولت در امور دفاعى (میلیارد ریال) 7 / 460، سهم امور دفاعى در کل هزینهها (درصد) 65 / 12، هزینههاى دولت در امور اجتماعى (میلیارد ریال) 84 / 1298، سهم امور اجتماعى در کل هزینهها (درصد) 68 / 35.
سال 1367، کل هزینهها - بودجه عمومى (میلیارد ریال) 6 / 4210، هزینههاى دولت در امور دفاعى (میلیارد ریال) 9 / 525، سهم امور دفاعى در کل هزینهها (درصد) 49 / 12، هزینههاى دولت در امور اجتماعى (میلیارد ریال) 23/ 1554، سهم امور اجتماعى در کل هزینهها (درصد) 91 / 36.
طبق ارقام ارائه شده در جدول، میانگین سالانه سهم امور دفاعى در کل هزینههاى دولت ایران طى سالهاى جنگ برابر 12 درصد مىشود، در حالى که میانگین سالانه سهم امور نظامى عراق طى چهار سال 1981 تا 1984 برابر 44 درصد از درآمدهاى عراق بوده است.
منبع: جنگ ایران و عراق، پرسش‌ها و پاسخ‌ها، فرهاد درویشی، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ
نگاهى به ارقام بودجههاى عمومى دولت در سالهاى دوران جنگ نشان مىدهد که در این دوران سهم امور دفاعى از کل هزینههاى دولت حداقل 9 درصد و حداکثر 15 درصد بوده است. این در حالى است که سهم امور دفاع در سالهاى قبل از پیروزى انقلاب همواره بیش از 25 درصد کل هزینههاى دولت بوده و در سال 1355 به 82 / 33 درصد رسیده است.
علل کاهش هزینههاى دفاعى در دوران جنگ نسبت به قبل از آن نیاز به بررسى جامع و همه جانبهاى دارد؛ به طور کلى باید به این نکته توجه شود که تلاش رژیم شاهنشاهى براى ژاندارمى منطقه و کسب قدرت نظامى که بتواند منافع آمریکا و غرب را در منطقه تأمین نماید، از یک سو و از سوى دیگر، بىتوجهى به امور اجتماعى و عمومى کشور، سهم هزینههاى امور دفاعى را به شدت بالا برده بود. بر عکس، پس از پیروزى انقلاب اسلامى ضرورت توجه به امور اجتماعى و عمومى و تلاش براى محرومیت زدایى در سراسر کشور، لازمهاش افزایش سهم امور اجتماعى و عمومى در بودجه دولت بود.
از جانب دیگر، وابستگى تقریبا کامل درآمد دولت به صادرات نفت، و در دوران جنگ فشار شدید عراق براى جلوگیرى از صدور نفت ایرن، و فشار شدید کشورهاى نفتخیز حامى عراق، به ویژه عربستان و کویت براى کاهش قیمت نفت، و فشار شدید آمریکا و غرب براى جلوگیرى از فروش نفت ایران - که همه براى به زانو در آوردن جمهورى اسلامى در یک جنگ اقتصادى، بسیج شده بودند - فشارهاى بسیار سختى بر درآمدهاى دولت وارد مىکرد، به طورى که کاهش سهم سایر بخشهاى بودجه به نفع سهم امور دفاعى، امکان پذیر نبود. و اگر نبود همراهى، همکارى و کمکهاى مردمى در جنگ، و اگر قرار بود به نیروهاى داوطلب بابت حضور در جبههها حقوق مناسب پرداخت شود و حداقل نیازهاى آنها در زمان حضور در جبههها تأمین گردد، چنین بودجهاى هرگز کفاف هزینههاى جنگ را نمىکرد.
در جدول زیر سهم امور دفاعى و سهم امور اجتماعى در بودجهى عمومى دولت در چند سال قبل از پیروزى انقلاب اسلامى و سالهاى جنگ درج شده است.
کل هزینههاى دولت و سهم امور دفاعى و امور اجتماعى در آن (1353 – 1367)
سال 1353، کل هزینهها - بودجه عمومى(میلیارد ریال) 4 / 1174، هزینههاى دولت در امور دفاعى (میلیارد ریال) 48 / 372، سهم امور دفاعى در کل هزینهها (درصد) 72 / 31، هزینههاى دولت در امور اجتماعى (میلیارد ریال) 09 / 213، سهم امور اجتماعى در کل هزینهها (درصد) 14 / 18.
سال 1354، کل هزینهها - بودجه عمومى(میلیارد ریال)2 / 1496، هزینههاى دولت در امور دفاعى (میلیارد ریال) 76 / 475، سهم امور دفاعى در کل هزینهها (درصد)80 / 31، هزینههاى دولت در امور اجتماعى (میلیارد ریال) 99 / 278، سهم امور اجتماعى در کل هزینهها (درصد) 65 / 18.
سال 1355، کل هزینهها - بودجه عمومى (میلیارد ریال) 4 / 1675، هزینههاى دولت در امور دفاعى (میلیارد ریال) 58 / 566، سهم امور دفاعى در کل هزینهها (درصد) 82 / 33، هزینههاى دولت در امور اجتماعى (میلیارد ریال) 04 / 346، سهم امور اجتماعى در کل هزینهها (درصد) 65 / 20.
سال 1356، کل هزینهها - بودجه عمومى (میلیارد ریال) 9 / 2174، هزینههاى دولت در امور دفاعى (میلیارد ریال) 41 / 559، سهم امور دفاعى در کل هزینهها (درصد) 72 / 25، هزینههاى دولت در امور اجتماعى (میلیارد ریال) 40 / 457، سهم امور اجتماعى در کل هزینهها (درصد) 01 / 21.
سال 1357، کل هزینهها - بودجه عمومى (میلیارد ریال) 2 / 2044، هزینههاى دولت در امور دفاعى (میلیارد ریال) 01/ 590، سهم امور دفاعى در کل هزینهها (درصد) 86 / 28، هزینههاى دولت در امور اجتماعى (میلیارد ریال) 41 / 478، سهم امور اجتماعى در کل هزینهها (درصد) 40 / 23.
سال 1358، کل هزینهها - بودجه عمومى (میلیارد ریال) 2 / 2018، هزینههاى دولت در امور دفاعى (میلیارد ریال) 56 / 314، سهم امور دفاعى در کل هزینهها (درصد) 59 / 15، هزینههاى دولت در امور اجتماعى (میلیارد ریال) 33 / 562، سهم امور اجتماعى در کل هزینهها (درصد) 86 / 27.
سال 1359، کل هزینهها - بودجه عمومى (میلیارد ریال) 3 / 2249، هزینههاى دولت در امور دفاعى (میلیارد ریال) 99 / 374، سهم امور دفاعى در کل هزینهها (درصد) 67 / 16، هزینههاى دولت در امور اجتماعى (میلیارد ریال) 67 / 770، سهم امور اجتماعى در کل هزینهها (درصد) 26 / 34.
سال 1360، کل هزینهها - بودجه عمومى (میلیارد ریال) 1 / 2707، هزینههاى دولت در امور دفاعى (میلیارد ریال) 83 / 325، سهم امور دفاعى در کل هزینهها (درصد) 04 / 12، هزینههاى دولت در امور اجتماعى (میلیارد ریال) 96 / 799، سهم امور اجتماعى در کل هزینهها (درصد) 55 / 29.
سال 1361، کل هزینهها - بودجه عمومى (میلیارد ریال) 3 / 3166، هزینههاى دولت در امور دفاعى (میلیارد ریال) 53 / 334، سهم امور دفاعى در کل هزینهها (درصد) 57 / 10، هزینههاى دولت در امور اجتماعى (میلیارد ریال) 51 / 848، سهم امور اجتماعى در کل هزینهها (درصد) 80 / 26.
سال 1362، کل هزینهها - بودجه عمومى (میلیارد ریال) 7 / 3671، هزینههاى دولت در امور دفاعى (میلیارد ریال) 06 / 330، سهم امور دفاعى در کل هزینهها (درصد) 99 / 8، هزینههاى دولت در امور اجتماعى (میلیارد ریال) 44 / 1037، سهم امور اجتماعى در کل هزینهها (درصد) 26 / 28.
سال 1363، کل هزینهها - بودجه عمومى (میلیارد ریال) 6 / 3353، هزینههاى دولت در امور دفاعى (میلیارد ریال) 07 / 360، سهم امور دفاعى در کل هزینهها (درصد) 74 / 10، هزینههاى دولت در امور اجتماعى (میلیارد ریال) 96 / 1056، سهم امور اجتماعى در کل هزینهها (درصد) 61 / 31.
سال 1364، کل هزینهها - بودجه عمومى (میلیارد ریال) 3 / 3313، هزینههاى دولت در امور دفاعى (میلیارد ریال) 23 / 480، سهم امور دفاعى در کل هزینهها (درصد) 49 / 14، هزینههاى دولت در امور اجتماعى (میلیارد ریال) 27 / 1092، سهم امور اجتماعى در کل هزینهها (درصد) 97 / 32.
سال 1365، کل هزینهها - بودجه عمومى (میلیارد ریال) 8 / 3156، هزینههاى دولت در امور دفاعى (میلیارد ریال) 2 / 470، سهم امور دفاعى در کل هزینهها (درصد) 89 / 14، هزینههاى دولت در امور اجتماعى (میلیارد ریال) 29 / 1141، سهم امور اجتماعى در کل هزینهها (درصد) 15 / 36.
سال 1366، کل هزینهها - بودجه عمومى (میلیارد ریال) 6 / 3640، هزینههاى دولت در امور دفاعى (میلیارد ریال) 7 / 460، سهم امور دفاعى در کل هزینهها (درصد) 65 / 12، هزینههاى دولت در امور اجتماعى (میلیارد ریال) 84 / 1298، سهم امور اجتماعى در کل هزینهها (درصد) 68 / 35.
سال 1367، کل هزینهها - بودجه عمومى (میلیارد ریال) 6 / 4210، هزینههاى دولت در امور دفاعى (میلیارد ریال) 9 / 525، سهم امور دفاعى در کل هزینهها (درصد) 49 / 12، هزینههاى دولت در امور اجتماعى (میلیارد ریال) 23/ 1554، سهم امور اجتماعى در کل هزینهها (درصد) 91 / 36.
طبق ارقام ارائه شده در جدول، میانگین سالانه سهم امور دفاعى در کل هزینههاى دولت ایران طى سالهاى جنگ برابر 12 درصد مىشود، در حالى که میانگین سالانه سهم امور نظامى عراق طى چهار سال 1981 تا 1984 برابر 44 درصد از درآمدهاى عراق بوده است.
منبع: جنگ ایران و عراق، پرسش‌ها و پاسخ‌ها، فرهاد درویشی، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ
