پرسش :
از نظر اسلام ارزشهاى اخلاقى نسبى‌اند یا مطلق؟
پاسخ :
یکى از مباحث مهم در مکاتب متفاوت فلسفه اخلاق این است که آیا اخلاق نسبى است یا مطلق؛ به این معنا که آیا ارزشهاى اخلاقى به تناسب افراد، زمان و مکان و سایر شرایط تغییر مى‌کنند یا پیوسته ثابتند.
دو دسته کلى در این رابطه موضع گیرى کرده اند: گروه اول ـ که «کانت» هم از این جمله است ـ معتقدند که ارزشهاى اخلاقى مطلقند. کانت مى‌گوید: راست گفتن مطلقاً یک ارزش است ولو اینکه این راست گفتن موجب قتل هزاران انسان شود، مثلاً اگر از شما بپرسند که راه ورودى این شهر از کجاست و شما ـ در عین حال که مى‌دانید آنها براى تخریب و غارت و مردم کُشى وارد شهر مى‌شوند ـ نشانى درست را به آنها بدهید، این عمل شما ارزشمند است و نتایج و تبعات آن، موجب بى ارزشى عمل نمى‌شود. در مقابل این دسته، گروهى دیگر ارزشهاى اخلاقى را کاملا نسبى، بدون ملاک ثابت و تابع شرایط زمان و مکان و سلیقه ها و قراردادها مى‌دانند.
حال در این میان نظر اسلام چیست؟ واقعیت این است که اسلام با هیچ یک از این دو دسته موافقت کامل ندارد.
به این بیان که در اسلام یک سلسله اصول کلى، ثابت و مطلق اخلاقى وجود دارد که تحت هیچ شرایطى تغییر نمى‌کند، اما مصداق آنها تغییر پذیر است؛ مثلاً، عنوان کلى صداقت و راستى مطلقاً ارزشمند است، اما گاهى مصادیق آن تغییر مى‌کند. راست گفتن تا آنجا که به صلاح فرد یا جامعه است، با ارزش است، اما اگر همین عمل بر خلاف مصالح فرد و جامعه بود؛ مثلاً، جان انسانى را در معرض خطر و هلاکت قرار مى‌داد، گناه و ضد ارزش است.
ملاک کلى ارزش اخلاقى، مصلحت عمومى فرد و جامعه و مصلحت واقعى انسانیت است. مصلحت؛ یعنى هر چیز که موجب کمال و صلاح واقعى انسانیت است، نه چیزى که دل خواه افراد و مورد خوشایند آنهاست و این موضوع با آنچه که نسبیت خوانده مى‌شود، متفاوت است.عناوین و ملاکهاى کلى از قبیل: کمال انسانیت، عدالت، راستى و ... تغییر ناپذیرند، اما مصادیق آنها بر حسب زمان و مکان، متفاوت است و این معنا با نسبیت، تفاوت دارد و به طور خلاصه مى‌توان گفت: اصول اخلاقى و اصول ارزشها در اسلام، مطلق و ثابت، اما از جهت مصادیق، انعطاف پذیر و وابسته به زمان و مکانند. البته خود زمان و مکان عوامل اصلى تغییر دهنده نیستند، بلکه حاکى از عوامل دیگر از قبیل وجود مصالح خاصى است که آن مصالح، مقتضى تغییر است.پس نظام ارزشى اسلام، نه کاملا مطلق و ثابت است که در هیچ شرایط زمانى و مکانى تغییر نکند و نه اینکه همیشه تابع شرایط زمان و مکان است و در یک جمله اصول اخلاقى اسلام ثابت، اما مصادیق آن متغیر است. در پایان، نکته‌اى که یادآورى آن ضرورى به نظر مى‌رسد این است که تمامى ویژگیهاى مذکور، صرفاً بصورت گزارش بیان شد و زمانى به طور قطعى اثبات خواهد شد که تمامى این نظام بررسى شود و علل و عوامل ارزشها مورد دقت قرار گیرند و این خود به عمرى تحقیق و تحصیل نیازمند است. تا آنجا که توان اکتشاف عقلى داریم، با احکام قطعى عقل که مورد تأیید شرع است ارزشها را مى‌شناسیم و جایى هم که عقل قدرت اکتشاف نداشته باشد، باید از راه وحى، نظام ارزشى اسلام را شناسایى و کشف کرد.
منبع:پیش نیازهای مدیریت اسلامی ، آیت الله محمدتقی مصباح ، قم : موسسه آموزشی امام خمینی 1367
یکى از مباحث مهم در مکاتب متفاوت فلسفه اخلاق این است که آیا اخلاق نسبى است یا مطلق؛ به این معنا که آیا ارزشهاى اخلاقى به تناسب افراد، زمان و مکان و سایر شرایط تغییر مى‌کنند یا پیوسته ثابتند.
دو دسته کلى در این رابطه موضع گیرى کرده اند: گروه اول ـ که «کانت» هم از این جمله است ـ معتقدند که ارزشهاى اخلاقى مطلقند. کانت مى‌گوید: راست گفتن مطلقاً یک ارزش است ولو اینکه این راست گفتن موجب قتل هزاران انسان شود، مثلاً اگر از شما بپرسند که راه ورودى این شهر از کجاست و شما ـ در عین حال که مى‌دانید آنها براى تخریب و غارت و مردم کُشى وارد شهر مى‌شوند ـ نشانى درست را به آنها بدهید، این عمل شما ارزشمند است و نتایج و تبعات آن، موجب بى ارزشى عمل نمى‌شود. در مقابل این دسته، گروهى دیگر ارزشهاى اخلاقى را کاملا نسبى، بدون ملاک ثابت و تابع شرایط زمان و مکان و سلیقه ها و قراردادها مى‌دانند.
حال در این میان نظر اسلام چیست؟ واقعیت این است که اسلام با هیچ یک از این دو دسته موافقت کامل ندارد.
به این بیان که در اسلام یک سلسله اصول کلى، ثابت و مطلق اخلاقى وجود دارد که تحت هیچ شرایطى تغییر نمى‌کند، اما مصداق آنها تغییر پذیر است؛ مثلاً، عنوان کلى صداقت و راستى مطلقاً ارزشمند است، اما گاهى مصادیق آن تغییر مى‌کند. راست گفتن تا آنجا که به صلاح فرد یا جامعه است، با ارزش است، اما اگر همین عمل بر خلاف مصالح فرد و جامعه بود؛ مثلاً، جان انسانى را در معرض خطر و هلاکت قرار مى‌داد، گناه و ضد ارزش است.
ملاک کلى ارزش اخلاقى، مصلحت عمومى فرد و جامعه و مصلحت واقعى انسانیت است. مصلحت؛ یعنى هر چیز که موجب کمال و صلاح واقعى انسانیت است، نه چیزى که دل خواه افراد و مورد خوشایند آنهاست و این موضوع با آنچه که نسبیت خوانده مى‌شود، متفاوت است.عناوین و ملاکهاى کلى از قبیل: کمال انسانیت، عدالت، راستى و ... تغییر ناپذیرند، اما مصادیق آنها بر حسب زمان و مکان، متفاوت است و این معنا با نسبیت، تفاوت دارد و به طور خلاصه مى‌توان گفت: اصول اخلاقى و اصول ارزشها در اسلام، مطلق و ثابت، اما از جهت مصادیق، انعطاف پذیر و وابسته به زمان و مکانند. البته خود زمان و مکان عوامل اصلى تغییر دهنده نیستند، بلکه حاکى از عوامل دیگر از قبیل وجود مصالح خاصى است که آن مصالح، مقتضى تغییر است.پس نظام ارزشى اسلام، نه کاملا مطلق و ثابت است که در هیچ شرایط زمانى و مکانى تغییر نکند و نه اینکه همیشه تابع شرایط زمان و مکان است و در یک جمله اصول اخلاقى اسلام ثابت، اما مصادیق آن متغیر است. در پایان، نکته‌اى که یادآورى آن ضرورى به نظر مى‌رسد این است که تمامى ویژگیهاى مذکور، صرفاً بصورت گزارش بیان شد و زمانى به طور قطعى اثبات خواهد شد که تمامى این نظام بررسى شود و علل و عوامل ارزشها مورد دقت قرار گیرند و این خود به عمرى تحقیق و تحصیل نیازمند است. تا آنجا که توان اکتشاف عقلى داریم، با احکام قطعى عقل که مورد تأیید شرع است ارزشها را مى‌شناسیم و جایى هم که عقل قدرت اکتشاف نداشته باشد، باید از راه وحى، نظام ارزشى اسلام را شناسایى و کشف کرد.
منبع:پیش نیازهای مدیریت اسلامی ، آیت الله محمدتقی مصباح ، قم : موسسه آموزشی امام خمینی 1367
