پرسش :
آیا این روایت درست است که حضرت زهرا(س) در فراق پیامبر آن قدر گریه کرد که مردم به نوعی اذیت وآزار شده و به حضرت اعتراض کردند؟
پاسخ :
این روایت با چند مضمون آمده است که لازم است یک یک بررسی شده تا پاسخ روشن شود:
روایت اول:
حدثنا محمد بن الحسن بن أحمد بن الولید رضی الله عنه قال : حدثنا محمد ابن الحسن الصفار قال : حدثنی العباس بن معروف ، عن محمد بن سهل البحرانی یرفعه إلى أبی عبد الله علیه السلام قال : البکاؤون خمسة : آدم ویعقوب ویوسف وفاطمة بنت محمد وعلی بن الحسین علیهم السلام . فأما آدم فبکى على الجنة حتى صار فی خدیه أمثال الأودیة؛ وأما یعقوب فبکى على یوسف حتى ذهب بصره ، وحتى قیل له : ((تالله تفتؤ تذکر یوسف حتى تکون حرضا أو تکون من الهالکین))؛ وأما یوسف فبکى على یعقوب حتى تأذى به أهل السجن فقالوا له : إما أن تبکی اللیل وتسکت بالنهار، وإما أن تبکی النهار وتسکت باللیل ، فصالحهم على واحد منهما ؛ أما فاطمة فبکت على رسول الله صلى الله علیه وآله حتى تأذى بها أهل المدینة فقالوا لها : قد آذیتنا بکثرة بکائک ، فکانت تخرج إلى المقابر - مقابر الشهداء - فتبکی حتى تقضی حاجتها ثم تنصرف؛ وأما علی بن الحسین فبکى على الحسین علیه السلام عشرین سنة أو أربعین سنة ما وضع بین یدیه طعام إلا بکى حتى قال له مولى له : جعلت فداک یا ابن رسول الله إنی أخاف علیک أن تکون من الهالکین، قال : ((إنما أشکو بثی وحزنی إلى الله وأعلم من الله مالا تعلمون ))إنی ما أذکر مصرع بنی فاطمة إلا خنقتنی لذلک عبرة .[1]
کتاب های ذیل این روایت را از خصال نقل کرده اند:
1. نصوص متفرقة فی آدم وحواء وأولادهما علیهما السلام ؛ مرکز المصطفى (ص)
2. الأمالی ؛ الشیخ الصدوق ، ص 204
3. حزنه وبکاؤه الشدیدان على یوسف مع أنه یعرف أنه على قید الحیاة ، مرکز المصطفى (ص) .
4. الحدائق الناضرة ؛ محقق البحرانی، ج 4 ، ص 162
5. روضة الواعظین ؛ فتال النیسابوری، ص 170
6. وسائل الشیعة (آل البیت) ؛ حر العاملی ، ج 3 ، ص 280.
7. بحار الأنوار ؛ علامة المجلسی ، ج 43 ،ص 35 .و رک: ج 46 ، ص 109
8. جامع أحادیث الشیعة ؛ بروجردی ،ج 3 ، ص 476 .
9. کشف الغمة ؛ابن أبی الفتح الإربلی ، ج 2 ،ص 120.
10. جواهر التاریخ ؛ علی الکورانی العاملی ، ج 1 ، ص 133
11. الانتصار ؛ عاملی ،ج 7 ، ص 181 .
12.حوار مع فضل الله حول الزهراء ؛ هاشم الهاشمی ، ص 227.
بنابراین هر چند این روایت در این کتاب ها آمده است، اما در واقع فقط یک روایت است و آن هم از شیخ صدوق.
با نگاهی به این روایت می توان گفت که متاسفانه این روایت مستند نیست به دلایل ذیل:
1. مرفوعه بودن حدیث : در متن حدیث آمده : « عن محمد بن سهل البحرانی یرفعه إلى أبی عبد الله علیه السلام» یعنی محمد بن سهل حدیث را رسانده به امام صادق علیه السلام و در این بین راوی اصلی را که از امام صادق علیه السلام نقل کرده بود را حذف کرده و نگفته چه کسی این روایت را از امام صادق علیه السلام به او گفته؛ بنابراین نمی توان به روایتی که راویش معلوم نیست ، اعتماد کرد؛
2. ثقه نبودن محمد بن سهل البحرانی : در کتاب های رجالی نگفته اند ثقه است یا نه. یعنی نه تنها اصل راوی را نیاورده بلکه خودش نیز اعتبار ندارد.
روایت دوم:
علامه مجلسی می گوید : در برخی از کتاب های خبری یافتم که دوست دارم اینجا بیاورم هر چند این خبر را از کتابی نیافتم که بشود بدان اعتماد کرد.
ورقه بن عبد الله ازدی می گوید در سفری که به مکه داشتم فضه کنیز حضرت زهرا سلام الله علیها را دیدم و از او خواستم که سرگذشت حضرت زهرا سلام الله علیها را برایم تعریف کند تا می رسد به اینجا که:
«... واجتمع شیوخ أهل المدینة وأقبلوا إلى أمیر المؤمنین علی ( علیه السلام ) فقالوا له : یا أبا الحسن إن فاطمة ( علیها السلام ) تبکی اللیل والنهار فلا أحد منا یتهنأ بالنوم فی اللیل على فرشنا ، ولا بالنهار لنا قرار على أشغالنا وطلب معایشنا ، وإنا نخبرک أن تسألها إما أن تبکی لیلا أو نهارا ، فقال ( علیه السلام ) : حبا وکرامة . »[2] ؛ «شیوخ یعنی بزرگانی از اهل مدینه جمع شده وپیش امیرمومنان علی لیه السلام آمده و گفتند فاطمه شب و روز گریه می کند و ما نه در شب آسایش داریم و نه در روز؛ ما از تو می خواهیم که از او بخواهی یا شب گریه کند یا روز و امیر مومنان علی علیه السلام قبول کرد که به فاطمه بگوید...».
این خبر نیز از چند جهت قابل اعتماد نیست:
1. خود علامه مجلسی اعتراف می کند که این خبر را از جایی که بتوان به آن اعتماد کرد نیافتم؛
2. علامه مجلسی هیچ سندی ذکر نکرده تا حداقل بتوان راویان را بررسی نمود؛
3. ورقه بن عبدالله در کتاب های رجالی ذکر نشده یعنی فقط گفته اند از فضه این خبر را آورده ولی اینکه آیا می شود به سخن او اعتماد کرد یا نه چیزی، نگفته اند و این یعنی خود ورقه بن عبد الله نیز قابل اعتماد نمی باشد و سخنش نمی تواند حجت باشد؛
4. بقیه کتاب ها هم این خبر را از علامه نقل کرده اند و این یعنی بیش از یک نقل نیست.
این بود خلاصه ای از سند این دو روایت و اگر کسی بخواهد از نظر علم رجال بررسی کند باید بگوید این دو روایت سند ندارند و قابل اعتماد نمی باشند.
اصل مطلب که حضرت زهرا در فراق پدر و مظلومیت امیر مومنان به عنوان امامی که حقش از دست رفته گریه می کردند، شکی وجود ندارد ولی گریه حضرت مردم را اذیت نمی کرد ، بلکه عده ای می ترسیدند که مردم با حضرت زهرا سلام الله علیها هم نوا شده و اعتراض کنند که چرا امیر مومنان علی علیه السلام را خانه نشین کرده اید.
پاورقی ها:
[1] . الخصال ؛ شیخ الصدوق، ص 272 ،حدیث 15
[2] . بحار الأنوار ؛ علامة المجلسی ،بیروت ، موسسه الوفاء ، چاپ دوم، 1403ه . ق، ج 43 ، ص 174، خبر 15
این روایت با چند مضمون آمده است که لازم است یک یک بررسی شده تا پاسخ روشن شود:
روایت اول:
حدثنا محمد بن الحسن بن أحمد بن الولید رضی الله عنه قال : حدثنا محمد ابن الحسن الصفار قال : حدثنی العباس بن معروف ، عن محمد بن سهل البحرانی یرفعه إلى أبی عبد الله علیه السلام قال : البکاؤون خمسة : آدم ویعقوب ویوسف وفاطمة بنت محمد وعلی بن الحسین علیهم السلام . فأما آدم فبکى على الجنة حتى صار فی خدیه أمثال الأودیة؛ وأما یعقوب فبکى على یوسف حتى ذهب بصره ، وحتى قیل له : ((تالله تفتؤ تذکر یوسف حتى تکون حرضا أو تکون من الهالکین))؛ وأما یوسف فبکى على یعقوب حتى تأذى به أهل السجن فقالوا له : إما أن تبکی اللیل وتسکت بالنهار، وإما أن تبکی النهار وتسکت باللیل ، فصالحهم على واحد منهما ؛ أما فاطمة فبکت على رسول الله صلى الله علیه وآله حتى تأذى بها أهل المدینة فقالوا لها : قد آذیتنا بکثرة بکائک ، فکانت تخرج إلى المقابر - مقابر الشهداء - فتبکی حتى تقضی حاجتها ثم تنصرف؛ وأما علی بن الحسین فبکى على الحسین علیه السلام عشرین سنة أو أربعین سنة ما وضع بین یدیه طعام إلا بکى حتى قال له مولى له : جعلت فداک یا ابن رسول الله إنی أخاف علیک أن تکون من الهالکین، قال : ((إنما أشکو بثی وحزنی إلى الله وأعلم من الله مالا تعلمون ))إنی ما أذکر مصرع بنی فاطمة إلا خنقتنی لذلک عبرة .[1]
کتاب های ذیل این روایت را از خصال نقل کرده اند:
1. نصوص متفرقة فی آدم وحواء وأولادهما علیهما السلام ؛ مرکز المصطفى (ص)
2. الأمالی ؛ الشیخ الصدوق ، ص 204
3. حزنه وبکاؤه الشدیدان على یوسف مع أنه یعرف أنه على قید الحیاة ، مرکز المصطفى (ص) .
4. الحدائق الناضرة ؛ محقق البحرانی، ج 4 ، ص 162
5. روضة الواعظین ؛ فتال النیسابوری، ص 170
6. وسائل الشیعة (آل البیت) ؛ حر العاملی ، ج 3 ، ص 280.
7. بحار الأنوار ؛ علامة المجلسی ، ج 43 ،ص 35 .و رک: ج 46 ، ص 109
8. جامع أحادیث الشیعة ؛ بروجردی ،ج 3 ، ص 476 .
9. کشف الغمة ؛ابن أبی الفتح الإربلی ، ج 2 ،ص 120.
10. جواهر التاریخ ؛ علی الکورانی العاملی ، ج 1 ، ص 133
11. الانتصار ؛ عاملی ،ج 7 ، ص 181 .
12.حوار مع فضل الله حول الزهراء ؛ هاشم الهاشمی ، ص 227.
بنابراین هر چند این روایت در این کتاب ها آمده است، اما در واقع فقط یک روایت است و آن هم از شیخ صدوق.
با نگاهی به این روایت می توان گفت که متاسفانه این روایت مستند نیست به دلایل ذیل:
1. مرفوعه بودن حدیث : در متن حدیث آمده : « عن محمد بن سهل البحرانی یرفعه إلى أبی عبد الله علیه السلام» یعنی محمد بن سهل حدیث را رسانده به امام صادق علیه السلام و در این بین راوی اصلی را که از امام صادق علیه السلام نقل کرده بود را حذف کرده و نگفته چه کسی این روایت را از امام صادق علیه السلام به او گفته؛ بنابراین نمی توان به روایتی که راویش معلوم نیست ، اعتماد کرد؛
2. ثقه نبودن محمد بن سهل البحرانی : در کتاب های رجالی نگفته اند ثقه است یا نه. یعنی نه تنها اصل راوی را نیاورده بلکه خودش نیز اعتبار ندارد.
روایت دوم:
علامه مجلسی می گوید : در برخی از کتاب های خبری یافتم که دوست دارم اینجا بیاورم هر چند این خبر را از کتابی نیافتم که بشود بدان اعتماد کرد.
ورقه بن عبد الله ازدی می گوید در سفری که به مکه داشتم فضه کنیز حضرت زهرا سلام الله علیها را دیدم و از او خواستم که سرگذشت حضرت زهرا سلام الله علیها را برایم تعریف کند تا می رسد به اینجا که:
«... واجتمع شیوخ أهل المدینة وأقبلوا إلى أمیر المؤمنین علی ( علیه السلام ) فقالوا له : یا أبا الحسن إن فاطمة ( علیها السلام ) تبکی اللیل والنهار فلا أحد منا یتهنأ بالنوم فی اللیل على فرشنا ، ولا بالنهار لنا قرار على أشغالنا وطلب معایشنا ، وإنا نخبرک أن تسألها إما أن تبکی لیلا أو نهارا ، فقال ( علیه السلام ) : حبا وکرامة . »[2] ؛ «شیوخ یعنی بزرگانی از اهل مدینه جمع شده وپیش امیرمومنان علی لیه السلام آمده و گفتند فاطمه شب و روز گریه می کند و ما نه در شب آسایش داریم و نه در روز؛ ما از تو می خواهیم که از او بخواهی یا شب گریه کند یا روز و امیر مومنان علی علیه السلام قبول کرد که به فاطمه بگوید...».
این خبر نیز از چند جهت قابل اعتماد نیست:
1. خود علامه مجلسی اعتراف می کند که این خبر را از جایی که بتوان به آن اعتماد کرد نیافتم؛
2. علامه مجلسی هیچ سندی ذکر نکرده تا حداقل بتوان راویان را بررسی نمود؛
3. ورقه بن عبدالله در کتاب های رجالی ذکر نشده یعنی فقط گفته اند از فضه این خبر را آورده ولی اینکه آیا می شود به سخن او اعتماد کرد یا نه چیزی، نگفته اند و این یعنی خود ورقه بن عبد الله نیز قابل اعتماد نمی باشد و سخنش نمی تواند حجت باشد؛
4. بقیه کتاب ها هم این خبر را از علامه نقل کرده اند و این یعنی بیش از یک نقل نیست.
این بود خلاصه ای از سند این دو روایت و اگر کسی بخواهد از نظر علم رجال بررسی کند باید بگوید این دو روایت سند ندارند و قابل اعتماد نمی باشند.
اصل مطلب که حضرت زهرا در فراق پدر و مظلومیت امیر مومنان به عنوان امامی که حقش از دست رفته گریه می کردند، شکی وجود ندارد ولی گریه حضرت مردم را اذیت نمی کرد ، بلکه عده ای می ترسیدند که مردم با حضرت زهرا سلام الله علیها هم نوا شده و اعتراض کنند که چرا امیر مومنان علی علیه السلام را خانه نشین کرده اید.
پاورقی ها:
[1] . الخصال ؛ شیخ الصدوق، ص 272 ،حدیث 15
[2] . بحار الأنوار ؛ علامة المجلسی ،بیروت ، موسسه الوفاء ، چاپ دوم، 1403ه . ق، ج 43 ، ص 174، خبر 15
