پرسش :
آیا در روایات از هر روز حمام رفتن نهی شده است، و آیا این کار موجب بیماری سِل میشود؟
پاسخ :
شرح پرسش:
چرا طبق احادیث، زیاد ماندن در حمام سبب مرض سِل میشود؟ امام رضا(ع) میفرماید: «از عادت ماندن در حمام بپرهیزید که سبب مرض سل میشود».
پاسخ :
در روایتی چنین آمده است:[1] «محمد بن یحیى، از أحمد بن محمد، از عبد اللَّه بن محمد حَجَّال از سلیمان جعفری» نقل می‌کند که؛ مریض شده بودم به حدی که گوشتی بر تنم نمانده بود، پیش امام رضا(ع) رفتم [و این موضوع را با امام(ع) در میان گذاشتم،] آن‌حضرت فرمودند: «دوست داری گوشت به بدنت بروید؟» گفتم: بله. امام(ع) فرمود: «یک روز در میان[2] به حمام برو تا گوشت‌هایت باز گردد، ولی اگر زیاد حمام روى(هر روز) مسلول می‌شوی». که خواهیم گفت منظور از «مسلول» چیست؟
سند روایت
الف. محمد بن یحیی العطار قمی: نجاشی از وی با احترام و بزرگی یاد کرده و او را ثقه و کثیر الحدیث نامیده است.[3]
ب. احمد بن محمد بن عیسی اشعری: وی از بزرگان اشعری در قم بوده است که شیخ طوسی وی را در حدیث، ثقه دانسته است.[4]
ج. عبدالله بن محمد حجال: نجاشی[5] او را ثقه و مورد اعتماد دانسته و همچنین شیخ طوسی او را توثیق کرده است.[6]
د. سلیمان جعفری: نجاشی و شیخ طوسی، او را توثیق کرده‌اند.[7]
بنابراین، این روایت از جهت سندی در زمره روایات صحیح است.
متن روایت
چند نکته درباره مفهوم و محتوای این روایت بیان میشود:
یک. این روایت را نمی‌توان به تمام موارد مشابه تعمیم داد و گفت هر شخصی و با داشتن هر بیماری، اگر گوشت‌های بدنش از بین رفته باشد و به اصطلاح بسیار لاغر شده باشد؛ با حمام رفتن، دوباره به وضعیت گذشته باز گردد و گوشت بدنش بروید؛ زیرا در برخی از این‌گونه بیماری‌ها، حمام رفتن برای بیمار؛ به شدّت مضرّ است. در این روایت؛ سلیمان جعفری نامی از بیماری خود نبرده که چه بسا اگر ذکر می‌کرد؛ بسیار قابل استفاده و در نتیجه‌گیری نهایی مؤثّر بود. بنابراین، این روایت حالت کلی و عمومی ندارد.
دو. در عربی معاصر، احیاناً به دستشویی(مستراح) «حمّام» یا «حمّامات» گفته میشود که این معنا در روایت لحاظ نشده، بلکه با توجه به زمان صدور روایت و استعمال این لفظ در آن زمان، آنچه مورد نظر است همان مکان استحمام(حمام) مراد است.
سه. مهم‌ترین بحث این روایت، معنای کلمه «السلّ» است. سلّ از «سلل» گرفته شده است که در لغت به معنای «کشیدن و بیرون آوردن چیزى از چیز دیگر مثل کشیدن شمشیر از غلاف»، و یا مثل «سَلُّ الشّىء من البیت» (به معنای بیرون بردن چیزى از خانه به صورت سرقت و دزدى) است.[8]
در اصل و ریشه این لغت؛ نوعی کم شدن بر اثر جدا شدن دیده میشود؛ لذا بیماری معروف «سِل» نیز از همین ریشه است؛ در این بیماری، بر اثر از بین رفتن گوشت و عضلات بدن؛ کم کم بدن انسان لاغر و نحیف میشود. بر اساس تعریف لغت‌دانان، بیماری سلّ به بیماری گفته میشود که بر اثر زخمی که در ریه ایجاد میشود، شخص مبتلا به سرفه‌های طولانی شده و تب خفیفی می‌گیرد و بر اثر این بیماری، لاغر و ضعیف میشود.[9] بنابراین، لاغر شدن و از بین رفتن گوشت و عضلات بدن، نتیجه و میراث این بیماری است.
توضیح و ترجمه روایت
در روایت مورد نظر، امام رضا(ع) میفرماید: «زیاد حمام رفتن(هر روز حمام رفتن) موجب سِل میشود»؛ یعنی چنین شخصی مبتلا به بیماری سل میشود.
امّا با توجه به سیاق روایت و روایات مشابه این باب، روایت مذکور را می‌توان به گونه دیگری ترجمه کرد. در این برداشت «سلّ» را به معنای لاغر شدن معنا می‌کنیم نه به معنای مبتلا شدن به بیماری سل. برای این معنا چندین قرینه وجود دارد:
اول: در این روایت، امام رضا(ع) به شخصی که مبتلا به لاغری شده است، سفارش می‌کنند یک روز در میان، به حمام رود تا گوشت بدنش بروید و در مقابل، او را از این‌که هر روز به حمام رود نهی می‌کنند؛ یعنی امام رضا(ع) در صدد است آنچه موجب قوّت بدن میشود را گفته و آنچه موجب لاغری و ضعف بدن میشود را نهی کنند. پس اصولاً ذکر بیماری سل خصوصیتی ندارد.
دوم: همان‌طور که در معنای «سلّ» بیان شد، ریشه این کلمه به معنای لاغری و نحیف‌شدنی است که بر اثر جدا شدن ایجاد میشود، و زیاد حمام رفتن نیز همین اثر را دارد. پس می‌توان «سلّ» را به معنای لاغری گرفت.
سوم: با توجه به سیاق روایت، احتمال دارد منظور امام رضا(ع) از «یورث السل»،[10] مبتلا شدن به میراث و نتایج بیماری سل مانند لاغر شدن باشد نه خود مرض سلّ؛ یعنی زیاد حمام رفتن، همان چیزی را به ارث می‌گذارد که یکی از اثرها و میراث بیماری سلّ است و از باب تشبیه به اثر و با توجه به بیماری شخص سؤال کننده که لاغری و نحیف شدن بود، تنها پرهیز از رسیدن به همین اثر به خصوص، منظور امام بوده و با آوردن عبارت «یورث السل» اشاره به بارزترین اثر بیماری سل؛ یعنی ضعیف و نحیف شدن بدن، فرموده‌اند.
چهارم: در روایات دیگر نیز این تعبیر وجود دارد، از جمله در روایتی از امام صادق(ع) نقل شده است که، «خوردن ماهی، باعث سلّ میشود».[11] از طرفی؛ روایت دیگری از امام صادق(ع) درباره خوردن گوشت ماهیان رسیده است که عبارت «یورث السل» در روایات امام رضا(ع) و این روایت را به خوبی تفسیر می‌کند، در این روایت، امام(ع) می‌فرمایند: «خوردن گوشت ماهی؛ جسم و بدن را ذوب می‌کند (لاغر می‌کند)».[12] همان‌طور که دیده میشود، دیگر صحبتی از بیماری سل نیست، بنابراین؛ اثر خوردن ماهی که در یک روایت تفسیر به «یورث السل» شده است، در روایت دیگر به همان معنای لغوی «سلّ»؛ یعنی لاغر و نحیف شدن، تفسیر شده است.
بله! خوردن ماهی موجب لاغر شدن انسان میشود، این موضوع از نظر طب امروز نیر مورد تأیید قرار گرفته است.[13] بنابراین، اگر در طب جدید، هر روز حمام رفتن و خوردن ماهی را از دلایل مبتلا شدن به بیماری سل نمی‌دانند، این موضوع با روایات مذکور تعارض ندارد؛ زیرا با توجه به قرائن گفته شده می‌توان روایات را به معنای لاغری و نحیف شدن ترجمه کرد.
پی نوشت:
[1]. «مُحَمَّدُ بْنُ یحْیى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْحَجَّالِ عَنْ سُلَیمَانَ الْجَعْفَرِی قَالَ مَرِضْتُ حَتَّى ذَهَبَ لَحْمِی فَدَخَلْتُ عَلَى الرِّضَا (ع) فَقَالَ أَ یسُرُّکَ أَنْ یعُودَ إِلَیکَ لَحْمُکَ قُلْتُ بَلَى قَالَ الْزَمِ الْحَمَّامَ غِبّاً فَإِنَّهُ یعُودُ إِلَیکَ لَحْمُکَ وَ إِیاکَ أَنْ تُدْمِنَهُ فَإِنَّ إِدْمَانَهُ یورِثُ السِّلَّ»؛ کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج 6، ص 497، دار الکتب الاسلامیه، تهران، 1365ش.
[2]. آنچه در روایت آمده است؛ لفظ «غباً» است. مرحوم فیض کاشانی در کتاب وافی می‌گوید: غب به کسر «غ» و تشدید «ب» به معنای یک روز وارد حمام شدن و روز دیگر ترک کردن (روز در میان)؛ فیض کاشانی، ملا محسن،الوافی، تصحیح ضیاء الدین حسینى اصفهانى ج6، ص 607، کتابخانه امیر المومنین (ع)، اصفهان، 1406 ق.
[3]. نجاشی، احمد بن علی، فهرست أسماء مصنفی الشیعة(رجال نجاشی)، ص 353، دفتر انتشارات اسلامی، قم، 1407ق.
[4]. شیخ طوسی، محمد بن حسن، رجال طوسی، ص 351، انتشارات حیدریه، نجف، 1381 ق.
[5]. رجال نجاشی، ص 226.
[6]. رجال شیخ طوسی، ص 360.
[7]. رجال نجاشی، ص 182؛ رجال شیخ طوسی، ص 338.
[8]. «سَلُّ الشیء من الشیء: نزعه، کسلّ السّیف من الغمد، و سل الشیء من البیت على سبیل السّرقة»؛ راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، تحقیق: داودی، صفوان عدنان، ص 418، دارالقلم، الدار الشامیة، دمشق، بیروت، چاپ اول، 1412ق.
[9]. «السِّلّ: السُّلّ و السُّلال: قروح تحدث فى الرئة تسبب سعالا طویلا و تَلزمها حُمّى هادئة، و هو مرض یهزِل صاحبه و یضنیه و یقتله»؛ موسی، حسین یوسف، الافصاح، ج1، ص 501، دفتر تبلیغات اسلامی، قم، چاپ چهارم.
[10]. به معنای «ارث رسیدن سل» که همان مسلول شدن است.
[11]. عَنِ الصَّادِقِ (ع)، «قَالَ: أَکْلُ لَحْمِ الْحِیتَانِ یورِثُ السِّل»؛ طبرسی، شیخ حسن، مکارم الاخلاق، ص 161، نشر شریف مرتضی، قم، 1370ش.
[12]. عن الصادق(ع) :«أَکْلُ سَمَکِ الطَّرِی یذِیبُ الْجَسَد»؛ مکارم الاخلاق، ص 161؛ همچنین در روایت دیگری امام (ع) می فرمایند: « مَنْ أَرَادَ أَنْ یَحْمِلَ لَحْماً فَلْیَدْخُلِ الْحَمَّامَ یَوْماً وَ یَغُبُّ یَوْماً وَ مَنْ أَرَادَ أَنْ یَضْمُرَ وَ کَانَ کَثِیرَ اللَّحْمِ فَلْیَدْخُلِ [الْحَمَّامَ] کُلَّ یَوْمٍ؛ هر کس که بخواهد گوشت به بدنش بروید، یک روز در میان، حمام رود و کسانی که وزن زیاد داشته و گوشت فراوان دارند و خواهان لاغر شدن اند، هر روز به حمام روند.»؛ کافی، ج6، ص 499.
[13]. بنابر گزارش سایت سلامت نیوز، مصرف ماهی و روغنی که در آن وجود دارد باعث کاهش وزن میشود؛ http://www.salamatnews.com/ViewNews.aspx?ID=73155&cat=5
شرح پرسش:
چرا طبق احادیث، زیاد ماندن در حمام سبب مرض سِل میشود؟ امام رضا(ع) میفرماید: «از عادت ماندن در حمام بپرهیزید که سبب مرض سل میشود».
پاسخ :
در روایتی چنین آمده است:[1] «محمد بن یحیى، از أحمد بن محمد، از عبد اللَّه بن محمد حَجَّال از سلیمان جعفری» نقل می‌کند که؛ مریض شده بودم به حدی که گوشتی بر تنم نمانده بود، پیش امام رضا(ع) رفتم [و این موضوع را با امام(ع) در میان گذاشتم،] آن‌حضرت فرمودند: «دوست داری گوشت به بدنت بروید؟» گفتم: بله. امام(ع) فرمود: «یک روز در میان[2] به حمام برو تا گوشت‌هایت باز گردد، ولی اگر زیاد حمام روى(هر روز) مسلول می‌شوی». که خواهیم گفت منظور از «مسلول» چیست؟
سند روایت
الف. محمد بن یحیی العطار قمی: نجاشی از وی با احترام و بزرگی یاد کرده و او را ثقه و کثیر الحدیث نامیده است.[3]
ب. احمد بن محمد بن عیسی اشعری: وی از بزرگان اشعری در قم بوده است که شیخ طوسی وی را در حدیث، ثقه دانسته است.[4]
ج. عبدالله بن محمد حجال: نجاشی[5] او را ثقه و مورد اعتماد دانسته و همچنین شیخ طوسی او را توثیق کرده است.[6]
د. سلیمان جعفری: نجاشی و شیخ طوسی، او را توثیق کرده‌اند.[7]
بنابراین، این روایت از جهت سندی در زمره روایات صحیح است.
متن روایت
چند نکته درباره مفهوم و محتوای این روایت بیان میشود:
یک. این روایت را نمی‌توان به تمام موارد مشابه تعمیم داد و گفت هر شخصی و با داشتن هر بیماری، اگر گوشت‌های بدنش از بین رفته باشد و به اصطلاح بسیار لاغر شده باشد؛ با حمام رفتن، دوباره به وضعیت گذشته باز گردد و گوشت بدنش بروید؛ زیرا در برخی از این‌گونه بیماری‌ها، حمام رفتن برای بیمار؛ به شدّت مضرّ است. در این روایت؛ سلیمان جعفری نامی از بیماری خود نبرده که چه بسا اگر ذکر می‌کرد؛ بسیار قابل استفاده و در نتیجه‌گیری نهایی مؤثّر بود. بنابراین، این روایت حالت کلی و عمومی ندارد.
دو. در عربی معاصر، احیاناً به دستشویی(مستراح) «حمّام» یا «حمّامات» گفته میشود که این معنا در روایت لحاظ نشده، بلکه با توجه به زمان صدور روایت و استعمال این لفظ در آن زمان، آنچه مورد نظر است همان مکان استحمام(حمام) مراد است.
سه. مهم‌ترین بحث این روایت، معنای کلمه «السلّ» است. سلّ از «سلل» گرفته شده است که در لغت به معنای «کشیدن و بیرون آوردن چیزى از چیز دیگر مثل کشیدن شمشیر از غلاف»، و یا مثل «سَلُّ الشّىء من البیت» (به معنای بیرون بردن چیزى از خانه به صورت سرقت و دزدى) است.[8]
در اصل و ریشه این لغت؛ نوعی کم شدن بر اثر جدا شدن دیده میشود؛ لذا بیماری معروف «سِل» نیز از همین ریشه است؛ در این بیماری، بر اثر از بین رفتن گوشت و عضلات بدن؛ کم کم بدن انسان لاغر و نحیف میشود. بر اساس تعریف لغت‌دانان، بیماری سلّ به بیماری گفته میشود که بر اثر زخمی که در ریه ایجاد میشود، شخص مبتلا به سرفه‌های طولانی شده و تب خفیفی می‌گیرد و بر اثر این بیماری، لاغر و ضعیف میشود.[9] بنابراین، لاغر شدن و از بین رفتن گوشت و عضلات بدن، نتیجه و میراث این بیماری است.
توضیح و ترجمه روایت
در روایت مورد نظر، امام رضا(ع) میفرماید: «زیاد حمام رفتن(هر روز حمام رفتن) موجب سِل میشود»؛ یعنی چنین شخصی مبتلا به بیماری سل میشود.
امّا با توجه به سیاق روایت و روایات مشابه این باب، روایت مذکور را می‌توان به گونه دیگری ترجمه کرد. در این برداشت «سلّ» را به معنای لاغر شدن معنا می‌کنیم نه به معنای مبتلا شدن به بیماری سل. برای این معنا چندین قرینه وجود دارد:
اول: در این روایت، امام رضا(ع) به شخصی که مبتلا به لاغری شده است، سفارش می‌کنند یک روز در میان، به حمام رود تا گوشت بدنش بروید و در مقابل، او را از این‌که هر روز به حمام رود نهی می‌کنند؛ یعنی امام رضا(ع) در صدد است آنچه موجب قوّت بدن میشود را گفته و آنچه موجب لاغری و ضعف بدن میشود را نهی کنند. پس اصولاً ذکر بیماری سل خصوصیتی ندارد.
دوم: همان‌طور که در معنای «سلّ» بیان شد، ریشه این کلمه به معنای لاغری و نحیف‌شدنی است که بر اثر جدا شدن ایجاد میشود، و زیاد حمام رفتن نیز همین اثر را دارد. پس می‌توان «سلّ» را به معنای لاغری گرفت.
سوم: با توجه به سیاق روایت، احتمال دارد منظور امام رضا(ع) از «یورث السل»،[10] مبتلا شدن به میراث و نتایج بیماری سل مانند لاغر شدن باشد نه خود مرض سلّ؛ یعنی زیاد حمام رفتن، همان چیزی را به ارث می‌گذارد که یکی از اثرها و میراث بیماری سلّ است و از باب تشبیه به اثر و با توجه به بیماری شخص سؤال کننده که لاغری و نحیف شدن بود، تنها پرهیز از رسیدن به همین اثر به خصوص، منظور امام بوده و با آوردن عبارت «یورث السل» اشاره به بارزترین اثر بیماری سل؛ یعنی ضعیف و نحیف شدن بدن، فرموده‌اند.
چهارم: در روایات دیگر نیز این تعبیر وجود دارد، از جمله در روایتی از امام صادق(ع) نقل شده است که، «خوردن ماهی، باعث سلّ میشود».[11] از طرفی؛ روایت دیگری از امام صادق(ع) درباره خوردن گوشت ماهیان رسیده است که عبارت «یورث السل» در روایات امام رضا(ع) و این روایت را به خوبی تفسیر می‌کند، در این روایت، امام(ع) می‌فرمایند: «خوردن گوشت ماهی؛ جسم و بدن را ذوب می‌کند (لاغر می‌کند)».[12] همان‌طور که دیده میشود، دیگر صحبتی از بیماری سل نیست، بنابراین؛ اثر خوردن ماهی که در یک روایت تفسیر به «یورث السل» شده است، در روایت دیگر به همان معنای لغوی «سلّ»؛ یعنی لاغر و نحیف شدن، تفسیر شده است.
بله! خوردن ماهی موجب لاغر شدن انسان میشود، این موضوع از نظر طب امروز نیر مورد تأیید قرار گرفته است.[13] بنابراین، اگر در طب جدید، هر روز حمام رفتن و خوردن ماهی را از دلایل مبتلا شدن به بیماری سل نمی‌دانند، این موضوع با روایات مذکور تعارض ندارد؛ زیرا با توجه به قرائن گفته شده می‌توان روایات را به معنای لاغری و نحیف شدن ترجمه کرد.
پی نوشت:
[1]. «مُحَمَّدُ بْنُ یحْیى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْحَجَّالِ عَنْ سُلَیمَانَ الْجَعْفَرِی قَالَ مَرِضْتُ حَتَّى ذَهَبَ لَحْمِی فَدَخَلْتُ عَلَى الرِّضَا (ع) فَقَالَ أَ یسُرُّکَ أَنْ یعُودَ إِلَیکَ لَحْمُکَ قُلْتُ بَلَى قَالَ الْزَمِ الْحَمَّامَ غِبّاً فَإِنَّهُ یعُودُ إِلَیکَ لَحْمُکَ وَ إِیاکَ أَنْ تُدْمِنَهُ فَإِنَّ إِدْمَانَهُ یورِثُ السِّلَّ»؛ کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج 6، ص 497، دار الکتب الاسلامیه، تهران، 1365ش.
[2]. آنچه در روایت آمده است؛ لفظ «غباً» است. مرحوم فیض کاشانی در کتاب وافی می‌گوید: غب به کسر «غ» و تشدید «ب» به معنای یک روز وارد حمام شدن و روز دیگر ترک کردن (روز در میان)؛ فیض کاشانی، ملا محسن،الوافی، تصحیح ضیاء الدین حسینى اصفهانى ج6، ص 607، کتابخانه امیر المومنین (ع)، اصفهان، 1406 ق.
[3]. نجاشی، احمد بن علی، فهرست أسماء مصنفی الشیعة(رجال نجاشی)، ص 353، دفتر انتشارات اسلامی، قم، 1407ق.
[4]. شیخ طوسی، محمد بن حسن، رجال طوسی، ص 351، انتشارات حیدریه، نجف، 1381 ق.
[5]. رجال نجاشی، ص 226.
[6]. رجال شیخ طوسی، ص 360.
[7]. رجال نجاشی، ص 182؛ رجال شیخ طوسی، ص 338.
[8]. «سَلُّ الشیء من الشیء: نزعه، کسلّ السّیف من الغمد، و سل الشیء من البیت على سبیل السّرقة»؛ راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، تحقیق: داودی، صفوان عدنان، ص 418، دارالقلم، الدار الشامیة، دمشق، بیروت، چاپ اول، 1412ق.
[9]. «السِّلّ: السُّلّ و السُّلال: قروح تحدث فى الرئة تسبب سعالا طویلا و تَلزمها حُمّى هادئة، و هو مرض یهزِل صاحبه و یضنیه و یقتله»؛ موسی، حسین یوسف، الافصاح، ج1، ص 501، دفتر تبلیغات اسلامی، قم، چاپ چهارم.
[10]. به معنای «ارث رسیدن سل» که همان مسلول شدن است.
[11]. عَنِ الصَّادِقِ (ع)، «قَالَ: أَکْلُ لَحْمِ الْحِیتَانِ یورِثُ السِّل»؛ طبرسی، شیخ حسن، مکارم الاخلاق، ص 161، نشر شریف مرتضی، قم، 1370ش.
[12]. عن الصادق(ع) :«أَکْلُ سَمَکِ الطَّرِی یذِیبُ الْجَسَد»؛ مکارم الاخلاق، ص 161؛ همچنین در روایت دیگری امام (ع) می فرمایند: « مَنْ أَرَادَ أَنْ یَحْمِلَ لَحْماً فَلْیَدْخُلِ الْحَمَّامَ یَوْماً وَ یَغُبُّ یَوْماً وَ مَنْ أَرَادَ أَنْ یَضْمُرَ وَ کَانَ کَثِیرَ اللَّحْمِ فَلْیَدْخُلِ [الْحَمَّامَ] کُلَّ یَوْمٍ؛ هر کس که بخواهد گوشت به بدنش بروید، یک روز در میان، حمام رود و کسانی که وزن زیاد داشته و گوشت فراوان دارند و خواهان لاغر شدن اند، هر روز به حمام روند.»؛ کافی، ج6، ص 499.
[13]. بنابر گزارش سایت سلامت نیوز، مصرف ماهی و روغنی که در آن وجود دارد باعث کاهش وزن میشود؛ http://www.salamatnews.com/ViewNews.aspx?ID=73155&cat=5
