پرسش :
اگر پیامبران معصومند، چرا حضرت داوود علیه السلام در قضاوت عجله کرد و مرتکب خطا شد؟
پاسخ :
داستان حضرت داوود علیه السلام در قرآن کریم چنین بیان شده است:
«وَ هَلْ أَتاکَ نَبَأُ الْخَصْمِ إِذْ تَسَوَّرُوا الْمِحْرابَ. إِذْ دَخَلُوا عَلى داوُدَ فَفَزِعَ مِنْهُمْ قالُوا لا تَخَفْ خَصْمانِ بَغى بَعْضُنا عَلى بَعْضٍ فَاحْکُمْ بَیْنَنا بِالْحَقِّ وَ لا تُشْطِطْ وَ اهْدِنا إِلى سَواءِ الصِّراطِ. إِنَّ هذا أَخى لَهُ تِسْعٌ وَ تِسْعُونَ نَعْجَةً وَ لِیَ نَعْجَةٌ واحِدَةٌ فَقالَ أَکْفِلْنیها وَ عَزَّنی فِی الْخِطابِ. قالَ لَقَدْ ظَلَمَکَ بِسؤال نَعْجَتِکَ إِلى نِعاجِهِ وَ إِنَّ کَثیراً مِنَ الْخُلَطاءِ لَیَبْغی بَعْضُهُمْ عَلى بَعْضٍ إِلاَّ الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ وَ قَلیلٌ ما هُمْ وَ ظَنَّ داوُدُ أَنَّما فَتَنَّاهُ فَاسْتَغْفَرَ رَبَّهُ وَ خَرَّ راکِعاً وَ أَنابَ. فَغَفَرْنا لَهُ ذلِکَ وَ إِنَّ لَهُ عِنْدَنا لَزُلْفى وَ حُسْنَ مَآبٍ»1؛
«آیا داستان شاکیان، هنگامى که از محراب (داوود) بالا رفتند به تو رسیده است؟! در آن هنگام که (بى مقدّمه) بر او وارد شدند و او از دیدن آنها وحشت کرده، گفتند: نترس، دو نفر شاکى هستیم که یکى از ما بر دیگرى ستم کرده؛ اکنون در میان ما به حق داورى کن و ستم روا مدار و ما را به راه راست هدایت کن! این برادر من است؛ و او نود و نه میش دارد و من یکى بیش ندارم، امّا او اصرار مى کند که: این یکى را هم به من واگذار؛ و در سخن بر من غلبه کرده است!» (داوود) گفت: «مسلّماً او با درخواست یک میش تو براى افزودن به میش هایش، بر تو ستم نموده؛ و بسیارى از شریکان به یکدیگر ستم مى کنند، مگر کسانى که ایمان آورده و اعمال صالح انجام داده اند؛ ولى عدّه آنان کم است. و داوود دانست که ما او را (با این ماجرا) آزموده ایم، از این رو از پروردگارش طلب آمرزش نمود و به سجده افتاد و توبه کرد. ما این عمل را بر او بخشیدیم؛ و او نزد ما داراى مقامى والا و سرانجامى نیکو است».
این آیات منافاتى با عصمت انبیا علیهم السلام ندارد؛ زیرا:
یک. خداوند متعال در آیه قبل از این آیات، تصریح نموده که قضاوت حضرت داوود علیه السلام مثل قضاوت قاضیان دیگر از راه ظواهر و سوگند و شاهد و امثال این امور نبوده، بلکه از راه قوّه خاصى بوده که خداوند متعال به او داده بود. مشهور بین علماى اسلام نیز همین است که آن جناب به علم غیب قضاوت مى نموده است؛ یعنى خدا حکم درست را بر زبانش جارى مى ساخت.
«وَ شَدَدْنا مُلْکَهُ وَ آتَیْناهُ الْحِکْمَةَ وَ فَصْلَ الْخِطابِ»2؛
«و حاکمیتش را استوار کردیم و او را حکمت و داورى قاطع عطا کردیم».
پس آن جناب طبق معمول بدون طلب شاهد و بر اساس این که خدا حکم صحیح را بر زبانش جارى خواهد ساخت لب به سخن گشود.
دو. در این قضیه، حضرت داود قضاوت عادلانه اى انجام داد، ولى مرتکب یک «ترک اولى» شد و آن شتابزدگى در اصل قضاوت است. البته شتابزدگى نه در حدّى که بر خلاف واجبات موازین قضا باشد. براى قاضى مستحب است که حدّاکثر دقّت را به خرج دهد. لیکن اگر حداکثر را رها کند و به حدّ متوسّط و یا حدّاقل لازم قناعت کند، ترک اولى کرده است. از همین رو با مقاماتى که عصمت لازمه آن است مانند نبوّت منافاتى ندارد. با این حال حضرت داوود علیه السلام توبه نمود و خداوند استغفار و توبه او را پذیرفت.
به عبارت دیگر حکمت داراى مراتب و درجاتى است. حضرت داوود علیه السلام درجه اى از حکمت را که مقتضى قضاوت عادلانه است، دارا بود، اگر چنین نبود هیچ تفاوتى بین پیامبر خدا و انسان هاى معمولى که در قضاوت هاى خود خطا مى کنند وجود نداشت. اما مرتبه بالاتر عصمت مرتبه ترک اولى است که داود فاقد آن مرتبه بوده است.
سه. برخى گفته اند رأى داوود نوعى قضیه شرطیه و بر فرض صحّت سخن شاکى بوده است و در چنین مواردى نیازى به استماع سخنان طرف دیگر نیست. به عبارت دیگر مفاد سخن داوود علیه السلام این بوده که: «اگر آنچه مى گویید درست باشد، پاسخ آن این است که او با درخواست خود بر تو ستم نموده است». شبیه این مسئله را در پاسخ به استفتائات مردم از سوى مراجع عظام تقلید به وفور مى توان یافت.
چهار. گواه بر این که از داوود در این جا گناهى سر نزده، این است که قرآن او را پس از چنین داورى به داشتن مقام والا و سرانجام نیکو یاد کرده، و سپس فرمان مى دهد میان مردم به عنوان خلیفه خدا داورى کند.3
پنج. این جریان، پدیده اى غیرطبیعى و در عالم تمثّلات بوده که عالم تکلیف نیست و گناه و خطا به معنى دنیایى آن، در آن راه ندارد؛ یعنى مانند حالت خواب، افرادى را این چنین دیده و بینشان قضاوت فرموده است. روشن است که عالم تمثّل مانند عالم خواب محلّ تکلیف نیست. ظرف تکلیف تنها در عالم بیدارى و عالم مادى است و در چنین عالمى هم حادثه فوق اتفاق نیافتاده است.
شش. اکثر مفسّران بر اساس روایات، معتقدند دو نفرى که براى قضاوت بر داوود وارد شدند، ملائکه خدا بودند. خدا آنان را به سوى وى فرستاد که بر او تمثّل یافته، امتحانش کنند، تا بداند که قضاوت خارق العاده او از جانب خداست و اگر خدا لحظه اى دست از پشتیبانى او بردارد، او نیز مانند اکثر مردم به خطا مى رود. برخى از قراین غیر عادى بودن ماجرا به شرح زیر است:
الف. اگر قضیه رخدادى طبیعى بود باید آن اشخاص، از راه طبیعى بر داوود وارد مى شدند، نه این که از دیوار بالا رفته و بدون اطلاع بر او وارد مى شدند؛ به طورى که او را دچار دلواپسى کنند.
ب. اگر مسئله امرى عادى بود، داوود از کجا فهمید که جریان صحنه اى براى امتحان وى بوده است؟
ج. از جمله «فَاحْکُمْ بَیْنَ النَّاسِ بِالْحَقِّ وَ لا تَتَّبِعِ الْهَوى» برمى آید که خداى تعالى او را با این صحنه بیازمود تا راه داورى را به او یاد بدهد و او را در خلافت و حکمرانى در بین مردم آزموده سازد.
این موارد نشان مى دهند که مراجعه کنندگان فرشتگانى بوده که به صورت بشرى متمثّل شده اند. در نتیجه واقعه مذکور چیزى بیش از یک تمثّل نظیر روا نبوده است. پس خطاى او در عالم تمثّل بوده که در آنجا تکلیف نیست و با عصمت نیز منافات ندارد.4
توبه داوود
اکنون این سؤال پدید مى آید که اگر ماجراى حضرت داوود تمثّلى بیش نبوده، استغفار و توبه او چه معنا دارد؟
علامه طباطبایى در این باره مى فرماید: «استغفار و توبه آن عالَم هم مانند خطا در آن عالَم و درخور آن است». یعنى همانطور که وقوع توبه از جانب آدم علیه السلام در زمانى صورت گرفت که هنوز وى در عالم بهشت بود، گرچه دیگر آن موقعیت را نداشت، داوود هم در همان عالَم تمثّل توبه و استغفار نمود و هر دو عالَم جاى تکلیف نمى باشد. بنابراین خطاى در تکلیف اساساً صورت نگرفته است.5 البتّه این احتمال نیز پذیرفتنى است که داوود به خاطر خطایى که در عالم تمثّلات کرده است، در جهان مادّى استغفار کرده باشد. این مانند کسى است که در خواب مى بیند خطایى کرده و به محض بیدار شدن استغفار مى کند، و امثال این امور در میان اولیاى خدا رایج است.
پی نوشت:
1. ص 38، آیات 25-21.
2. ص 38، آیه 20.
3. منشور جاوید، جعفر سبحانى، ج 12، ص 752 ؛ مفاتیح الغیب، فخر رازى، ج 26، ص 194 ؛ پیام قرآن، مکارم شیرازى، ج 7، ص 132.
4. پاسخ هاى دیگرى نیز در این زمینه وجود دارد. ر.ک: الکاشف، محمدجواد مغنیه، ج 6، ص 473.
5. ترجمه المیزان، ج 1، ص 178 و ج 17، ص 603.
منبع: www.porseman.org
داستان حضرت داوود علیه السلام در قرآن کریم چنین بیان شده است:
«وَ هَلْ أَتاکَ نَبَأُ الْخَصْمِ إِذْ تَسَوَّرُوا الْمِحْرابَ. إِذْ دَخَلُوا عَلى داوُدَ فَفَزِعَ مِنْهُمْ قالُوا لا تَخَفْ خَصْمانِ بَغى بَعْضُنا عَلى بَعْضٍ فَاحْکُمْ بَیْنَنا بِالْحَقِّ وَ لا تُشْطِطْ وَ اهْدِنا إِلى سَواءِ الصِّراطِ. إِنَّ هذا أَخى لَهُ تِسْعٌ وَ تِسْعُونَ نَعْجَةً وَ لِیَ نَعْجَةٌ واحِدَةٌ فَقالَ أَکْفِلْنیها وَ عَزَّنی فِی الْخِطابِ. قالَ لَقَدْ ظَلَمَکَ بِسؤال نَعْجَتِکَ إِلى نِعاجِهِ وَ إِنَّ کَثیراً مِنَ الْخُلَطاءِ لَیَبْغی بَعْضُهُمْ عَلى بَعْضٍ إِلاَّ الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ وَ قَلیلٌ ما هُمْ وَ ظَنَّ داوُدُ أَنَّما فَتَنَّاهُ فَاسْتَغْفَرَ رَبَّهُ وَ خَرَّ راکِعاً وَ أَنابَ. فَغَفَرْنا لَهُ ذلِکَ وَ إِنَّ لَهُ عِنْدَنا لَزُلْفى وَ حُسْنَ مَآبٍ»1؛
«آیا داستان شاکیان، هنگامى که از محراب (داوود) بالا رفتند به تو رسیده است؟! در آن هنگام که (بى مقدّمه) بر او وارد شدند و او از دیدن آنها وحشت کرده، گفتند: نترس، دو نفر شاکى هستیم که یکى از ما بر دیگرى ستم کرده؛ اکنون در میان ما به حق داورى کن و ستم روا مدار و ما را به راه راست هدایت کن! این برادر من است؛ و او نود و نه میش دارد و من یکى بیش ندارم، امّا او اصرار مى کند که: این یکى را هم به من واگذار؛ و در سخن بر من غلبه کرده است!» (داوود) گفت: «مسلّماً او با درخواست یک میش تو براى افزودن به میش هایش، بر تو ستم نموده؛ و بسیارى از شریکان به یکدیگر ستم مى کنند، مگر کسانى که ایمان آورده و اعمال صالح انجام داده اند؛ ولى عدّه آنان کم است. و داوود دانست که ما او را (با این ماجرا) آزموده ایم، از این رو از پروردگارش طلب آمرزش نمود و به سجده افتاد و توبه کرد. ما این عمل را بر او بخشیدیم؛ و او نزد ما داراى مقامى والا و سرانجامى نیکو است».
این آیات منافاتى با عصمت انبیا علیهم السلام ندارد؛ زیرا:
یک. خداوند متعال در آیه قبل از این آیات، تصریح نموده که قضاوت حضرت داوود علیه السلام مثل قضاوت قاضیان دیگر از راه ظواهر و سوگند و شاهد و امثال این امور نبوده، بلکه از راه قوّه خاصى بوده که خداوند متعال به او داده بود. مشهور بین علماى اسلام نیز همین است که آن جناب به علم غیب قضاوت مى نموده است؛ یعنى خدا حکم درست را بر زبانش جارى مى ساخت.
«وَ شَدَدْنا مُلْکَهُ وَ آتَیْناهُ الْحِکْمَةَ وَ فَصْلَ الْخِطابِ»2؛
«و حاکمیتش را استوار کردیم و او را حکمت و داورى قاطع عطا کردیم».
پس آن جناب طبق معمول بدون طلب شاهد و بر اساس این که خدا حکم صحیح را بر زبانش جارى خواهد ساخت لب به سخن گشود.
دو. در این قضیه، حضرت داود قضاوت عادلانه اى انجام داد، ولى مرتکب یک «ترک اولى» شد و آن شتابزدگى در اصل قضاوت است. البته شتابزدگى نه در حدّى که بر خلاف واجبات موازین قضا باشد. براى قاضى مستحب است که حدّاکثر دقّت را به خرج دهد. لیکن اگر حداکثر را رها کند و به حدّ متوسّط و یا حدّاقل لازم قناعت کند، ترک اولى کرده است. از همین رو با مقاماتى که عصمت لازمه آن است مانند نبوّت منافاتى ندارد. با این حال حضرت داوود علیه السلام توبه نمود و خداوند استغفار و توبه او را پذیرفت.
به عبارت دیگر حکمت داراى مراتب و درجاتى است. حضرت داوود علیه السلام درجه اى از حکمت را که مقتضى قضاوت عادلانه است، دارا بود، اگر چنین نبود هیچ تفاوتى بین پیامبر خدا و انسان هاى معمولى که در قضاوت هاى خود خطا مى کنند وجود نداشت. اما مرتبه بالاتر عصمت مرتبه ترک اولى است که داود فاقد آن مرتبه بوده است.
سه. برخى گفته اند رأى داوود نوعى قضیه شرطیه و بر فرض صحّت سخن شاکى بوده است و در چنین مواردى نیازى به استماع سخنان طرف دیگر نیست. به عبارت دیگر مفاد سخن داوود علیه السلام این بوده که: «اگر آنچه مى گویید درست باشد، پاسخ آن این است که او با درخواست خود بر تو ستم نموده است». شبیه این مسئله را در پاسخ به استفتائات مردم از سوى مراجع عظام تقلید به وفور مى توان یافت.
چهار. گواه بر این که از داوود در این جا گناهى سر نزده، این است که قرآن او را پس از چنین داورى به داشتن مقام والا و سرانجام نیکو یاد کرده، و سپس فرمان مى دهد میان مردم به عنوان خلیفه خدا داورى کند.3
پنج. این جریان، پدیده اى غیرطبیعى و در عالم تمثّلات بوده که عالم تکلیف نیست و گناه و خطا به معنى دنیایى آن، در آن راه ندارد؛ یعنى مانند حالت خواب، افرادى را این چنین دیده و بینشان قضاوت فرموده است. روشن است که عالم تمثّل مانند عالم خواب محلّ تکلیف نیست. ظرف تکلیف تنها در عالم بیدارى و عالم مادى است و در چنین عالمى هم حادثه فوق اتفاق نیافتاده است.
شش. اکثر مفسّران بر اساس روایات، معتقدند دو نفرى که براى قضاوت بر داوود وارد شدند، ملائکه خدا بودند. خدا آنان را به سوى وى فرستاد که بر او تمثّل یافته، امتحانش کنند، تا بداند که قضاوت خارق العاده او از جانب خداست و اگر خدا لحظه اى دست از پشتیبانى او بردارد، او نیز مانند اکثر مردم به خطا مى رود. برخى از قراین غیر عادى بودن ماجرا به شرح زیر است:
الف. اگر قضیه رخدادى طبیعى بود باید آن اشخاص، از راه طبیعى بر داوود وارد مى شدند، نه این که از دیوار بالا رفته و بدون اطلاع بر او وارد مى شدند؛ به طورى که او را دچار دلواپسى کنند.
ب. اگر مسئله امرى عادى بود، داوود از کجا فهمید که جریان صحنه اى براى امتحان وى بوده است؟
ج. از جمله «فَاحْکُمْ بَیْنَ النَّاسِ بِالْحَقِّ وَ لا تَتَّبِعِ الْهَوى» برمى آید که خداى تعالى او را با این صحنه بیازمود تا راه داورى را به او یاد بدهد و او را در خلافت و حکمرانى در بین مردم آزموده سازد.
این موارد نشان مى دهند که مراجعه کنندگان فرشتگانى بوده که به صورت بشرى متمثّل شده اند. در نتیجه واقعه مذکور چیزى بیش از یک تمثّل نظیر روا نبوده است. پس خطاى او در عالم تمثّل بوده که در آنجا تکلیف نیست و با عصمت نیز منافات ندارد.4
توبه داوود
اکنون این سؤال پدید مى آید که اگر ماجراى حضرت داوود تمثّلى بیش نبوده، استغفار و توبه او چه معنا دارد؟
علامه طباطبایى در این باره مى فرماید: «استغفار و توبه آن عالَم هم مانند خطا در آن عالَم و درخور آن است». یعنى همانطور که وقوع توبه از جانب آدم علیه السلام در زمانى صورت گرفت که هنوز وى در عالم بهشت بود، گرچه دیگر آن موقعیت را نداشت، داوود هم در همان عالَم تمثّل توبه و استغفار نمود و هر دو عالَم جاى تکلیف نمى باشد. بنابراین خطاى در تکلیف اساساً صورت نگرفته است.5 البتّه این احتمال نیز پذیرفتنى است که داوود به خاطر خطایى که در عالم تمثّلات کرده است، در جهان مادّى استغفار کرده باشد. این مانند کسى است که در خواب مى بیند خطایى کرده و به محض بیدار شدن استغفار مى کند، و امثال این امور در میان اولیاى خدا رایج است.
پی نوشت:
1. ص 38، آیات 25-21.
2. ص 38، آیه 20.
3. منشور جاوید، جعفر سبحانى، ج 12، ص 752 ؛ مفاتیح الغیب، فخر رازى، ج 26، ص 194 ؛ پیام قرآن، مکارم شیرازى، ج 7، ص 132.
4. پاسخ هاى دیگرى نیز در این زمینه وجود دارد. ر.ک: الکاشف، محمدجواد مغنیه، ج 6، ص 473.
5. ترجمه المیزان، ج 1، ص 178 و ج 17، ص 603.
منبع: www.porseman.org
