پرسش :
به چه دلیل امامان دوازده نفرند؟ موضع اهل سنت در این باره چیست؟
پاسخ :
تعداد امامان و مشخصات آن‌ها در روایات متعددى که از پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله در منابع شیعه و سنى نقل شده مشخص گردیده است. برخى از این روایات را از منابع اهل سنت نقل می‌کنیم:
1. «کار مردم پیوسته می‌گذرد تا آنکه دوازده مرد بر آنان فرمان برانند».1
2. «شمار جانشینان من به تعداد نقباى موسى (دوازده نفر) است».2
3. «تا وقتى که دوازده خلیفه و جانشین بر شما حکومت کنند، دین پیوسته پابرجاست».3
4. «کار این امت همواره پابرجاست تا دوازده خلیفه و جانشین بر آنان بگذرند که همگى از قریش اند».4
5. «بر این امت دوازده خلیفه حکومت خواهند کرد، به عدد نقباى بنى اسرائیل».5
6. امام على علیه السلام در توضیح انحصار امامت در قریش می‌فرماید: «امامان از قریش، تنها از نسل هاشم هستند و امامت بر غیر آنان شایسته نیست...»6.
7. «الائمة بعدى اثنى عشر، تسعة من صلب الحسین و التاسع مهدیهم»7؛ «امامان پس از من دوازده نفرند، نه نفر ایشان از نسل حسین اند و نهمین ایشان مهدى ایشان است». نظیر این روایات را ـ که از اهل سنت در مورد تعداد ائمه علیهم السلاموارد شده است ـ می‌توان در سایر منابع مطالعه کرد.8
8. در روایات سفیان بن عینیه به نقل ینابیع الموده از پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله آمده است: «همواره دین پایدار است تا آنکه قیامت به پا شود یا بر شما، دوازده خلیفه حکم رانند که همه آنان از بنى هاشمند».9
9. امام الحرمین جوینى از ابن عباس از پیامبر صلى الله علیه و آله نقل می‌کند که فرمودند: «من سرور پیامبرانم و على سرور اوصیا. اوصیاى بعد از من دوازده نفرند، اولشان على است و آخرشان مهدى».10
10. ابن عباس از پیامبر صلى الله علیه و آله نقل کرده که فرمودند: «جانشینان و اوصیاى من و حجت‌های خدا بر خلق پس از من دوازده نفرند، اولشان برادرم و آخرشان فرزند من است. پرسیده شد: برادرتان کیست؟ فرمودند: «على بن ابیطالب». پرسیده شد: فرزندتان کیست؟ فرمودند: «مهدى، همان کسى که زمین را پر از عدل و داد کند، همانگونه که پر از ظلم و جور شده است...»11.
دیدگاه اهل سنت
عالمان سنى در تفسیر این احادیث و انطباق آن بر مصادیق گرفتار دشوارى و سرگردانى بزرگى شده‌اند.
ابن عربى ابتدا شانزده خلیفه از ابابکر تا سفاح را نام برده و سپس نام بیست و هفت تن دیگر از عباسیین را بر آن افزوده است و چون تطابقى در این اعداد با دوازده نفر نیافته می‌گوید: «من هیچ معنایى از این احادیث درک نمی‌کنم»12.
جلال الدین سیوطى نیز با گزینش چندى از خلفا و حذف برخى دیگر خواسته است به گونه اى مصادیق خلفاى دوازده گانه را تعیین کند.
او در این باره می‌نویسد: «تعدادى از پیشوایان دوازده گانه چهار خلیفه (راشدین) هستند، سپس امام حسن و معاویه و ابن زبیر و عمربن عبدالعزیز. تا اینجا هشت نفرشان روشن شده نیز ممکن است مهدى عباسى را بر آن‌ها افزود چرا که او در میان عباسیان همچون عمربن عبدالعزیز در میان امویان است. همچنین است طاهر عباسى که به عدالت شهره است. پس دو نفر دیگر باقى می‌مانند که باید در انتظارشان ماند. یکى از آنان مهدى(عج) است، زیرا از اهل بیت علیهم السلام می‌باشد».13
گمانه هاى یاد شده و دیگر گمانه‌ها هر یک به گونه اى از سوى دیگر عالمان مورد نقد قرار گرفته است. به ویژه آنکه نصوص پیامبر بر چند مسأله تأکید دارد:
1. مسأله دوازده پیشوا مربوط به مقطع زمانى محدودى نیست و بیانگر وضعیت امت اسلامى تا پایان تاریخ است؛ در حالى که تعداد خلفا در این دوران چند برابر دوازده نفر است.
2. ویژگی‌ها و کارکرد ذکر شده در روایات بر بسیارى از خلفاى مذکور در آراى عالمان سنى منطبق نیست. ویژگی‌هایی چون هاشمى بودن، اینکه اولشان على علیه السلام است و نه نفرشان از نسل امام حسین علیه السلام هستند و...
نتیجه اینکه تنها تفسیر سازگار با مضمون احادیث یاد شده دیدگاه شیعه است که مصداق آنان را امامان اهل بیت علیهم السلام می‌داند.14
پی نوشت:
1. فرائد السمطین، ج1، ص 317.
2. کنزالعمال، ح 14971.
3. صحیح مسلم، ج 6، کتاب الاماره ؛ صحیح بخارى، ج 4، ص 165.
4. منتخب کنزالعمال، ج 5، ص 338.
5. همان.
6. نهج البلاغه، خطبه 142.
7. کفایه الاثر، ص 23. (به نقل از: موسوعه الامام على بن ابیطالب، ج 2، ص 48).
8. ر.ک:
الف. ینابیع الموده، ص 2، 44.
ب. البدایة والنهایه، ج 6، ص 3، 247.
ج. سنن ابن ماجه، ج 4، 4085 / 1367.
د. مسند احمدبن حنبل، ج 5، ص 645 / 183.
ه. سنن ابى داود، 107 / 4.
9. ینابیع الموده، ج 3، باب 77.
10. فرائد السمطین، ج 2، ص 312.
11. همان، روایات متعدد دیگر نیز در این باب وجود دارد.
بنگرید: معالم المدرستین، ج 1، ص 333.
12. شرح ابن العربى على صحیح الترمذى، ج 9، ص 68 - 69.
13. الصواعق المحرقه، ص 19، نیز: تاریخ السیوطى، ص 12.
14. جهت آگاهى بیشتر بنگرید:
الف. علامه سید مرتضى عسکرى، امامان امت دوازده نفرند، تهران: مشعر.
ب. همو، معالم المدرستین، ج 1، صص 333 - 341، تهران: بنیاد بعثت، چاپ اول، 1406 قمرى.
منبع: porseman.org
تعداد امامان و مشخصات آن‌ها در روایات متعددى که از پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله در منابع شیعه و سنى نقل شده مشخص گردیده است. برخى از این روایات را از منابع اهل سنت نقل می‌کنیم:
1. «کار مردم پیوسته می‌گذرد تا آنکه دوازده مرد بر آنان فرمان برانند».1
2. «شمار جانشینان من به تعداد نقباى موسى (دوازده نفر) است».2
3. «تا وقتى که دوازده خلیفه و جانشین بر شما حکومت کنند، دین پیوسته پابرجاست».3
4. «کار این امت همواره پابرجاست تا دوازده خلیفه و جانشین بر آنان بگذرند که همگى از قریش اند».4
5. «بر این امت دوازده خلیفه حکومت خواهند کرد، به عدد نقباى بنى اسرائیل».5
6. امام على علیه السلام در توضیح انحصار امامت در قریش می‌فرماید: «امامان از قریش، تنها از نسل هاشم هستند و امامت بر غیر آنان شایسته نیست...»6.
7. «الائمة بعدى اثنى عشر، تسعة من صلب الحسین و التاسع مهدیهم»7؛ «امامان پس از من دوازده نفرند، نه نفر ایشان از نسل حسین اند و نهمین ایشان مهدى ایشان است». نظیر این روایات را ـ که از اهل سنت در مورد تعداد ائمه علیهم السلاموارد شده است ـ می‌توان در سایر منابع مطالعه کرد.8
8. در روایات سفیان بن عینیه به نقل ینابیع الموده از پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله آمده است: «همواره دین پایدار است تا آنکه قیامت به پا شود یا بر شما، دوازده خلیفه حکم رانند که همه آنان از بنى هاشمند».9
9. امام الحرمین جوینى از ابن عباس از پیامبر صلى الله علیه و آله نقل می‌کند که فرمودند: «من سرور پیامبرانم و على سرور اوصیا. اوصیاى بعد از من دوازده نفرند، اولشان على است و آخرشان مهدى».10
10. ابن عباس از پیامبر صلى الله علیه و آله نقل کرده که فرمودند: «جانشینان و اوصیاى من و حجت‌های خدا بر خلق پس از من دوازده نفرند، اولشان برادرم و آخرشان فرزند من است. پرسیده شد: برادرتان کیست؟ فرمودند: «على بن ابیطالب». پرسیده شد: فرزندتان کیست؟ فرمودند: «مهدى، همان کسى که زمین را پر از عدل و داد کند، همانگونه که پر از ظلم و جور شده است...»11.
دیدگاه اهل سنت
عالمان سنى در تفسیر این احادیث و انطباق آن بر مصادیق گرفتار دشوارى و سرگردانى بزرگى شده‌اند.
ابن عربى ابتدا شانزده خلیفه از ابابکر تا سفاح را نام برده و سپس نام بیست و هفت تن دیگر از عباسیین را بر آن افزوده است و چون تطابقى در این اعداد با دوازده نفر نیافته می‌گوید: «من هیچ معنایى از این احادیث درک نمی‌کنم»12.
جلال الدین سیوطى نیز با گزینش چندى از خلفا و حذف برخى دیگر خواسته است به گونه اى مصادیق خلفاى دوازده گانه را تعیین کند.
او در این باره می‌نویسد: «تعدادى از پیشوایان دوازده گانه چهار خلیفه (راشدین) هستند، سپس امام حسن و معاویه و ابن زبیر و عمربن عبدالعزیز. تا اینجا هشت نفرشان روشن شده نیز ممکن است مهدى عباسى را بر آن‌ها افزود چرا که او در میان عباسیان همچون عمربن عبدالعزیز در میان امویان است. همچنین است طاهر عباسى که به عدالت شهره است. پس دو نفر دیگر باقى می‌مانند که باید در انتظارشان ماند. یکى از آنان مهدى(عج) است، زیرا از اهل بیت علیهم السلام می‌باشد».13
گمانه هاى یاد شده و دیگر گمانه‌ها هر یک به گونه اى از سوى دیگر عالمان مورد نقد قرار گرفته است. به ویژه آنکه نصوص پیامبر بر چند مسأله تأکید دارد:
1. مسأله دوازده پیشوا مربوط به مقطع زمانى محدودى نیست و بیانگر وضعیت امت اسلامى تا پایان تاریخ است؛ در حالى که تعداد خلفا در این دوران چند برابر دوازده نفر است.
2. ویژگی‌ها و کارکرد ذکر شده در روایات بر بسیارى از خلفاى مذکور در آراى عالمان سنى منطبق نیست. ویژگی‌هایی چون هاشمى بودن، اینکه اولشان على علیه السلام است و نه نفرشان از نسل امام حسین علیه السلام هستند و...
نتیجه اینکه تنها تفسیر سازگار با مضمون احادیث یاد شده دیدگاه شیعه است که مصداق آنان را امامان اهل بیت علیهم السلام می‌داند.14
پی نوشت:
1. فرائد السمطین، ج1، ص 317.
2. کنزالعمال، ح 14971.
3. صحیح مسلم، ج 6، کتاب الاماره ؛ صحیح بخارى، ج 4، ص 165.
4. منتخب کنزالعمال، ج 5، ص 338.
5. همان.
6. نهج البلاغه، خطبه 142.
7. کفایه الاثر، ص 23. (به نقل از: موسوعه الامام على بن ابیطالب، ج 2، ص 48).
8. ر.ک:
الف. ینابیع الموده، ص 2، 44.
ب. البدایة والنهایه، ج 6، ص 3، 247.
ج. سنن ابن ماجه، ج 4، 4085 / 1367.
د. مسند احمدبن حنبل، ج 5، ص 645 / 183.
ه. سنن ابى داود، 107 / 4.
9. ینابیع الموده، ج 3، باب 77.
10. فرائد السمطین، ج 2، ص 312.
11. همان، روایات متعدد دیگر نیز در این باب وجود دارد.
بنگرید: معالم المدرستین، ج 1، ص 333.
12. شرح ابن العربى على صحیح الترمذى، ج 9، ص 68 - 69.
13. الصواعق المحرقه، ص 19، نیز: تاریخ السیوطى، ص 12.
14. جهت آگاهى بیشتر بنگرید:
الف. علامه سید مرتضى عسکرى، امامان امت دوازده نفرند، تهران: مشعر.
ب. همو، معالم المدرستین، ج 1، صص 333 - 341، تهران: بنیاد بعثت، چاپ اول، 1406 قمرى.
منبع: porseman.org
