میزان سواد رسانه‌ای کاربران در اینترنت، عامل محافظت‌کننده فرد، در مقابل تضعیف هویت دینی آنها، است.
چکیده: فضای مجازی عموماً افراد را به سمت کاهش حساسیت نسبت به شبهات دینی و توهین‌های مذهبی می‌برد. از سوی دیگر بین مدت زمان عضویت و میزان استفاده از فیس‌بوک با هویت دینی کاربران رابطه معنادار معکوس وجود دارد. با ما همراه باشید.
تعداد کلمات 1228 / تخمین زمان مطالعه 6 دقیقه
تعداد کلمات 1228 / تخمین زمان مطالعه 6 دقیقه
کاهش حساسیت‌ها و افزایش شبهات دینی[i]
فضای مجازی عموماً افراد را به سمت کاهش حساسیت نسبت به شبهات دینی و توهین‌های مذهبی می‌برد. از آنجایی که ماهیت فضای مجازی شور و هیجان است، در چنین فضایی باید کوتاه بنویسید و اطلاعات شما جذاب و خبری باشد. این جذاب و خبری بودن عمدتاً یا در هیجان است یا در ابتذال. در این بین شبهه‌هایی یا به صورت سازمان یافته یا به صورت شوخی و مزاح، در ذهن مخاطبان وارد می‌شود. پاسخ یافتن برای این سؤال‌ها و شبهات، زمان‌گیر است و مطالعه‌ای جدی را می‌طلبد، ولی از آنجایی که افراد بیشتر برای کسب هیجان و تفریح از فضای مجازی استفاده می‌کنند، آستانه تحریک در آنها بالا رفته است و عموماً حوصله مطالعه جدی را ندارند. همین موضوع باعث رها شدن شبهه در ذهن مخاطب می‌شود.
اگر فردی هم پاسخ به این شبهه یا سؤال را بداند و بخواهد درصدد پاسخگویی به آنها برآید، باید وقت زیادی را صرف این کار کند. از طرفی پاسخ به شبهه، چنان چه عالمانه و هدفمند شده طراحی شده باشد، زمان زیادی صرف می‌کند و باید از منابع مختلف استدلال آورده شود. همین موضوع باعث طولانی شدن متن می‌شود. از آنجایی که افراد در فضای مجازی به هیجان زیاد عادت کرده‌اند و حوصله مطالعه جدی در این فضا از آنها گرفته شده است، متن نوشته شده از سوی وی بدون مخاطب باقی می‌ماند. از آنجایی که ماهیت وجودی فرد در فضای مجازی دیده شدن است، چنین فردی پس از مدتی مجبور است یا ارتباطاتش را محدود کند یا حساسیت خود را کاهش دهد. در همین زمینه پژوهش انجام شده[ii] نشان میدهد بین مدت زمان عضویت و میزان استفاده از فیس‌بوک رابطه معنادار معکوس و بین واقعی تلقی کردن محتوای شبکه‌های اجتماعی مجازی و هویت دینی کاربران رابطه معنادار مثبتی وجود دارد؛ یعنی هر چه مدت زمان عضویت و میزان استفاده از فیس‌بوک افزایش پیدا کند، هویت دینی کاربران ضعیف‌تر می‌شود. وجود رابطه معکوس و معنادار هویت دینی با تعامل در فیس‌بوک نشان میدهد که متناسب با افزایش میزان استفاده و مدت زمان عضویت در این شبکه میان جوانان، مؤلفه‌های هویت دینی دستخوش دگرگونی می‌شود و احساس تعلق خاطر به شاخص‌های هویت دینی، ماهیتی انتخابی به خود می‌گیرد و در نتیجه برخی از ابعاد هویت دینی تضعیف می‌شود. یافته‌های «رفعت‌جاه» و «شکوری»، «عباسی قادی» و «احمدپور» و «قادرزاده» نیز حکایت از همین امر است. یافته این پژوهش همچنین نشان میدهد عامل محافظت‌کننده فرد در مقابل این آسیب، میزان سواد رسانه‌ای وی و واقعی تلقی نکردن محتوای شبکه‌های اجتماعی است.
اگر فردی هم پاسخ به این شبهه یا سؤال را بداند و بخواهد درصدد پاسخگویی به آنها برآید، باید وقت زیادی را صرف این کار کند. از طرفی پاسخ به شبهه، چنان چه عالمانه و هدفمند شده طراحی شده باشد، زمان زیادی صرف می‌کند و باید از منابع مختلف استدلال آورده شود. همین موضوع باعث طولانی شدن متن می‌شود. از آنجایی که افراد در فضای مجازی به هیجان زیاد عادت کرده‌اند و حوصله مطالعه جدی در این فضا از آنها گرفته شده است، متن نوشته شده از سوی وی بدون مخاطب باقی می‌ماند. از آنجایی که ماهیت وجودی فرد در فضای مجازی دیده شدن است، چنین فردی پس از مدتی مجبور است یا ارتباطاتش را محدود کند یا حساسیت خود را کاهش دهد. در همین زمینه پژوهش انجام شده[ii] نشان میدهد بین مدت زمان عضویت و میزان استفاده از فیس‌بوک رابطه معنادار معکوس و بین واقعی تلقی کردن محتوای شبکه‌های اجتماعی مجازی و هویت دینی کاربران رابطه معنادار مثبتی وجود دارد؛ یعنی هر چه مدت زمان عضویت و میزان استفاده از فیس‌بوک افزایش پیدا کند، هویت دینی کاربران ضعیف‌تر می‌شود. وجود رابطه معکوس و معنادار هویت دینی با تعامل در فیس‌بوک نشان میدهد که متناسب با افزایش میزان استفاده و مدت زمان عضویت در این شبکه میان جوانان، مؤلفه‌های هویت دینی دستخوش دگرگونی می‌شود و احساس تعلق خاطر به شاخص‌های هویت دینی، ماهیتی انتخابی به خود می‌گیرد و در نتیجه برخی از ابعاد هویت دینی تضعیف می‌شود. یافته‌های «رفعت‌جاه» و «شکوری»، «عباسی قادی» و «احمدپور» و «قادرزاده» نیز حکایت از همین امر است. یافته این پژوهش همچنین نشان میدهد عامل محافظت‌کننده فرد در مقابل این آسیب، میزان سواد رسانه‌ای وی و واقعی تلقی نکردن محتوای شبکه‌های اجتماعی است.
کاهش حساسیت‌های دینی نسبت به حجاب و عفاف
در فضای مجازی عموماً کاربران به این باور نرسیده‌اند که همه محتوایی که قرار می‌دهند از جمله صحبت‌ها و عکس‌ها به صورت گسترده پخش می‌شود و از این لحاظ از فضای حقیقی شدیدتر نیز است، بنابراین میزان رعایت اصول دینی و اخلاقی در بسیاری از کاربران در فضای مجازی کمتر از فضای حقیقی است؛ برای مثال اگر به خانم محجبه‌ای بگوییم فرد نامحرمی می‌خواهد از شما با همین چادر عکس بگیرد و به آن نگاه کند، هرگز قبول نمی‌کند، اما همین کاربر به راحتی و بدون هیچ گونه دغدغه‌ای تصویری از خود را با چادر در صفحه شخصی‌اش قرار میدهد! به این ترتیب کسی که مشکلی با دیدن عکس خود به وسیله نامحرم با چادر در فضای حقیقی ندارد، در فضای مجازی عکسش را با پوشش اسلامی اما بدون چادر قرار میدهد و به همین ترتیب نوعاً کاربران در فضای مجازی یک یا چند مرتبه از فضای حقیقی پوشش کمتری دارند. با ترویج بی‌بندوباری و کاهش حیا و عفت بین زنان، کم‌کم غیرت بین مردان وابسته به آن زنان نیز کاهش می‌یابد
نظریه لوث مسئولیت
نظریه دیگر، اثر «لوث مسئولیت» است. این نظریه می‌گوید زمانی که فرد در محیطی اجتماعی با مشکل یا نابهنجاری‌ای روبه‌رو می‌شود، هر چه تعداد افراد دخیل در آن موقعیت اجتماعی بیشتر باشد، احتمال بیشتری دارد که برای بهبود آن مشکل اقدام نکند و این استدلال را در ذهن بپرورد که اگر موضوع مهمی بود، دیگران به آن می‌پرداختند. به این ترتیب از خود سلب مسئولیت می‌کند؛ البته در صورتی که برای حل مشکل از سمت فردی اقدامی صورت بگیرد، احتمال بیشتری وجود دارد که دیگران نیز به حمایت از او بر‌خیزند. در فضای مجازی نیز همین موضوع می‌تواند رخ دهد و با توجه به مخاطبان بیشمار فضای مجازی، اثر لوث مسئولیت می‌تواند بسیار چشم‌گیر باشد. خصوصاً در بخشی از فضای مجازی (مثلاً شبکه‌های اجتماعی و سایت‌های اطلاع‌رسانی عمومی از جمله Wikipedia) که از سوی عده‌ای خاص قابل هک و اصلاح است و نظرات مخالف به راحتی قابل حذف هستند (برای مثال، حذف صفحه حمایت از انتفاضه از فیس‌بوک).
تهیه و تنظیم: خانم حدیثه اسفندیار
منبع: محمد حسین سیاح طاهری و دیگران؛ (1395)، حقیقت مجازی، انتشارات مرکز ملی فضای مجازی
تهیه و تنظیم: خانم حدیثه اسفندیار
منبع: محمد حسین سیاح طاهری و دیگران؛ (1395)، حقیقت مجازی، انتشارات مرکز ملی فضای مجازی
بیشتر بخوانید:
فضای مجازی چیست؟ ( بخش اول)
فضای مجازی ؛ آسیب ها و تهدیدها (بخش اول )
آسیب‌شناسی اینترنت، فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی (1)
آسیب‌های مالی و حیثیتی در فضای مجازی را بشناسید
پی نوشت :
[i]. در فضای مجازی انبوهی از اطلاعات درست و غلط به هم آمیخته و در معرض دید کاربران قرار می‌گیرد و به این ترتیب احتمال گمراهی آنها افزایش می‌یابد. به خصوص که انسان باید بسیار مراقب باشد از چه کسی اطلاعات می‌گیرد و در واقع به سخن چه کسی گوش میدهد، زیرا بنا بر روایت اگر انسان به سخن‌گویی گوش دهد، بنده او شده است.
وَ لا تَقْفُ ما لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ إِنَّ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَ الْفُؤادَ کُلُّ أُولئِکَ کانَ عَنْهُ مَسْؤُلاً (اسرا/ 36)
«از آنچه به آن آگاهی نداری پیروی مکن چرا که گوش و چشم و دل همه مسئول‌اند.»
لَوْ لا إِذْ سَمِعْتُمُوهُ ظَنَّ الْمُؤْمِنُونَ وَ الْمُؤْمِناتُ بِأَنْفُسِهِمْ خَیْراً وَ قالُوا هذا إِفْکٌ مُبِینٌ (نور/ 12)
«چرا هنگامی که این [تهمت] را شنیدید، مردان و زنان باایمان نسبت به خود (اهل ایمان) گمان خیر نبردند و نگفتند این دروغی آشکار است.»
إفْکٌ دروغی است که در جامعه موجی بیافریند و اذهان را مشوش کند. (مجمع البیان، ذیل نور/ 19)
إِذْ تَلَقَّوْنَهُ بِأَلْسِنَتِکُمْ وَ تَقُولُونَ بِأَفْواهِکُمْ ما لَیْسَ لَکُمْ بِهِ عِلْمٌ وَ تَحْسَبُونَهُ هَیِّناً وَ هُوَ عِنْدَ اللَّهِ عَظِیمٌ (نور/ 15)
«شایعه را از زبان یکدیگر می‌گرفتید و با دهان خود سخنی می‌گفتید که به آن یقین نداشتید و آن را کوچک می‌پنداشتید، در حالی که نزد خدا بزرگ است.»
وَ لَوْ لا إِذْ سَمِعْتُمُوهُ قُلْتُمْ ما یَکُونُ لَنا أَنْ نَتَکَلَّمَ بِهذا سُبْحانَکَ هذا بُهْتانٌ عَظِیمٌ (نور/ 16)
«چرا هنگامی که آن را شنیدید نگفتید ما حق نداریم که به این سخن تکلم کنیم. خداوندا منزهی تو این بهتان بزرگی است؟!»
یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِنْ جاءَکُمْ فاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَیَّنُوا أَنْ تُصِیبُوا قَوْماً بِجَهالَةٍ فَتُصْبِحُوا عَلى ما فَعَلْتُمْ نادِمِینَ (حجرات/ 6)
«ای کسانی که ایمان آورده‌اید اگر شخص فاسقی خبری برای شما آورد، درباره آن تحقیق کنید تا مبادا به گروهی از روی نادانی آسیب برسانید و از کرده خود پشیمان شوید.»
إِنَّ الَّذِینَ یُحِبُّونَ أَنْ تَشِیعَ الْفاحِشَةُ فِی الَّذِینَ آمَنُوا لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ (نور/ 19)
وَ لا تَقْفُ ما لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ إِنَّ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَ الْفُؤادَ کُلُّ أُولئِکَ کانَ عَنْهُ مَسْؤُلاً (اسرا/ 36)
«از آنچه به آن آگاهی نداری پیروی مکن چرا که گوش و چشم و دل همه مسئول‌اند.»
لَوْ لا إِذْ سَمِعْتُمُوهُ ظَنَّ الْمُؤْمِنُونَ وَ الْمُؤْمِناتُ بِأَنْفُسِهِمْ خَیْراً وَ قالُوا هذا إِفْکٌ مُبِینٌ (نور/ 12)
«چرا هنگامی که این [تهمت] را شنیدید، مردان و زنان باایمان نسبت به خود (اهل ایمان) گمان خیر نبردند و نگفتند این دروغی آشکار است.»
إفْکٌ دروغی است که در جامعه موجی بیافریند و اذهان را مشوش کند. (مجمع البیان، ذیل نور/ 19)
إِذْ تَلَقَّوْنَهُ بِأَلْسِنَتِکُمْ وَ تَقُولُونَ بِأَفْواهِکُمْ ما لَیْسَ لَکُمْ بِهِ عِلْمٌ وَ تَحْسَبُونَهُ هَیِّناً وَ هُوَ عِنْدَ اللَّهِ عَظِیمٌ (نور/ 15)
«شایعه را از زبان یکدیگر می‌گرفتید و با دهان خود سخنی می‌گفتید که به آن یقین نداشتید و آن را کوچک می‌پنداشتید، در حالی که نزد خدا بزرگ است.»
وَ لَوْ لا إِذْ سَمِعْتُمُوهُ قُلْتُمْ ما یَکُونُ لَنا أَنْ نَتَکَلَّمَ بِهذا سُبْحانَکَ هذا بُهْتانٌ عَظِیمٌ (نور/ 16)
«چرا هنگامی که آن را شنیدید نگفتید ما حق نداریم که به این سخن تکلم کنیم. خداوندا منزهی تو این بهتان بزرگی است؟!»
یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِنْ جاءَکُمْ فاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَیَّنُوا أَنْ تُصِیبُوا قَوْماً بِجَهالَةٍ فَتُصْبِحُوا عَلى ما فَعَلْتُمْ نادِمِینَ (حجرات/ 6)
«ای کسانی که ایمان آورده‌اید اگر شخص فاسقی خبری برای شما آورد، درباره آن تحقیق کنید تا مبادا به گروهی از روی نادانی آسیب برسانید و از کرده خود پشیمان شوید.»
إِنَّ الَّذِینَ یُحِبُّونَ أَنْ تَشِیعَ الْفاحِشَةُ فِی الَّذِینَ آمَنُوا لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ (نور/ 19)
[ii]. قاسمی و همکاران، 1391
