کارکردهای تربیتی خانواده (بخش دوم)

جامعه پذیری جنسیتی ، از کارکردهای مهم خانواده است.
 

چکیده: جامعه پذیری جنسیتی عمدتا در دوران کودکی و در خانواده و بعد از آن مدرسه شکل می گیرد و به تدریج در ذهن و رفتارهای اجتماعی درونی و متبلور می شود. در این نوشتار به بررسی کارکردهای جامعه پذیری خانواده در حوزه جنسیت پرداخته می شود. با ما همراه باشید.

تعداد کلمات 1619 / تخمین زمان مطالعه 8 دقیقه

 

نکته سوم نیز به مسئله یادگیری نقش های جنسیتی باز می گردد. شیوه های متفاوت تربیت کودکان دختر و پسر، باعث شکل گیری شخصیت های متمایزی میشود که نگرش ها، احساسات و رفتارهای متفاوتی را در طول زندگی از خود به نمایش می گذارند. یادگیری نقش های جنسیتی از سوی کودکان، از دو راه عمده صورت می گیرد:
 

آموزش مستقیم که در طی آن، «دیگران مهم»[1]، به ویژه والدین، به کودک در قبال رفتارهای متناسب با نقش های جنسیتی، پاداش می دهند، و دوم، الگوسازی که در طی آن، کودکان دیگرانِ مهم از جنس خود را در حال انجام رفتاری مشاهده می کنند و سپس به تقلید آن رفتار می پردازند.[2]
 

جامعه پذیری نقش های جنسیتی در خانواده از دغدغه های اصلی فمینیست ها بوده است؛ چرا که آن را از علل اصلی نابرابری های جنسی در سطح خانواده و اجتماع تلقی می کنند. سیمون دوبوار در کتاب جنس دوم اظهار داشت که اگر دختر بچه از ابتدا با همان انتظارها و پاداش ها و با همان محدودیت ها و آزادی هایی تربیت می شد که برادرانش تربیت می شوند، در همان تحصیلات و همان بازی ها سهیم می شد، وعده آینده یکسانی با آینده پسربچه به وی داده می شد و به وسیله مردان و زنانی احاطه می گردید که در نگاهش آشکارا یکسان و برابر بودند، به طور قطع شخصیت دختران و زنان می توانست بسیار متفاوت با وضعیت کنونی شکل گیرد.[3]
بر این اساس، بسیاری از فمینیست ها به منظور دستیابی به جامعه ای فارغ از نابرابری های جنسی، خواهان تبدیل الگوی سنتی جامعه پذیری دختران و پسران به الگوی دیگری شده اند که بر تربیت انسان های دو جنسیتی متمرکز است، انسان هایی که بر حسب یک تفسیر رایج تر، بهترین ویژگی های جنسیتی مردانه و زنانه به طور تلفیقی در شخصیت آنان تجسم می یابد. یکسان سازی الگوی تربیتی دختران و پسران و پاکسازی فیلم ها، کتاب ها و نشریات از کلیشه های مروج تبعیض جنسی، از مطالبات جدی طرفداران فمینیسم در این راستا به شمار می آیند.[4]
 

با این همه، آرمان دو جنسیتی با دو انتقاد از سوی خود فمینیست ها مواجه شده است. انتقاد نخست در امکان عملی تحقق این آرمان تردید می کند. آلیس رُسی با تأکید بر وجود تفاوت های زیست شناختی میان زن و مرد، این امر را در فرایند همانندسازی کودکان با والدین موثر می داند. به باور وی، روانشناسی و زیست شناسی زنان که دوره ماهانه و بارداری را دربر می گیرد، می تواند مستلزم آن باشد که دختران همواره بیش از پسران با مادران خود همانندسازی کنند. تفاوت زیست شناسی پسر و مادر باعث می شود که او همواره فاصله بیشتری را با مادرش حفظ کند. انتقاد دوم ناظر به پیامدهای تحقق آرمان مزبور است. برخی فمینیست ها این پرسش را مطرح کرده اند که در صورت از میان رفتن تفاوت های جنسیتی موجود، واقعا چه چیزی ممکن است جایگزین آنها شود؟ حذف تفاوت ها این خطر را در پی دارد که مردان بتوانند الگوی واحد با الگوهای متکثر جنسیتی را که در آینده بروز می کند، خودشان تعریف کنند. از این رو، شماری از صاحب نظران فمینیست ضمن ارج نهادن به دست کم بخشی از ابعاد زنانگی، با اندیشه جهان عاری از تفاوت های جنسیتی مخالفت کرده اند.
 

از منظر اسلامی، سه نکته را در خصوص کارکرد جامعه پذیری یادآور می شویم:
نکته اول ، به نزاع کارکردگرایان و سوسیالیست ها مربوط است. به نظر می رسد این بحث تا حد زیاد متأثر از عناصر ارزشی و ایدئولوژیک بوده و بدون توجه به ارزش های رایج در جوامع نمی توان به تحلیل آن پرداخت. به سخن دیگر، تعیین بهترین شکل جامعه پذیری کودکان بدون در نظر گرفتن یک نظام ارزشی خاص بی معناست و اختلاف نظام های ارزشی موج می شود تا به جای تأکید بر بهترین شیوه جامعه پذیری، از شیوه های متعددی سخن بگوییم که هر کدام از آنها با یکی از نظام های ارزشی، بیشترین تناسب را دارد. بر این اساس، پذیرش ارزش هایی مانند نفی مطلق سلطه در فرایند تربیت کودکان، تشابه و تساوی جنسی کامل، آزادی جنسی مطلق و حداکثر رفاه و آسایش فردی، به نقد شیوة مرسوم جامعه پذیری به وسیله خانواده می انجامد و در مقابل، پذیرش نگرش های محافظه کارانه و هماهنگ با نظام سرمایه داری که در دیدگاه پارسونز به وضوح مشاهده می کنیم، جانبداری از جامعه پذیری در خانواده هسته ای را در پی دارد.
درنتیجه، برای تعیین بهترین شیوه جامعه پذیری کودکان در اسلام، باید نظام ارزشی اسلام به طور عام، و اهدافی که اسلام از ازدواج و تشکیل خانواده دنبال می کند، به طور خاص، مورد توجه قرار گیرند. از آیات و روایات می توان به این برداشت کلی رسید که با توجه به استعدادهای طبیعی و روانی والدین و احساس تعهد آنان در قبال فرزندان و نیز به لحاظ دیگر کارکردهای مثبت فردی و اجتماعی خانواده که اسلام به آنها عنایت دارد، تربیت در محیط خانواده بر شیوه های دیگر جامعه پذیری کودکان، اولویت اکید دارد.
نکته دوم راجع به مسئله جامعه پذیری نقش های جنسیتی است که آن هم فقط در چارچوب ارزش های اسلامی قابل فهم است. اسلام ضمن آنکه جنسیت را در همه فعالیت های خانوادگی و اجتماعی دخالت نداده و قلمروهای فعالیت مشترک نیز برای زن و مرد ترسیم نموده، در نظام اجتماعی مطلوب خود پاره ای تمایزها را در نقش های زن و مرد، اغلب به عنوان اولویت و گاه به عنوان الزام، مقرر کرده است. برابری جنسی در اسلام، از یک سو مبتنی بر مبادی وجودشناختی (به طور خاص، تفاوت های جنسی طبیعی) و از سوی دیگر در راستای تحقق اهداف غایی (به ویژه آرامش درونی همسران، تربیت فرزندان سالم، رشد معنوی اعضای خانواده و سلامت اخلاقی جامعه و در نهایت، سعادت اخروی انسانها) است.
 در نتیجه، آنجا که تشابه جنسی کامل با مصالح عام مطلوب اسلام ناسازگار بوده، در اسلام تأیید نشده است. برای مثال، تشبه زنان به مردان و تشبه مردان به زنان (که شبیه شدن در نوع پوشش و نمود ظاهری در انظار عمومی از مصادیق روشن آن است) در روایات اسلامی  به شدت نکوهش شده [5] که منشا آن احتمالا ملاحظه این نکته بوده که این گونه مشابهت ها ضمن ناسازگاری با الزامات تفاوت های جنسی طبیعی، به بالندگی دینی و حیات معنوی جامعه به جهت ویژگی های طبیعی خاص آسیب جدی وارد می کنند. همچنین منع زنان از قضاوت یا مشارکت مستقیم در جنگ می تواند به جهت ویژگی های طبیعی خاص زنان (جسمی و روانی) در نتیجه، تناسب بیشتر این احکام با اهداف اسلام صورت گرفته باشد.[6]
بر این اساس، نپذیرفتن اصولی مانند آزادی جنسی مطلق و مشابهت جنسی مطلق از سوی اسلام، نمی تواند با جامعه پذیری یکسان دختر و پسر سازگاری داشته باشد. در مقابل، آن نوع از جامعه پذیری نقش های جنسیتی که هماهنگ با تفاوت های جنسی طبیعی و در راستای رسیدن به اهداف نظام اجتماعی اسلام باشد، از دیدگاه اسلام مورد ارزیابی منفی قرار نمی گیرد؛ برای مثال، آماده ساختن دختران برای پذیرش نقش مادر - همسری و آماده کردن پسران برای پذیرش نقش نان آوری، به خودی خود، نه تنها هیچ منعی از نظر اسلام ندارد، بلکه به لحاظ کارکردهای مثبت آن در جهت تحقق اهداف مورد نظر اسلام، امری مطلوب و راجح تلقی میشود. آری، اسلام قطعا با الگوهای افراطی جامعه پذیری نقش های جنسیتی که با ارزش های دینی ناسازگارند، مخالف است، مانند الگوهایی که دختران را در نقش کنیزان بی اختیار برای مردان، و پسران را در نقش اربابان و حاکمان مطلق نسبت به زنان جامعه پذیر می کنند.
با این توضیح، دیدگاه اسلام درباره آرمان دوجنسیتی نیز مشخص می شود. بی شک، عوامل اجتماعی و فرهنگی در مواردی حتی می توانند ارزش های عمومی جامعه را دستخوش تغییر و تحول کنند و بر خلق و خوی افراد نیز تأثیر بگذارند. برای مثال، هنجارهایی همچون زشتی گریه کردن و پسندیدگی پرخاشگری برای مردان، از ریشه های فرهنگی موهوم و بی اعتبار دینی نشأت گرفته اند. از این رو، تربیت دو جنسیتی اگر باعث به فعلیت رساندن و پروراندن فضایل اخلاقی مشترک از قبیل آگاهی، خردورزی، مهربانی و نرم خویی در هر دو جنس شود، امری پذیرفتنی است، اما چنانچه مستلزم الغای استعدادهای متفاوت دو جنس باشد و در ارزش های نظام اجتماعی مانند عفت و سلامت اخلاقی جامعه تأثیر منفی بر جای گذارد، از نظر اسلام مردود است.
سومین نکته نیز یادآوری اهمیت بسیاری است که اسلام برای تعلیم و تربیت دینی قائل است. تأکیدی که در روایات اسلامی بر آموزش قرآن کریم، اعتقادات دینی و احکام شرعی به ویژه نماز، به کودکان و نوجوانان دیده می شود، گوشه ای از اهتمام اسلام به این موضوع سرنوشت ساز را نشان میدهد. البته با توجه به تداخل کارکردی نهادهای خانواده، دین و آموزش و پرورش در جوامع معاصر، از نقش خانواده در آموزش دینی تا حدودی کاسته شده است و برای نمونه در ایران، شاهد سرمایه گذاری فزاینده نهادهای دین و آموزش و پرورش در این زمینه و گسترش سریع مؤسسه های مذهبی و نشریه های دینی پس از انقلاب اسلامی بوده ایم.
 
منبع: کتاب «جامعه شناسی خانواده با نگاهی به منابع اسلامی»
نویسنده: حسین بستان (نجفی)