غیاث الدین جمشید کاشانی
(وف 840 / 832 ق)، ریاضیدان و منجم. در كاشان به دنیا آمد. پس از فرا گیرى دانشهاى زمان و انجام كارهاى نجومى در زادگاهش، به دعوت الغبیگ، به سمرقند رفت و در زمرهى بزرگترین منجمانى درآمد كه در خدمت الغبیگ به رصد و تحقیقات نجومى مشغول بودند. غیاثالدین به دستور او به همراه معینالدین كاشى مأمور بنا گذاشتن رصدخانه سمرقند شد. وى مخترع كسور اعشارى است و از دیگر كارهاى نجومى او تهیه و تدوین «زیج خاقانى»، به فارسى، است كه در آن «زیج ایلخانى» خواجه نصیرالدین طوسى را به دقت تحلیل و تصحیح و تكمیل نمود. غیاثالدین در سمرقند درگذشت. از آثارش: «مفتاح الحساب»، و مختصر آن «تلخیص المفتاح»، و شرح آن «تنویر المصباح فى شرح تلخیص المفتاح»؛ «سلم السماء»، در استخراج ابعاد زمین و ستارگان، كه به نظر آقا بزرگ تهرانى همان «الابعاد و الاجرام» اوست؛ «نزهه الحدائق»، در بیان طرز عمل ابزار «طبق المناطق» موسوم به «جام جمشید» كه خود براى شناخت و تقویم ابعاد ستارگان اختراع كرده بود؛ «الالحاقات العشره»، در ذیل «نزهه الحدائق»؛ «المحیطیه»، در نسبت قطر به محیط.[1]
جمشید (اول) بن مسعود بن محمود بن محمد (طبیب) كاشانى ایرانى (و. حدود 790 ه.ق- ف. بیرون شهر سمرقند 832 ه.ق/ 1429 م). وى در آغاز عمر چون ذوق و استعدادى خاص براى آموختن دروس ریاضى داشت از تعقیب علم پزشكى كه پیشهى خانوادگى او بود چشم پوشید و در پى علوم ریاضى رفت. پیش از غیاثالدین، زیج ایلخانى توسط نصیرالدین طوسى تصنیف شده بود ولى چون ناقص بود و احتیاج به تكمیل و جرح و تعدیل داشت، غیاثالدین مصمم گردید براى تصحیح زیج ایلخانى هیأت و ریاضى را به كمال بیاموزد. وى از كاشان همراه خواهرزادهى خود معینالدین به سمرقند رفت و چنانكه نوشتهاند الغبیك آن دو را از كاشان به درگاه خود خواسته بود. غیاثالدین نتیجهى اعمال رصدى را كه در كاشان براى تصحیح و رفع نقایص زیج ایلخانى انجام داده بود، در زیجى مدون ساخت و به مناسبت شهرت میرزا شاهرخ- پدر الغبیك- به «خاقان» مطلق- در مقابل اشتهار تیمور به صاحبقران- آن را زیج خاقانى نام داد و به الغبیك تقدیم كرد. نسخهاى از این زیج كه در 816 ه.ق نوشته شده اكنون در كتابخانهى دیوان هند (لندن) محفوظ است. گروهى قریب به 70 تن از ریاضىدانان و ستارهشناسان در اردوگاه الغبیك گرد آمده بودند. معمول چنان بود كه فضلاى تازهوارد را به محك امتحان مىآزمودند. غیاثالدین نیز از این آزمایش بركنار نماند و در همهى امتحانات موفق شد و مورد لطف مخصوص الغبیك قرار گرفت، و پس از آن غالباً در محاوره و پرسش و پاسخ میرزا بود، و پس از قاضىزاده كه به حكم سبقت زمانى و مرتبهى استادى وى نسبت به امیرزاده بر همه كس برترى داشت، غیاثالدین بر دیگر دانشمندان مقدم بود. در نتیجهى تشویق امیرزاده وى به اكتشافات عالى نایل آمد. در سال 818 ه.ق آلت رصدخانهى تازهاى به نام «طبقالمناطق» اختراع كرد، و دربارهى چگونگى عمل بدان و آلتى دیگر كه بیشتر به نام «لوح اتصالات» براى برخى اعمال رصدى ساخته شده بود، رسالهاى جامع و مفید موسوم به «نزهةالحدائق» نوشت. و پس از آنكه مطالب و فواید آن را در سال 829 ه.ق تكمیل كرد، آلت «طبقالمناطق» را به درخواست دوستان خویش، به نام خود (جمشید) به «جام جم» موسوم ساخت، ولى چنانكه خود پیشبینى كرده بود نام جدید بر اسم قدیم چیرگى نیافت و همان نام اول در حافظهها باقى ماند. الغبیك اندیشهى دیرینهاى را كه راجع به رصد جدید كواكب داشت، در سال 823 ه.ق به موقع عمل درآورد (رصدخانهى الغبیكى، در ذیل فرهنگ حاضر). رصد تازه در سال 830 ه.ق. آغاز گشت و در ابتداى عمل به گفتار خود غیاث و اقرار الغبیك در دیباجهى زیج جدید سلطانى یا گوركانى سرپرستى و ادارهى رصدخانه و دستیارى میرزا در كار استخراج، با غیاث بوده است، و دیگرى با او در این افتخار شركت نداشت. همین موضوع آتش حسد را در دل فضلاى بىفضیلت برافروخت و عاقبت داغ جوانمرگى غیاث را بر دل یاران او گذاشت. غالباً كارهاى او مورد اعتراض و اشكالتراشى همكاران حسد پیشه بود. الغبیك چون فریفتهى نجوم و رصد بود به سخنچینى و بدگویى حسودان دربارهى غیاث التفات نمىكرد ولى عاقبت تحت تأثیر بدگویى قرار گرفت و بدین سبب غیاث مورد بىلطفى واقع شد، به هر حال چنانكه الغبیك در دیباجهى زیج مىگوید غیاثالدین جمشید كه در كار رصد نخستین دستیار او بود، در همان آغاز شروع به كار درگذشت. آثار او از این قرار است: 1- زیج خاقانى فى تكمیل الزیج الایلخانى (نسخهى خطى آن در دیوان هند و ایاصوفیه موجود است). 2- زیج تسهیلات. 3- سلمالسماء (الرسالة الكمالیة) در حل اشكالى كه براى پیشینیان در ابعاد و اجرام رخ داده بود، و آن در تهران به چاپ سنگى رسیده (1306 ه.ق) 4- محیطیه (ه.م) 5- رسالهى وتروجیب 6- مفتاح الحساب (ه.م) 7- تلخیص المفتاح، كه ملخص مفتاحالحساب مذكور است. 8- نزهة الحدائق (ه.م) 9- نوادر سمرقندى و غیره (محیط طباطبائى، آموزش و پرورش. 10، شمارهى 3 ص 4 8 -1 ص 24 -17؛ لغ. و نیز (232.p Equatorium Planetary The Kennedy 10- رساله در شرح آلات رصد (نسخهى آن در لیدن موجود است).
نظرات کاربران
ارسال نظر
با تشکر، نظر شما پس از بررسی و تایید در سایت قرار خواهد گرفت.
متاسفانه در برقراری ارتباط خطایی رخ داده. لطفاً دوباره تلاش کنید.
