رپ رپه طبل، دمادم شيپور، چکاچک سنج و آواز حزين، ما را به قرنها پيش به دشت کربلا و سرزمين نينوا مي برد. گوش جان را همه نيوش مي کنيم تا شايد نواي "هل من ناصر ينصرني" را بشنويم اما دريغ که هياهو و ضجه زنان و کودکان ما را از آن قافله دور مي کند.
موسيقي محرم تنها يادآور سوگ بزرگ و اندوه شهادت خون خدا نيست بلکه پيام آور روح حماسي مردان و زنان دلاوري است که پرچم حقيقت زنده را براي هميشه تاريخ بر دوش کشيده اند تا ثارالله در يادها بماند.
سوگوارهاي ملي و مذهبي و الحان موسيقايي آن در ايران که مضمونشان برگرفته از کشته شدن شخصيت هايي است که در باور و اعتقادات ما جايگاهي بس رفيع داشته اند، سابقه به درازاي تاريخ دارد.
اين نوع سوگواري ها از کشته شدن هابيل به دست برادرش آغاز و سپس با شهادت پيامبران، ائمه معصومين و بزرگان ادامه يافت که بخش قابل توجه اي از هنر به ويژه موسيقي ما را به خود اختصاص داده است.
حماسه عاشورا و شهادت جانسوز امام حسين (ع) و ياران با وفايش در تاريخ اعتقاد شيعيان به ويژه ايرانيان از جايگاه بسيار رفيعي برخوردار است به همين سبب آداب و رسوم خاص و موسيقي مربوط به آن از نمونه هاي بارز موسيقي ملي ما محسوب مي شود.
به اعتقاد صاحب نظران، مراسم سوگواري محرم از زمان آل بويه آغاز شده و از آن پس به مسلمانان اجازه داده شد که آشکارا به مناسبت اين واقعه سوگواري کرده و از موسيقي به عنوان يکي از زير شاخه هاي آن استفاده کنند.
"تعزيه"،"منقبت خواني"،"نعت خواني"،"روضه خواني"،"پرده خواني"،"شمايل خواني"،"ريزه خواني" و غيره هر کدام با مراسم و موسيقي مناسب خود، نشانگر عشق ايرانيان به حضرت علي (ع) و فرزندانشان مي باشد که اجراي آن گذشته از اظهار ارادت به ساحت پاک معصومين، در اعتلاي جايگاه موسيقي آييني بسيار موثر است.
به اعتقاد موسيقي دانان، کليه آوازهاي اصيل ايراني به ويژه "ماهور"،"چهارگاه" و "راست پنجگاه" در مراسم سوگواري سيد الشهدا قابل اجرا است.
هر بخش از موسيقي محرم، بيانگر شجاعت و از خود گذشتگي شهداي کربلا و وقايع ده روز نخست اين ماه است که از آن ميان مي توان به سوگواري حضرت عباس(ع)، حضرت علي اکبر(ع) و از همه مهمتر به خود ابا عبدالله (ع) اشاره کرد.
به طور معمول، تشريفات ديگري از قبيل سينه زني، زنجير زني، سنگ زني، قمه زني و غيره در سوگواري اين ايام قابل توجه است که از اين ميان سينه زني در مناطق مختلف ايران بيشتر متداول بوده و از ريتم موسيقايي قابل توجه اي برخوردار است.
"ابراهيم بوذري" از پژوهشگران موسيقي در تعريف تعزيه مي گويد: تعزيه تبيين اسلام واقعي و نشان دادن ظلم و ستم بني اميه و بني عباس و فساد اخلاقي آنان است که در قالب موسيقي و نمايش ارائه مي شود.
وي معتقد است: تعزيه از جمله هنرهاي کهن ايرانيان است که به لحاظ ادب، استقلال و اخلاق ديني داراي فوايدي بوده که متاسفانه به بوته فراموشي سپرده شده است.
وي با بيان اينکه پژوهشگران و دانشمندان خارجي نمي توانند در مورد تعزيه نظريه معتبري داشته باشند، مي افزايد: در اين امر کسي شايستگي اظهار نظر دارد که از تاريخ و مباني دين اسلام، مذهب شيعه اثني عشري،اختلافات بني هاشم و بني اميه به ويژه چگونگي شکل گيري نهضت عاشورا مطلع بوده و از ذوق و قريحه و اطلاعات ادبي و شعري برخوردار و داراي آگاهي کامل از آوازهاي موسيقي ايراني و گوشه هاي مربوطه باشد و آهنگ هاي رجز و محزون را بشناسد.
وي عنوان مي کند: نسخه هاي گوناگوني در تعزيه وجود دارد که از آن ميان مي توان به نسخه هاي "سيد مصطفي مير عزار کاشاني"،"حاج ملا کريم جناب قزويني" و" ميرزا باقر معين البکاء" اشاره کرد.
اين پژوهشگر مي افزايد: در گذشته به دليل بي سواد بودن اغلب مردم و بهره نگرفتن از خطابه، نمايش در آنان تاثير زيادي داشت لذا مبتکران هنر تعزيه سعي مي کردند از لباسهاي سرخ رنگ و يا زرد زننده و صداهاي خشن به عنوان نمادي از ظلم بني اميه استفاده کنند و در اشعارشان فضايل آل محمد(ص) را بگنجانند که از آن ميان مي توان به جلوگيري حرّ از حرکت امام حسين(ع) ، مشاجره حضرت عباس(ع) با شمر، خريد انار توسط امير المومنين از شمعون يهودي و غيره اشاره کرد.
اين پژوهشگر مي گويد: در بيان موسيقايي تعزيه معمولاً براي امام حسين(ع) از گوشه هاي "عراق"، "راک"، "ترک"، براي حضرت عباس از دستگاه هاي "راست پنجگاه"، "ماهور" و براي حرّ و مسلم از "نوا" و براي قاسم و علي اکبر از "چهارگاه" استفاده شده و سپس مرکب خواني در اوزان و بحور مختلف اجرا مي شد.
"هوشنگ جاويد" ديگر پژوهشگر موسيقي آييني با ذکر اينکه موسيقي مذهبي به دليل نبود پژوهش و بررسي لازم به بوته فراموشي سپرده شده است، "نعت خواني"،"منقبت خواني"،"تعزيه"،"مداحي"،"پرده خواني"،" شمايل خواني"،"روضه خواني"،"قطره خواني " و غيره را از شاخه هاي اين ژانر موسيقي در ايران برشمرد.
وي "نعت خواني" و "منقبت خواني" را به ترتيب موسيقي ويژه ستايش حضرت محمد(ص)، ائمه اطهار(ع) و بزرگان دين عنوان و خاطر نشان کرد: اين گونه مراسم و نغمات ويژه آن بايد از سوي پژوهشگران و کارشناسان احيا شود.
جاويد مي افزايد: "ريزه خواني" نيز از مراسم مذهبي - موسيقي گذشته بوده که جوانان و پيشکسوتان اهل فن از يک ماه پيش از ماه محرم و صفر در مجلسي حضور به هم رسانيده و به خواندن آن مي پرداختند.
اين نويسنده گفت: در اين مراسم، "ريزه خوانان" توسط شورايي که متشکل از پيشکسوتان اين هنر بود مورد بررسي قرار گرفته سپس توسط شخصي به نام "نقيب النقبا" مشخص مي گرديد که چه کسي در چه محله اي به خواندن چه شعري بپردازد.
به گفته اين پژوهشگر، کياسر در مازندران و بيرجند در خراسان از جمله شهرهايي بودند که اين مراسم به طور خيلي جدي در آن برگزار مي شد.
جاويد از "سوگ سياوش" به عنوان يک مراسم ملي ياد کرد و در مورد تاثير آن در سوگواري ايام تاسوعا و عاشورا افزود: تاثير اين دو آيين ملي - مذهبي به يکديگر از زمان آل بويه در راستاي حمايت از مذهب شيعه در ايران شکل گرفت و جايگزيني يک روح اسوه به جاي يک اسطوره توانست در باورهاي مردم شکل بگيرد.
وي همچنين يادآور شد: پوشيدن جامه سياه و سياه کردن درب خانه ها از جمله مراسم گذشته بودکه در سوگواري سالار شهيدان برگزار مي شد.
اين کارشناس، تلفيق دو فرهنگ ايراني و اسلامي را يک رخداد مثبت ارزيابي و خاطر نشان کرد: هرگونه بررسي، تغيير و تحول با هدف اعتلاي اين دو فرهنگ مشروط بر اينکه به باورهاي مردم خدشه اي وارد نکند، ضروري است.
جاويد نيز تعزيه را هنري براي روايت وقايع عاشورا دانسته و نوع موسيقي آن را از مرسوم ترين نواهاي ويژه محرم مي داند.
وي با بيان اينکه تعزيه در مناطق مختلف کشور با سازهاي بومي و ملي برگزار مي شود، مي گويد: روايت تعزيه در مناطق ترکمن نشين با "دوتار"، در بخشي از خراسان و منطقه مرزي با "کمانچه" و در مناطق مرکزي مانند اصفهان، يزد و لرستان با "ني" همراه با کلام برگزار مي شود.
وي "روضه خواني" را نيز نوعي موسيقي توصيفي از واقعه عاشورا دانست و افزود: روضه خواني در خراسان با کمانچه و در مازندران با "لله وا" (ني محلي) اجرا مي شود.
به گفته اين پژوهشگر، "نوحه خواني" از ديگر موسيقي هاي اين ايام است که در مازندران با عنوان "عباس خوني" (عباس خواني) با ملودي نزديک به چهارگاه به رشادت حضرت عباس(ع) مي پردازد.
جاويد از "موسيقي" خبري ياد کرد و افزود: اين نوع موسيقي که در حال حاضر رايج نيست، از انواع موسيقي هاي محرم بوده که توسط آن به پيشواز ماه محرم و برگزاري دسته هاي عزاداري مي رفتند.
اين نويسنده با بيان اينکه موسيقي خبري در دو بخش سازي و آوازي اجرا مي شد، گفت: "چاووش عزاي عاشورا" همراه با خواندن نوحه از بخش هاي مهم اين نوع موسيقي بوده که به "بشير ابن جذلم" نسبت داده شده است.
وي "صبح خواني" را از ديگر موسيقي هاي ماه محرم دانست و افزود: اين نوع موسيقي، قبل از اذان صبح از زمزمه آغاز و به نوحه ختم مي شد.
جاويد ظهر عاشورا و براندازي خيمه ابا عبدالله را از وقايع مهم و غم انگيز تاريخ اسلام و "شور طبل و شيپور" را موسيقي ويژه آن دانست.
وي با بيان اينکه يک مجموعه از موسيقي آييني با عنوان "علم گرداني" با ريتم هاي گوناگون در مناطق مختلف کشور رايج بوده است، گفت: موسيقي ويژه ماه محرم همچون ساير موسيقي هاي آييني در برخي از مناطق کم رنگ و حتي منسوخ شده و شمار اندکي از پيشکسوتان آن باقي مانده اند.
جاويد مي گويد: به رغم ايمان خالصانه مسلمانان به خاندان عصمت و طهارت و برپايي مستمر مراسم سوگواري آن بزرگواران، چند سالي است که آيين ها به شيوه اي اجرا مي شود که غالباً حرمت را شکسته و با بيان واژه هاي نامناسب جايگاه اهل بيت و سوگوارانشان را پايين آورده است.
به اعتقاد وي، عاشورا سند پر افتخار و سرفرازي مسلمين و وجه تمايز بين حق و باطل است و غفلت از پيام و زيبايي هاي آن، نمي تواند امري ساده و جزيي تلقي شود.
جاويد مي افزايد: اين حماسه با شکوه و پر از رمز و راز، داراي پيامهايي است که مي تواند بن مايه بزرگترين، با شکوه ترين و فاخرترين آثار هنري اعم از ادبيات، شعر، نمايش نامه، آثار موسيقي، خلق تابلوهاي نقاشي بي بديل و غيره باشد.
وي عزاداري با اجراي موسيقي "ديسکوتک" را در شب عاشورا اهانت به اعتقادات مسلمين دانست و تصريح کرد: ديگر وقت آن رسيده که درباره کمبود و حتي فقدان آثار هنري سترگ در زمينه حماسه عاشورا، به شکلي عالمانه و منتقدانه به بحث بنشينيم و در اين باره چاره اي بينديشيم.
اين پژوهشگر خاطر نشان کرد: وقتي براي نخستين بار اجراي نوحه هايي را با زبان و شعر لمپني شنيدم، برايم تازگي داشت، اما با کمال تاسف و حيرت مشاهده کردم رسانه ملي نيز از آنها استفاده مي کند. گرچه شوراي موسيقي آييني در صدا و سيما سعي کرد تا حدودي مانع اين گونه بي حرمتي ها شود اما متاسفانه اقدامشان موفقيت آميز نبود و تعدادي نوحه خوان و مداح با صداي دورگه و "فالش" با شعرهاي بي محتوا با ريتم هاي "راک"،"متال"و"جز راک"به نوحه خواني پرداختند.
وي مي گويد: شأن سالار شهيدان و واقعه کربلا اين نبوده و نيست، لذا بايد فکري عاجل به حال موسيقي ديني و آييني مان بشود.
جاويد خطاب به مجريان اينگونه موسيقي هاي مذهبي گفت: شأن اين ماه و اين واقعه بزرگ که برايش خون ها ريخته و زبان ها بريده شده را با توليدات سخيف تنزل ندهيد و اينچنين با ارکان و اساس باورهاي مردم بازي نکنيد و سهل مپنداريد.
جاويد يادآور شد: هر چند طي دو سه سال اخير تمهيداتي براي زدودن اشعار نامناسب از مداحي ها انديشه شد، اما هنوز هيچ سازمان و نهادي به صورت جدي و مستمر مسئوليت اداره، کنترل و هدايت اين بخش را به عهده نگرفته است.
به اعتقاد پژوهشگران اين حوزه، اغلب مداحان ما با صنعت شعر و علم موسيقي بيگانه اند و به دليل عدم آموزش و بهره نگرفتن از استادان فن تناسب شعر و موسيقي را رعايت نکرده و چه بسا که در اين آشفته بازار به منظور جلب جوانان از ترانه هاي عاميانه قديم و جديد نيز استفاده کرده و مخاطب را به وادي اي مي کشانند که مغاير با رسالت کربلا و اهداف سيد الشهدا(ع)است.
يک مداح پيشکسوت معتقد است، عزاداري و گريستن بر امام حسين(ع) غير از ابعاد عبادي سياسي عاملي براي احياي اسلام است که معمولاً بعد فرهنگي آن ناديده گرفته مي شود.
"رمضان نوروزي" مي افزايد: سوگواري آداب و رسوم ويژه اي دارد که بايد رعايت شود حال آنکه در حال حاضر اين مراسم به ويژه در مداحي و نوحه گري کمتر ديده مي شود.
پيشکسوت 80 ساله در اين خصوص مي گويد: مداحي از ماهيت عشق و ارادت به شغل تبديل شده و درخواست دستمزدهاي ميليوني و نبود حزن، عرفان، معرفت و خلوص نيت، آن را به فرهنگ مطربي کشانده است.
وي بيان داشت: مداحان غالباً از اشعار نامناسب استفاده کرده و در سوگواري ها و اعياد با ريتم تند اجرا مي کنند با اين تفاوت که در سوگواري سينه و در اعياد دست ميزنند به گونه اي که تشخيص آن براي شنونده دشوار و حتي غير ممکن است.
وي معتقد است: نوآوري تا زماني قابل پذيرش است که به اصالت امر لطمه اي وارد نکند حال آنکه اين نوع مداحي تخريب سنت ها بدون نو آوري است.
حجت الاسلام "محمد علي رجبي کياسري" يکي ديگر از پژوهشگران موسيقي آييني عنوان مداح را براي خوانندگان نغمات مذهبي يک واژه اشتباه مي داند و مي افزايد: اين واژه برگرفته از "مدح" بوده و صرفاً براي خداوند و مردان الهي به کار برده نشده و در مورد هرکس صدق مي کند در حالي که خوانندگان نغمات مذهبي صرفاً در مدح مقدسات مي خوانند.
وي با بيان اينکه آنجه در حال حاضر مي شنويم نه "سوگ" است نه "سور" ، گفت: آداب مذهبي و نغمات مربوط به آن همچون ساير رسوم ما از جايگاه والايي برخوردار بود که هم اکنون به دليل بي توجهي به فراموشي سپرده شده است.
رجبي کياسري نيز از بيان واژه هاي سخيف و استفاده از نوع موسيقي نوحه خواني و مداحي به شدت انتقاد کرد و برگزاري اينگونه مراسم را توهين به مقدسات دانست.
وي با بيان اينکه شعر و ادبيات در ميان عرب جاهليت از جايگاه والايي برخوردار بود و اين جايگاه پس از ظهور اسلام نيز حفظ شده است، گفت: شاعران گرانقدري در طول تاريخ اسلام وجود داشتند که به خاطر سرودن اشعار وزين در ستايش پيامبر و ائمه اطهار، از سوي حکومت وقت توقيف و باز خواست شدند که بهره گيري از آثار آنان مي تواند دستمايه مناسبي براي نوحه خواني ها باشد در حاليکه اثري از آينگونه اشعار در مراسم شنيده نمي شود.
حجت الاسلام رجبي کياسري مي افزايد: موسيقي اصيل ايراني برگرفته از عرفان و معنويت بوده و با وجود هفت دستگاه اصلي و پنج آواز فرعي، توانايي بيان هرگونه احساس مذهبي را دارد و بايد در اين گونه مراسم از آن بهره گرفت.
وي با بيان اينکه تعزيه حافظ موسيقي اصيل ايراني است، به ارتباط نزديک اين دو اشاره و تصريح کرد: تعزيه کليه هنرها را به خدمت مي گيرد.
اين نويسنده با بيان اينکه شنيدن هريک از آوازهاي موسيقي ايراني براي زمان خاصي از شبانه روز توصيه مي شود، گفت: هرکدام از تعزيه ها بر اساس شخصيت و سرگذشت بزرگواران در آواز معيني از موسيقي اصيل ايراني اجرا مي شود به عنوان مثال مي توان از تعزيه حضرت مسلم در "شور" ، حضرت ابوالفضل در "چهارگاه" و حضرت علي اکبر در "ماهور" نام برد.
وي تصريح کرد: جاي تاسف است که برخي از مداحان و نوحه خوانان امروزي موسيقي عرفاني و سراسر معنوي خودمان را رها کرده و به موسيقي "پاپ" و اخيراً به "رپ" روي مي آورند.
اين پژوهشگر گفت: مراثي و سوگ ها و سوگند نامه ها در تاريخ اسلام داراي ارزش و احترام ويژه اي بوده که برگزاري هرکدام از اين آيين ها سلسله مراتب و مراحل ويژه اي داشته است.
وي با اشاره به نعت خواني و منقبت خواني افزود: خواننده هرکدام از آنها داراي شرايط ويژه اي بوده است و جايگاه آنان در صدر اسلام به حدي بوده که از سوي ائمه و بزرگان دين صله دريافت مي کردند و يا مورد دعاي ايشان قرار مي گرفتند.
به گفته اين پژوهشگر، نعت خواني و منقبت خواني داراي سه مرحله "ساده خواني"،"غرا خواني" و" مرصع خواني" بود که ساده خوانان آواز ساده اي را بدون روايت مي خواندند، غرا خوانان از اشعار و روايات ديگران استفاده کرده و مرصع خوانان قدرت انشاء و سرودن شعر را داشته و سروده هاي خود را مي خواندند که اين مراسم تادوران قاجار ادامه داشت و پس از آن به فراموشي سپرده شد.
وي ادامه داد: در پي تذکرات مقام معظم رهبري طي سه سال اخير اقداماتي در راستاي احياي اين گونه مراسم انجام شد که مي توان به انجمن شعر در بنياد نهج البلاغه و همايش در حوزه هنري تهران و فرهنگسراي اسوه اشاره کرد.
وي از متوليان امور فرهنگي به ويژه وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي خواست در جهت برپايي مداوم اين گونه برنامه ها بکوشند تا مراسم مذهبي از چنگال واژه هاي سخيف و موسيقي هاي ناشايست رها شود
سوگوارهاي ملي و مذهبي و الحان موسيقايي آن در ايران که مضمونشان برگرفته از کشته شدن شخصيت هايي است که در باور و اعتقادات ما جايگاهي بس رفيع داشته اند، سابقه به درازاي تاريخ دارد.
اين نوع سوگواري ها از کشته شدن هابيل به دست برادرش آغاز و سپس با شهادت پيامبران، ائمه معصومين و بزرگان ادامه يافت که بخش قابل توجه اي از هنر به ويژه موسيقي ما را به خود اختصاص داده است.
حماسه عاشورا و شهادت جانسوز امام حسين (ع) و ياران با وفايش در تاريخ اعتقاد شيعيان به ويژه ايرانيان از جايگاه بسيار رفيعي برخوردار است به همين سبب آداب و رسوم خاص و موسيقي مربوط به آن از نمونه هاي بارز موسيقي ملي ما محسوب مي شود.
به اعتقاد صاحب نظران، مراسم سوگواري محرم از زمان آل بويه آغاز شده و از آن پس به مسلمانان اجازه داده شد که آشکارا به مناسبت اين واقعه سوگواري کرده و از موسيقي به عنوان يکي از زير شاخه هاي آن استفاده کنند.
"تعزيه"،"منقبت خواني"،"نعت خواني"،"روضه خواني"،"پرده خواني"،"شمايل خواني"،"ريزه خواني" و غيره هر کدام با مراسم و موسيقي مناسب خود، نشانگر عشق ايرانيان به حضرت علي (ع) و فرزندانشان مي باشد که اجراي آن گذشته از اظهار ارادت به ساحت پاک معصومين، در اعتلاي جايگاه موسيقي آييني بسيار موثر است.
به اعتقاد موسيقي دانان، کليه آوازهاي اصيل ايراني به ويژه "ماهور"،"چهارگاه" و "راست پنجگاه" در مراسم سوگواري سيد الشهدا قابل اجرا است.
هر بخش از موسيقي محرم، بيانگر شجاعت و از خود گذشتگي شهداي کربلا و وقايع ده روز نخست اين ماه است که از آن ميان مي توان به سوگواري حضرت عباس(ع)، حضرت علي اکبر(ع) و از همه مهمتر به خود ابا عبدالله (ع) اشاره کرد.
به طور معمول، تشريفات ديگري از قبيل سينه زني، زنجير زني، سنگ زني، قمه زني و غيره در سوگواري اين ايام قابل توجه است که از اين ميان سينه زني در مناطق مختلف ايران بيشتر متداول بوده و از ريتم موسيقايي قابل توجه اي برخوردار است.
"ابراهيم بوذري" از پژوهشگران موسيقي در تعريف تعزيه مي گويد: تعزيه تبيين اسلام واقعي و نشان دادن ظلم و ستم بني اميه و بني عباس و فساد اخلاقي آنان است که در قالب موسيقي و نمايش ارائه مي شود.
وي معتقد است: تعزيه از جمله هنرهاي کهن ايرانيان است که به لحاظ ادب، استقلال و اخلاق ديني داراي فوايدي بوده که متاسفانه به بوته فراموشي سپرده شده است.
وي با بيان اينکه پژوهشگران و دانشمندان خارجي نمي توانند در مورد تعزيه نظريه معتبري داشته باشند، مي افزايد: در اين امر کسي شايستگي اظهار نظر دارد که از تاريخ و مباني دين اسلام، مذهب شيعه اثني عشري،اختلافات بني هاشم و بني اميه به ويژه چگونگي شکل گيري نهضت عاشورا مطلع بوده و از ذوق و قريحه و اطلاعات ادبي و شعري برخوردار و داراي آگاهي کامل از آوازهاي موسيقي ايراني و گوشه هاي مربوطه باشد و آهنگ هاي رجز و محزون را بشناسد.
وي عنوان مي کند: نسخه هاي گوناگوني در تعزيه وجود دارد که از آن ميان مي توان به نسخه هاي "سيد مصطفي مير عزار کاشاني"،"حاج ملا کريم جناب قزويني" و" ميرزا باقر معين البکاء" اشاره کرد.
اين پژوهشگر مي افزايد: در گذشته به دليل بي سواد بودن اغلب مردم و بهره نگرفتن از خطابه، نمايش در آنان تاثير زيادي داشت لذا مبتکران هنر تعزيه سعي مي کردند از لباسهاي سرخ رنگ و يا زرد زننده و صداهاي خشن به عنوان نمادي از ظلم بني اميه استفاده کنند و در اشعارشان فضايل آل محمد(ص) را بگنجانند که از آن ميان مي توان به جلوگيري حرّ از حرکت امام حسين(ع) ، مشاجره حضرت عباس(ع) با شمر، خريد انار توسط امير المومنين از شمعون يهودي و غيره اشاره کرد.
اين پژوهشگر مي گويد: در بيان موسيقايي تعزيه معمولاً براي امام حسين(ع) از گوشه هاي "عراق"، "راک"، "ترک"، براي حضرت عباس از دستگاه هاي "راست پنجگاه"، "ماهور" و براي حرّ و مسلم از "نوا" و براي قاسم و علي اکبر از "چهارگاه" استفاده شده و سپس مرکب خواني در اوزان و بحور مختلف اجرا مي شد.
"هوشنگ جاويد" ديگر پژوهشگر موسيقي آييني با ذکر اينکه موسيقي مذهبي به دليل نبود پژوهش و بررسي لازم به بوته فراموشي سپرده شده است، "نعت خواني"،"منقبت خواني"،"تعزيه"،"مداحي"،"پرده خواني"،" شمايل خواني"،"روضه خواني"،"قطره خواني " و غيره را از شاخه هاي اين ژانر موسيقي در ايران برشمرد.
وي "نعت خواني" و "منقبت خواني" را به ترتيب موسيقي ويژه ستايش حضرت محمد(ص)، ائمه اطهار(ع) و بزرگان دين عنوان و خاطر نشان کرد: اين گونه مراسم و نغمات ويژه آن بايد از سوي پژوهشگران و کارشناسان احيا شود.
جاويد مي افزايد: "ريزه خواني" نيز از مراسم مذهبي - موسيقي گذشته بوده که جوانان و پيشکسوتان اهل فن از يک ماه پيش از ماه محرم و صفر در مجلسي حضور به هم رسانيده و به خواندن آن مي پرداختند.
اين نويسنده گفت: در اين مراسم، "ريزه خوانان" توسط شورايي که متشکل از پيشکسوتان اين هنر بود مورد بررسي قرار گرفته سپس توسط شخصي به نام "نقيب النقبا" مشخص مي گرديد که چه کسي در چه محله اي به خواندن چه شعري بپردازد.
به گفته اين پژوهشگر، کياسر در مازندران و بيرجند در خراسان از جمله شهرهايي بودند که اين مراسم به طور خيلي جدي در آن برگزار مي شد.
جاويد از "سوگ سياوش" به عنوان يک مراسم ملي ياد کرد و در مورد تاثير آن در سوگواري ايام تاسوعا و عاشورا افزود: تاثير اين دو آيين ملي - مذهبي به يکديگر از زمان آل بويه در راستاي حمايت از مذهب شيعه در ايران شکل گرفت و جايگزيني يک روح اسوه به جاي يک اسطوره توانست در باورهاي مردم شکل بگيرد.
وي همچنين يادآور شد: پوشيدن جامه سياه و سياه کردن درب خانه ها از جمله مراسم گذشته بودکه در سوگواري سالار شهيدان برگزار مي شد.
اين کارشناس، تلفيق دو فرهنگ ايراني و اسلامي را يک رخداد مثبت ارزيابي و خاطر نشان کرد: هرگونه بررسي، تغيير و تحول با هدف اعتلاي اين دو فرهنگ مشروط بر اينکه به باورهاي مردم خدشه اي وارد نکند، ضروري است.
جاويد نيز تعزيه را هنري براي روايت وقايع عاشورا دانسته و نوع موسيقي آن را از مرسوم ترين نواهاي ويژه محرم مي داند.
وي با بيان اينکه تعزيه در مناطق مختلف کشور با سازهاي بومي و ملي برگزار مي شود، مي گويد: روايت تعزيه در مناطق ترکمن نشين با "دوتار"، در بخشي از خراسان و منطقه مرزي با "کمانچه" و در مناطق مرکزي مانند اصفهان، يزد و لرستان با "ني" همراه با کلام برگزار مي شود.
وي "روضه خواني" را نيز نوعي موسيقي توصيفي از واقعه عاشورا دانست و افزود: روضه خواني در خراسان با کمانچه و در مازندران با "لله وا" (ني محلي) اجرا مي شود.
به گفته اين پژوهشگر، "نوحه خواني" از ديگر موسيقي هاي اين ايام است که در مازندران با عنوان "عباس خوني" (عباس خواني) با ملودي نزديک به چهارگاه به رشادت حضرت عباس(ع) مي پردازد.
جاويد از "موسيقي" خبري ياد کرد و افزود: اين نوع موسيقي که در حال حاضر رايج نيست، از انواع موسيقي هاي محرم بوده که توسط آن به پيشواز ماه محرم و برگزاري دسته هاي عزاداري مي رفتند.
اين نويسنده با بيان اينکه موسيقي خبري در دو بخش سازي و آوازي اجرا مي شد، گفت: "چاووش عزاي عاشورا" همراه با خواندن نوحه از بخش هاي مهم اين نوع موسيقي بوده که به "بشير ابن جذلم" نسبت داده شده است.
وي "صبح خواني" را از ديگر موسيقي هاي ماه محرم دانست و افزود: اين نوع موسيقي، قبل از اذان صبح از زمزمه آغاز و به نوحه ختم مي شد.
جاويد ظهر عاشورا و براندازي خيمه ابا عبدالله را از وقايع مهم و غم انگيز تاريخ اسلام و "شور طبل و شيپور" را موسيقي ويژه آن دانست.
وي با بيان اينکه يک مجموعه از موسيقي آييني با عنوان "علم گرداني" با ريتم هاي گوناگون در مناطق مختلف کشور رايج بوده است، گفت: موسيقي ويژه ماه محرم همچون ساير موسيقي هاي آييني در برخي از مناطق کم رنگ و حتي منسوخ شده و شمار اندکي از پيشکسوتان آن باقي مانده اند.
جاويد مي گويد: به رغم ايمان خالصانه مسلمانان به خاندان عصمت و طهارت و برپايي مستمر مراسم سوگواري آن بزرگواران، چند سالي است که آيين ها به شيوه اي اجرا مي شود که غالباً حرمت را شکسته و با بيان واژه هاي نامناسب جايگاه اهل بيت و سوگوارانشان را پايين آورده است.
به اعتقاد وي، عاشورا سند پر افتخار و سرفرازي مسلمين و وجه تمايز بين حق و باطل است و غفلت از پيام و زيبايي هاي آن، نمي تواند امري ساده و جزيي تلقي شود.
جاويد مي افزايد: اين حماسه با شکوه و پر از رمز و راز، داراي پيامهايي است که مي تواند بن مايه بزرگترين، با شکوه ترين و فاخرترين آثار هنري اعم از ادبيات، شعر، نمايش نامه، آثار موسيقي، خلق تابلوهاي نقاشي بي بديل و غيره باشد.
وي عزاداري با اجراي موسيقي "ديسکوتک" را در شب عاشورا اهانت به اعتقادات مسلمين دانست و تصريح کرد: ديگر وقت آن رسيده که درباره کمبود و حتي فقدان آثار هنري سترگ در زمينه حماسه عاشورا، به شکلي عالمانه و منتقدانه به بحث بنشينيم و در اين باره چاره اي بينديشيم.
اين پژوهشگر خاطر نشان کرد: وقتي براي نخستين بار اجراي نوحه هايي را با زبان و شعر لمپني شنيدم، برايم تازگي داشت، اما با کمال تاسف و حيرت مشاهده کردم رسانه ملي نيز از آنها استفاده مي کند. گرچه شوراي موسيقي آييني در صدا و سيما سعي کرد تا حدودي مانع اين گونه بي حرمتي ها شود اما متاسفانه اقدامشان موفقيت آميز نبود و تعدادي نوحه خوان و مداح با صداي دورگه و "فالش" با شعرهاي بي محتوا با ريتم هاي "راک"،"متال"و"جز راک"به نوحه خواني پرداختند.
وي مي گويد: شأن سالار شهيدان و واقعه کربلا اين نبوده و نيست، لذا بايد فکري عاجل به حال موسيقي ديني و آييني مان بشود.
جاويد خطاب به مجريان اينگونه موسيقي هاي مذهبي گفت: شأن اين ماه و اين واقعه بزرگ که برايش خون ها ريخته و زبان ها بريده شده را با توليدات سخيف تنزل ندهيد و اينچنين با ارکان و اساس باورهاي مردم بازي نکنيد و سهل مپنداريد.
جاويد يادآور شد: هر چند طي دو سه سال اخير تمهيداتي براي زدودن اشعار نامناسب از مداحي ها انديشه شد، اما هنوز هيچ سازمان و نهادي به صورت جدي و مستمر مسئوليت اداره، کنترل و هدايت اين بخش را به عهده نگرفته است.
به اعتقاد پژوهشگران اين حوزه، اغلب مداحان ما با صنعت شعر و علم موسيقي بيگانه اند و به دليل عدم آموزش و بهره نگرفتن از استادان فن تناسب شعر و موسيقي را رعايت نکرده و چه بسا که در اين آشفته بازار به منظور جلب جوانان از ترانه هاي عاميانه قديم و جديد نيز استفاده کرده و مخاطب را به وادي اي مي کشانند که مغاير با رسالت کربلا و اهداف سيد الشهدا(ع)است.
يک مداح پيشکسوت معتقد است، عزاداري و گريستن بر امام حسين(ع) غير از ابعاد عبادي سياسي عاملي براي احياي اسلام است که معمولاً بعد فرهنگي آن ناديده گرفته مي شود.
"رمضان نوروزي" مي افزايد: سوگواري آداب و رسوم ويژه اي دارد که بايد رعايت شود حال آنکه در حال حاضر اين مراسم به ويژه در مداحي و نوحه گري کمتر ديده مي شود.
پيشکسوت 80 ساله در اين خصوص مي گويد: مداحي از ماهيت عشق و ارادت به شغل تبديل شده و درخواست دستمزدهاي ميليوني و نبود حزن، عرفان، معرفت و خلوص نيت، آن را به فرهنگ مطربي کشانده است.
وي بيان داشت: مداحان غالباً از اشعار نامناسب استفاده کرده و در سوگواري ها و اعياد با ريتم تند اجرا مي کنند با اين تفاوت که در سوگواري سينه و در اعياد دست ميزنند به گونه اي که تشخيص آن براي شنونده دشوار و حتي غير ممکن است.
وي معتقد است: نوآوري تا زماني قابل پذيرش است که به اصالت امر لطمه اي وارد نکند حال آنکه اين نوع مداحي تخريب سنت ها بدون نو آوري است.
حجت الاسلام "محمد علي رجبي کياسري" يکي ديگر از پژوهشگران موسيقي آييني عنوان مداح را براي خوانندگان نغمات مذهبي يک واژه اشتباه مي داند و مي افزايد: اين واژه برگرفته از "مدح" بوده و صرفاً براي خداوند و مردان الهي به کار برده نشده و در مورد هرکس صدق مي کند در حالي که خوانندگان نغمات مذهبي صرفاً در مدح مقدسات مي خوانند.
وي با بيان اينکه آنجه در حال حاضر مي شنويم نه "سوگ" است نه "سور" ، گفت: آداب مذهبي و نغمات مربوط به آن همچون ساير رسوم ما از جايگاه والايي برخوردار بود که هم اکنون به دليل بي توجهي به فراموشي سپرده شده است.
رجبي کياسري نيز از بيان واژه هاي سخيف و استفاده از نوع موسيقي نوحه خواني و مداحي به شدت انتقاد کرد و برگزاري اينگونه مراسم را توهين به مقدسات دانست.
وي با بيان اينکه شعر و ادبيات در ميان عرب جاهليت از جايگاه والايي برخوردار بود و اين جايگاه پس از ظهور اسلام نيز حفظ شده است، گفت: شاعران گرانقدري در طول تاريخ اسلام وجود داشتند که به خاطر سرودن اشعار وزين در ستايش پيامبر و ائمه اطهار، از سوي حکومت وقت توقيف و باز خواست شدند که بهره گيري از آثار آنان مي تواند دستمايه مناسبي براي نوحه خواني ها باشد در حاليکه اثري از آينگونه اشعار در مراسم شنيده نمي شود.
حجت الاسلام رجبي کياسري مي افزايد: موسيقي اصيل ايراني برگرفته از عرفان و معنويت بوده و با وجود هفت دستگاه اصلي و پنج آواز فرعي، توانايي بيان هرگونه احساس مذهبي را دارد و بايد در اين گونه مراسم از آن بهره گرفت.
وي با بيان اينکه تعزيه حافظ موسيقي اصيل ايراني است، به ارتباط نزديک اين دو اشاره و تصريح کرد: تعزيه کليه هنرها را به خدمت مي گيرد.
اين نويسنده با بيان اينکه شنيدن هريک از آوازهاي موسيقي ايراني براي زمان خاصي از شبانه روز توصيه مي شود، گفت: هرکدام از تعزيه ها بر اساس شخصيت و سرگذشت بزرگواران در آواز معيني از موسيقي اصيل ايراني اجرا مي شود به عنوان مثال مي توان از تعزيه حضرت مسلم در "شور" ، حضرت ابوالفضل در "چهارگاه" و حضرت علي اکبر در "ماهور" نام برد.
وي تصريح کرد: جاي تاسف است که برخي از مداحان و نوحه خوانان امروزي موسيقي عرفاني و سراسر معنوي خودمان را رها کرده و به موسيقي "پاپ" و اخيراً به "رپ" روي مي آورند.
اين پژوهشگر گفت: مراثي و سوگ ها و سوگند نامه ها در تاريخ اسلام داراي ارزش و احترام ويژه اي بوده که برگزاري هرکدام از اين آيين ها سلسله مراتب و مراحل ويژه اي داشته است.
وي با اشاره به نعت خواني و منقبت خواني افزود: خواننده هرکدام از آنها داراي شرايط ويژه اي بوده است و جايگاه آنان در صدر اسلام به حدي بوده که از سوي ائمه و بزرگان دين صله دريافت مي کردند و يا مورد دعاي ايشان قرار مي گرفتند.
به گفته اين پژوهشگر، نعت خواني و منقبت خواني داراي سه مرحله "ساده خواني"،"غرا خواني" و" مرصع خواني" بود که ساده خوانان آواز ساده اي را بدون روايت مي خواندند، غرا خوانان از اشعار و روايات ديگران استفاده کرده و مرصع خوانان قدرت انشاء و سرودن شعر را داشته و سروده هاي خود را مي خواندند که اين مراسم تادوران قاجار ادامه داشت و پس از آن به فراموشي سپرده شد.
وي ادامه داد: در پي تذکرات مقام معظم رهبري طي سه سال اخير اقداماتي در راستاي احياي اين گونه مراسم انجام شد که مي توان به انجمن شعر در بنياد نهج البلاغه و همايش در حوزه هنري تهران و فرهنگسراي اسوه اشاره کرد.
وي از متوليان امور فرهنگي به ويژه وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي خواست در جهت برپايي مداوم اين گونه برنامه ها بکوشند تا مراسم مذهبي از چنگال واژه هاي سخيف و موسيقي هاي ناشايست رها شود
/1001/
