فردوسی
حکیم ابوالقاسم حسن بن
علی طوسی
زندگينامه:
حكيم
ابوالقاسم فردوسي (329 ـ 411 ه. ق) حكيم ابوالقاسم منصور بن حسن موسوم به
ابوالقاسم فردوسي طوسي بزرگ‌ترين شاعر حماسه‌سراي ايران است كه بقولي
همانند او را تاكنون مادر فلك نزاييده است. مقام فردوسي در زنده نمودن
تاريخ ايران و داستانهاي ملي وحماسي ايران زمين و همچنين دميدن نفسي
تازه به زبان ادب فارسي بسيار شامخ است و از اين روي او را شاعر ملي
ايران خوانده‌اند. زندگي اين دانشمند برجسته همچون ساير نام‌آوران چيره دست
فرهنگ و ادب ايران در هاله‌اي ازابهام و افسانه فرو رفته است; براساس
روايت چهار مقاله كه كهن‌ترين منبع تاريخي از لحاظ نزديكي به دوران حيات
حكيم به شمار مي‌رود فردوسي از خاندان دهقانان ايراني و از اهالي و دهكده
باژ از ناحيه طابران طوس بود. دهقانان‌در آن روزگار زمينداران كوچكي به
شمار مي‌رفتند كه به فرهنگ فارسي عشق مي‌ورزيدند و نسل به نسل آن را
انتقال مي‌دادند و فردوسي نيز كه از نسل اين ايرانيان اصيل به شمار مي‌رفت
همچون پيشينيان خود درصدد حفظ ارزشهاي ملي ايران بود. حكيم در اوايل زندگي
خود از تمكن مالي قابل ملاحظه‌اي برخوردار بود و علاوه بر اينكه در باغ
بزرگي در طابران طوس اقامت داشته و خدم و حشم نيز داشته است داراي زمين
زراعي بود كه درآمد زندگي آسوده و راحت خود را از طريق آن ملك تأمين مي‌نمود.
در آن عهد سرزمين كهنسال ايران بتدريج
زمينه‌هاي استقلال خود را فراهم مي‌آورد و حكومت‌هاي محلي كه در مناطق
مختلف سرزمين ما بويژه شرق ايران بوجود آمده بودند پرچمدار اين نهضت بزرگ،
كه يكي از بخش‌هاي آن توسعه و غناي زبان فارسي بود، به شمار مي‌رفتند. در
راستاي اين تلاش گسترده براي تجديد حيات ملي و ادبي ايران، در اوسط قرن
چهارم هجري قمري تلاش‌هايي جدي براي گردآوري‌داستان‌هاي ملي و باستاني
صورت گرفت و چند شاهنامه ناتمام نيز كه اين داستانها را در قالبي از اشعار
تنظيم كرده بودند بوجود آمد. حكيم ابوالقاسم فردوسي در جواني و در روزگار
زندگي آسوده و فارغ البال خود در طابران طوس دل در سوداي شعر و شاعري
داشت و در ايام فراغت و صفا اشعاري سرايش مي‌داد. وي ظاهرا در 35 سالگي و
شايد هم در 40 سالگي به حكم عشق و علاقه‌اي كه به زنده ساختن تاريخ كهن
و پرافتخار ايران داشت كار سترگ خود را آغاز كرد كه تا پايان عمر پرافتخارش
نيز تداوم يافت. از ميزان دانش و نحوه سوادآموزي حكيم اطلاع چنداني در
دست نيست ولي به حكم آنكه در شاهنامه اطلاعات فراواني در باب ادبيات
عربي، شعر و ادب پارسي، تاريخ، فلسفه، كلام،حديث و قرآن ارائه نموده است
مشخص مي‌گردد كه حكيم فردوسي در اوان زندگي خويش مطالعات فراوان كرده
است و احوال امم و امثال و حكم را خوانده و با معارف اسلامي بخصوص با
قرآن آشنايي كامل داشته است. حكيم‌ظاهرا به زبان پهلوي ساساني و فنون
جنگ و رزم نيز آگاه بوده است. استاد طوس در موقعيت بسيار خطير و حساسي به
سرودن شاهنامه و نظم داستانهاي پهلوانان ايراني همت گماشت، چرا كه هر چند
سلطه اعراب بر ايران بويژه بخش شرقي آن بسيار ضعيف شده بود و چند حكومت
محلي نيز همچون سامانيان و آل بويهدر شرق و مركز و شمال ايران بوجود آمده
بودند ولي جنگ و كمشكشهاي داخلي بين اين حكومت‌ها نشانه‌هايي تلخ بود بر
زوال و انحطاط اين سلسله‌هاي ملي ايراني و روي كار آمدن فاتحان قدرتمند
بيگانه. از اين روي فردوسي كه به رسالت عظيم خود پي برده بود سعي كرد
مجموعه عظيمي فراهم آورد كه براي هميشه در خاطره ايرانيان باقي ماند و
تاريخ و زبان و هويت و مليت ايراني را دوباره زنده كند.(1) وي در ابتداي
كار بر سرمايه خود و حمايت تني چند از دوستانش همچون حسين قتيب حاكم طوس
و بزرگان آن ولايت علي ديلم وبودلف تكيه كرد و حاكم طوس براي تشويق او،
شاعر را از پرداخت ماليات معاف نمود. تلاش بي‌وقفه حكيم در مرحله اول آن
بيست سال تمام به درازا كشيد و وي زماني موفق به سرايش اكثر داستانهاي
شاهنامه گشت كه چند سال از سقوط سلسله ايراني سامانيان بدست تركان
قراخاني آل افراسياب و سلطان محمود غزنوي مي‌گذشت. تاريخ پايان رسانيدن
شاهنامه را سال 400 ه.ق دانسته‌اند و براساس گفته‌هاي حكيم كه از لابه‌لاي
اشعار او مشهود است حكيم در طول اين مدت دراز سختي‌هاي فراواني را متحمل
گشت و ضربات فراواني را هم از جنبه مادي و معيشتي وهم از لحاظ روحي پذيرا
گرديد كه مهمترين آن درگذشت پسر جوان و برومندش بود كه پير طوس را سخت
درهم شكست و غمگين و افسرده ساخت. شاعر كه در اين سالها با عسرت و تنگدستي
همراه و همراز بود پس از اتمام شاهكار بزرگ خود به ناچار و براي گذراندن
زندگي خود رو به دربار سلطان محمود غزنوي آورد و با عرضه شاهنامه خويش نظر
سلطان رابه سوي آن جلب نمود. سلطان محمود پادشاهي ترك زبان و بي‌علاقه
به تاريخ و فرهنگ ايران بود ولي در ابتداي كارحكيم را بنواخت و او را مورد
نوازش خود قرار داد و در شرايطي كه در تلاش بود تركان آل افراسياب، متحدان
پيشين خود در برانداختن سامانيان، را از قلمرو حكومت خويش بيرون راند تلاش
كرد از كتاب شاهنامه براي تهييج احساسات ملي ايرانيان عليه تركان آل
افراسياب (كه مطابق روايات ملي ايران از نژاد تورانيان به شمار مي‌رفتند)
بهره جويد. سلطان محمود پس از مدتي موفق به شكست آنها شد و لذا روي خوشي
به فردوسي نشان نداد و البته بدگويي مخالفان و حاسدان به حكيم نيز بي‌تأثير
نبود و آنان پير طوس را رافضي خواندند و از تعصب شاه سني متعصب عليه
فردوسي شيعي به نفع خود بهره‌برداري كردند. تلاش خواجه حسن ميمندي وزير
بافرهنگ شاه نيز به ثمر ننشست. سلطان محمود پس از ملاحظه هفت مجلد بزرگ
شاهنامه مشتمل بر شصت هزار بيت نغز و دلكش و حماسي دستور داد معادل همين
مقدار معين در ازاي هر يك بيت يك درهم(2) به شاعر بدهند واين توهيني بزرگ
بود براي سخن‌سراي بزرگ طوس چرا كه او بخوبي به قدر و قيمت شاهكار بزرگ
خود آگاه بود.فردوسي مأيوس و سرشكسته از دربار سلطان محمود به گرمابه‌اي
رفت و پس از آن كه بيرون آمد فقاعي خورد وصله سلطان را در كمال بي‌اعتنايي
به حمامي و مرد فقاع فروش بخشيد و در كسوتي ناشناس از بيم خشم شاه از
غزنه گريخت. جاسوسان خبر بخشش صله سلطان را به دو فرو مايه كه نشان از
بي‌اعتنايي شاعر بزرگ ايران به جاه وجلال و مقام سلطان غزنه داشت به اطلاع
محمود رساندند و در پي شاعر روانه شدند. فردوسي نيز كه از خشم و غرورسلطان
محمود آگاه بود چندي در هرات اقامت گزيد و سپس از آنجا به نزد شهريار بن
شروين حاكم طبرستان كه ايراني پاك نژادي بود رفت و هجويه‌اي صد بيتي نيز
عليه محمود سرود. شهريار حكيم را سخت گرامي داشت وهجويه صد بيتي او را نيز
به يكصد هزار درم خريد و مانع از انتشار آن شد. استاد سخن فارسي سپس رهسپار
ديار خود گشت و در گوشه عزلت و اندوه در سال 411 ه.ق بدرود حيات گفت.
گويند سالها پس از رانده شدن فردوسي از دربار سلطان محمود، شاه در يكي از
لشكركشي‌هاي خود به هندوستان به ياد حكيم مي‌افتد و پشيمان از كرده ناصواب‌خود
دستور مي‌دهد مبلغ شصت هزار دينار طلا را با احترام فراوان به منزل فردوسي
در طوس روانه سازند ولي هديه سلطان زماني به دروازه طوس رسيد كه جنازه
حكيم را از يكي ديگر از دروازه‌هاي آن شهر تشييع مي‌نمودند. صله سلطاني
رابه تنها يادگار فردوسي دخترش كه همچون پدر انساني آزاده و بلند طبع بود
سپردند ولي او آن را نپذيرفت و شصت هزار دينار وقف ساختن عمارت رباط چاهه
كه بر سر راه طوس به نيشابور و مرو بود گشت.(3) جنازه حكيم نيز مورد جفاي
بدخواهانش قرار گرفت و شيخ ابوالقاسم گرگاني از عالمان قشري و متعصب به
حكم اينكه فردوسي عمر خود را به ستايش پهلوانان مجوس گذرانيده است، اجازه
دفن او را در قبرستان مسلمانان نداد و از اين روي جسد شاعرگران مايه در باغ
طبران كه متعلق به خود فردوسي بود دفن گرديد.(4) بزرگ‌ترين شاهكار پير
فرهيخته طوس شاهنامه او بودكه با وجود گذشت دهها قرن همچون سندي از
افتخاربرفراز گنبد رفيع زبان و ادب فارسي مي‌درخشد و همانگونه كه اشاره شد
فردوسي با نگارش اين كتاب ارزنده و عظيم‌هويت ملي ايرانيان را به آنها
باز شناساند و زبان شيرين فارسي را نه تنها از انحطاط نجات داد بلكه به آن
اعتبار ورونق وافري بخشيد. اساس شاهنامه نويسي يعني توصيف زندگي شاهان و
پهلوانان ايران به روزگاران باستان ايران باز مي‌گردد و ظاهرا در دوره
هخامنشيان و ساسانيان كتابهايي از اين دست موجود بوده است. سنت شاهنامه
نويسي پس از اسلام و در دوره حكومت سامانيان مجددا رونق گرفت و شاهنامه‌هايي
همچون شاهنامه مسعودي مروزي، شاهنامه ابوالمؤيد بلخي، شاهنامه ابوعلي بلخي
و شاهنامه ابومنصوري و شاهنامه دقيقي بوجود آمدند كه ماخذ اين شاهنامه‌ها
همان داستانهاي اوستايي و كتاب‌هاي پهلوي همچون خوتاي‌نامك (خداي نامه)
بوده است. فردوسي‌در سال 365 ه.ق با مطالعه اين شاهنامه‌ها دل به نظم
شاهنامه‌اي عظيم كه تمامي داستانهاي ملي ايران رادربرگيرد سپرد و تلاش
سترگ خود را كه مي‌رفت ملتي را به شعر و قلم زنده نگاه دارد آغاز نمود. در
شاهنامه، حكيم طوس پس از نعت خداوند توصيف دانش و خرد و مدح پيامبر اسلام(ص)
و يارانش از كيومرث آغاز كرده و پس از نام بردن شرح زندگي پنجاه پادشاه
داستاني و تاريخي و حالات و رزم و بزم پهلوانان و وزيران آنان كتاب خود
را با شكست يزدگرد سوم ساساني و فتح ايران توسط اعراب به پايان مي‌رساند.
داستان پادشاهي منوچهر و بيان آغاز تمدن بشر، ضحاك، كاوه آهنگر، فريدون،
سام، زال، رستم، نوذر، افراسياب، جنگ‌هاي ايرانيان و تورانيان،كيكاووس،
هفت خوان رستم، سهراب، سياوش، كيخسرو، بيژن و منيژه، ظهور زرتشت، اسكندر و
اشكانيان و ساسانيان هر يك از داستانهاي بسيار زيبا، شيرين و جذاب شاهنامه
مي‌باشند كه خواننده را به عمق تاريخ ملي وحماسي ايران برده و غرور و
افتخارات بزرگ ايرانيان را به آنان باز مي‌شناسانند. شاهنامه اگرچه در بادي
امر داستان‌رزمي ايران است ولي حكيم فردوسي در لابه‌لاي اين اشعار رزمي
معاني باريك و مطالب عالي فلسفي و اجتماعي واخلاقي بسياري را بيان كرده
است كه جذابيت اين كتاب بزرگ را دو چندان ساخته است. نتيجه‌هاي اجتماعي
واخلاقي كه سخن‌سراي حكيم از داستانهاي شگفت شاهنامه گرفته است و سخنان
عبرت‌انگيز و پندهاي سحرآميزي كه مي‌دهد هر يك نشان و گواهي است از اينكه
جهان و شكوه جهان گذراست و انسان بايد در اين عمردو روزه دلاور و بخشنده و
فداكار و راستگو و دستگير و نيكوكار باشد. حكيم طوس از طريق پندهايي كه از
زبان پهلوانان و شاهان و دانشمندان مانند اندرز منوچهر و نوذر و كيخسرو به
ايرانيان و وصيت اين شاه به گودرز و زال ورستم و... و سخنان پرمغز بزرگمهر
آورده است حكمت عملي را به خوانندگان خود آموخته و آن را سرمشقي براي
زندگاني بشر در نظر گرفته است. سخن
سراي بزرگ ايران همچنين در شرح گاه‌نشيني و تاجگذاري شاهان بزرگي همچون گشتاسب
و شاپور و بهرام و قباد و نوشيروان و هرمز از زبان آنان به نيايش خداوند و
ستايش راستي و گسترش داد و دانش پرداخته و دستور زندگاني توأم با صلح و
آرامش و عدالت را كه مي‌توان براي تمامي جهانيان سرمشق قرار گيرد در
اختيار انسان‌ها گذارده است. حكيم با وجود اينكه شرح رزم و پيكار و دشمني‌هاي
اقوام و ملل را گفته است ولي روح بزرگ او جهان رابا نظر وحدت ديده است
و ستيزه‌جويي‌هاي بشر را دليل ناداني آنان برشمرده است. او حقيقت اديان را
مانند خود خداوند يكي دانسته است و خصومت‌هاي ملل را بر سر دين ابلهانه
توصيف كرده واز تفرقه‌هاي بي‌مايه مردم با تأثر ياد نموده است. با اين حال
و عليرغم احترام فردوسي به اديان ايران باستان،فردوسي ايمان عميق خود به
اسلام و تعلقش به مذهب تشيع و اهل بيت(ع) را بارها آشكار ساخته است. پير
طوس در شاهكار بزرگ خود احساسات بشري را با سخنان زيبا و عبارتهاي دلربا و
دل‌انگيزي تصوير و تعبير نموده و نشان داده است كه در خلق صحنه‌هاي
عاشقانه نيز به همان ميزان صحنه‌هاي رزم و نبرد تبحر و تسلط دارد. سخن در
باب شاهنامه و اهميت آن بسيار است و دريغا كه محدوديت اين مقال اجازه
بحث بيشتر را در اين خصوص نمي‌دهد. اين ديوان ارجمند شعر و ادب فارسي سند
ملت ماست و داستانهاي پهلوانان ايراني شاهنامه به تك تك ايرانيان درس
شجاعت و عفت و فداكاري و ميهن‌دوستي و وفا مي‌آموزد. شايد به همين دليل است
كه داستانهاي اين كتاب جاوداني با وجود گذشت قرن‌ها و قرن‌ها هنوز در گوشه
و كنار ايران از پايتخت تا دورافتاده‌ترين شهرها و روستاها در منازل و قهوه‌خانه‌ها
و چادرهاي ايلات و عشاير به شيوه نقالي جاري مي‌شود و مردم ايران را ازهر
نژاد و طايفه و دين و مذهب شيفته روح بلند و دلاوري‌هاي پهلوانان ايران و
عواطف انساني آنها مي‌نمايد. ابياتي وي در شاهنامه خود گوياي بلندي نظر و
آزادگي روح فردوسي و تسلط شگرف او در آرايش صحنه‌ها،گزينش كلمات، تركيب
استادانه اجزاي جملات و ارايه تصاوير متناسب با موضوع و صور حسي خيال است.
1- براساس داستاني مشهور كه دولتشاه
سمرقندي نيز در تذكره خود از آن ياد كرده است آغاز تأليف شاهنامه فردوسي
به دوران حكومت سلطان محمود غزنوي و اقدام او در زنده نگهداشتن داستانهاي
ملي ايران باز مي‌گردد. براساس اين افسانه سه شاعر بزرگ دربار سلطان محمود
عنصري و عسجدي و فرخي، روزي در غزنه گردهم نشسته و سرگرم گفتگو بودند. در
اين حال مردي بيگانه از نيشابور بدان جا رسيد و چنان مي‌نمود كه آهنگ مجلس
آنان دارد. عنصري كه از ورود اين روستايي بيگانه دلخوش نبود و او را مخل
مجلس انس مي‌ديد، گفت: (اي برادر، ما شاعران دربار شاهيم و جز شاعران هيچكس
را در اين مجلس راه نيست. اينك هر يك از ما مصراعي بر قافيه‌اي يكسان مي‌سرائيم.
اگر تو نيز مصراع چهارم آن رباعي را ساختي در جمع ما تواني بود.) فردوسي
(كه همان روستايي بيگانه بود) اين امتحان را پذيرفت، و عنصري از روي عمد
قافيه‌اي برگزيد كه بگمان وي تنها سه مصراع بر آن ميشد ساخت و آوردن
مصراع چهارم ممكن نبود. مصراع اول كه عنصري گفت اين بود: چو عارض تو ما
ه نباشد روشن / عسجدي مصراع دوم را چنين ساخت: مانند رخت گل نبود در گلشن
/ فرخي گفت: مژگانت همي گذر كند از جوشن/ و فردوسي با اشاره به يكي از
افسانه‌هاي قديم كه چندان معروف نبود، مصراع چهارم را بدينسان آورد: مانند
ستان گيو در جنگ پشن / هنگامي كه حاضران مجلس در باره تلميحي كه فردوسي
در اين شعر آورده بود استفسار كردند، وي چنان وقوفي درباب داستانها و افسانه‌هاي
قديم ايران از خود نشان داد كه عنصري بنزد سلطان محمود رفت و گفت كه
عاقبت اكنون كسي پيدا شده است كه مي‌تواند داستانهاي ملي را كه بيست يا
سي سال پيش دقيقي براي يكي از شاهان ساماني آغاز نهاده به پايان برد.در
افسانه بودن اين داستان جاي هيچگونه شك و ترديدي نيست چرا كه فردوسي در
اوايل سلطنت محمود بخش اعظم شاهنامه را به پايان رسانيده بود و سالها پيش
از به دنيا آمدن محمود سرايش منظومه عظيم خود را آغاز كرده بود.
2- بعضي از منابع اين مبلغ را بيست هزار
سكه نقره دانسته‌اند ولي ظاهرا شصت هزار درهم (سكه نقره) صحيح‌تر است.
3- نظامي عروضي سمرقندي در اين
ارتباط چنين گفته است: (در سنه اربع عشره خمسمائه به نيشابور شنيدم از
امير معزي كه او گفت از امير عبدالرزاق شنيدم به طوس كه گفت، وقتي محمود
به هندوستان بود از آنجا بازگشته بود، و وي به غزنين نهاده مگر در راه او
متمردي بود و حصاري استوار داشت و ديگر روز محمود را منزل بردر حصار او بود.
پيش او رسولي بفرستاد كه فردا بايد كه پيش آيي و خدمتي بياري، و بارگاه
ما را خدمت كني، و تشريف بپوشي و بازگردي. ديگر روز محمود بر نشست و خواجه
بزرگ بر دست راست او همي راند، كه فرستاده بازگشته بود و پيش سلطان همي
آمد. سلطان با خواجه گفت، چه جواب داده‌باشد، خواجه اين بيت فردوسي را
بخواند: اگر جز به كام من آيد جواب/ من و گرز و ميدان وافراسياب / محمود گفت:
اين بيت كراست كه مردي از او همي زايد. گفت بيچاره ابوالقاسم فردوسي
راست كه بيست و پنج سال رنج برد و چنان كتابي تمام كرد و هيچ ثمر نديد.
محمود گفت سره كردي كه مرا از آن يادآوري. كه من از آن پشيمان شده‌ام.
آن آزادمرد از من محروم ماند. به غزنين مرا ياد ده تا او را چيزي فرستم.
خواجه چون به غزنين آمد بر محمود ياد كرد. سلطان گفت شصت هزار دينار ابوالقاسم
فردوسي را بفرماي تا به نيل دهند و با شتر سلطاني به طوس برند و از او عذر
خواهند. خواجه سالها بود تا در اين بند بود. آخر آن كار را چون زر بساخت و
اشتر گسيل كرد و آن نيل به سلامت به شهر طبران رسيد. از دروازه رودبار
اشتر در ميشد و جنازه فردوسي به دروازه رزان بيرون همي بردند. در آن حال
مذكري بود در طبران، تعصب كرد و گفت: من رها نكنم تا جنازه او در گورستان
مسلمانان برند، كه او را فضي بود. و هرچه مردمان بگفتند با آن دانشمند در
نگرفت. درون دروازه باغي بود از آن فردوسي. او را در آن باغ دفن كردند.
گويند از فردوسي دختري ماند سخت بزرگوار. صلت سلطان خواستند بدو سپارند قبول
نكرد و گفت: بدان محتاج نيستم...)
4- گويند پس از آنكه شيخ ابوالقاسم گرگاني
از نماز خواندن بر جنازه حكيم امتناع ورزيد در شب فردوسي را به خواب ديد
كه‌در بهشت مقامي بلند يافته است. از او پرسيد كه چگونه بدين مقام رسيدي؟
گفت به سبب اين بيت كه در آن از يكتايي خداي‌تعالي سخن گفته‌ام: جهان
را بلندي و پستي تويي/ ندانم چه‌اي، هر چه هستي تويي / اگر چه در صحت اين
داستان جاي شك و ترديد است ولي به هر صورت خود نمايانگر مقام والاي علمي
و ديني سخن‌سراي بزرگ ايران زمين است.
آثار:
شاهنامه
منابع: 1ـ رضازاده شفق، صادق: تاريخ
ادبيات ايران، شيراز، دانشگاه پهلوي، 1354. 2 ـ براون، ادوارد: تاريخ ادبيات
ايران (از فردوسي تا سعدي، نيمه دوم)، ترجمه غلامحسين صدري افشار،تهران،
مرواريد، 1368. 3 ـ فردوسي، ابوالقاسم: شاهنامه، تهران، نشر قطره، 1376. 4 ـ
ر. ن. فراي(گردآورنده): تاريخ ايران كمبريج (جلد 4)، ترجمه حسن انوشه،
تهران، اميركبير،
زندگی
در مورد زندگی
فردوسی افسانه‌های فراوانی وجود دارد که چند علت اصلی دارد. یکی این که به علت
محبوب نبودن فردوسی در دستگاه قدرت به دلیل شیعه بودنش، در قرن‌های اول پس از پایان
عمرش کمتر در مورد او نوشته شده است، و دیگر این که به علت محبوب بودن اشعارش در بین
مردم عادی، شاهنامه‌خوان‌ها مجبور شده‌اند برای زندگی او که مورد پرسش‌های
کنجکاوانه
ٔ
مردم قرار داشته است، داستان‌هایی
سرِهم کنند.
تولد
بنا به نظر
پژوهشگران امروزی، فردوسی در حدود سال ۳۲۹ هجری قمری در روستای پاژ در نزدیکی طوس
در خراسان متولد شد.
استدلالی که منجر
به استنباط سال ۳۲۹ شده است شعر زیر است که محققان بیت آخر را اشاره به به قدرت رسیدن
سلطان محمود غزنوی در سال ۳۸۷ قمری می‌دانند:
بدانگه که بُد سال پنجاه و هشت نوان‌تر شدم چون جوانی گذشت
فریدون بیداردل زنده شد زمین و زمان پیش او بنده شد
و از این که فردوسی
در سال ۳۸۷ پنجاه و هشت ساله بوده است نتیجه می‌گیرند او در حدود سال ۳۲۹ متولد
شده است.
تولد فردوسی را
نظامی عروضی، که اولین کسی است که درباره
ٔ
فردوسی نوشته است، در ده «باز» نوشته است که معرب «پاژ» است. منابع جدیدتر به
روستاهای «شاداب» و «رزان» نیز اشاره کرده‌اند که محققان امروزی این ادعاها را
قابل اعتنا نمی‌دانند. پاژ امروزه در استان خراسان ایران و در ۱۵ کیلومتری شمال مشهد
قرار دارد.
نام او را منابع قدیمی‌تر
از جمله عجایب المخلوقات و تاریخ گزیده (اثر حمدالله مستوفی) «حسن» نوشته‌اند و
منابع جدیدتر از جمله مقدمه
ٔ
بایسنغری
(که اکثر محققان آن را بی‌ارزش می‌دانند و محمدتقی بهار مطالبش را «لاطایلات بی‌بنیاد»
خوانده است) و منابعی که از آن مقدمه نقل شده است، «منصور». نام پدرش نیز در تاریخ
گزیده و یک منبع قدیمی دیگر «علی» ذکر شده است. محمدامین ریاحی، از فردوسی‌شناسان
معاصر، نام «حسن بن علی» را به خاطر شیعه بودن فردوسی مناسب دانسته و تأیید کرده
است. منابع کم‌ارزش‌تر نام‌های دیگری نیز برای پدر فردوسی ذکر کرده‌اند: «مولانا
احمد بن مولانا فرخ» (مقدمه
ٔ
بایسنغری)،
«فخرالدین احمد» (هفت اقلیم)، «فخرالدین احمد بن حکیم مولانا» (مجالس المؤمنین و
مجمع الفصحا)، و «حسن اسحق شرفشاه» (تذکرة الشعراء). تئودور نولدکه در کتاب حماسه
ٔ
ملی ایران در رد نام «فخرالدین» نوشته است که اعطای لقب‌هایی
که به «الدین» پایان می‌یافته‌اند در زمان بلوغ فردوسی مرسوم شده است و مخصوص به
«امیران مقتدر» بوده است، و در نتیجه این که پدر فردوسی چنین لقبی داشته بوده باشد
را ناممکن می‌داند.
کودکی و تحصیل
پدر فردوسی دهقان
بود که در آن زمان به معنی ایرانی‌تبار و نیز به معنی صاحب ده بوده است (ریاحی
۱۳۸۰، ص ۷۲) که می‌توان از آن نتیجه گرفت زندگی نسبتاً مرفهی داشته است. در نتیجه
خانواده
ٔ
فردوسی احتمالاً در کودکی مشکل
مالی نداشته است و نیز تحصیلات مناسبی کرده است. بر اساس شواهد موجود از شاهنامه می‌توان
نتیجه گرفت که او جدا از زبان فارسی دری به زبان‌های عربی و پهلوی نیز آشنا بوده
است. به نظر می‌رسد که فردوسی با فلسفه
ٔ
یونانی نیز آشنایی داشته است (ریاحی ۱۳۸۰، ص ۷۴).
جوانی و شاعری
کودکی و جوانی فردوسی در دوران سامانیان بوده است. ایشان از
حامیان مهم ادبیات فارسی بودند.
با وجود این که
سرودن شاهنامه را بر اساس شاهنامه
ٔ
ابومنصوری
از حدود چهل سالگی فردوسی می‌دانند، با توجه به توانایی فردوسی در شعر فارسی نتیجه
گرفته‌اند که در دوران جوانی نیز شعر می‌گفته است و احتمالاً سرودن بخش‌هایی از
شاهنامه را در همان زمان و بر اساس داستان‌های اساطیری کهنی که در ادبیات شفاهی
مردم وجود داشته است، شروع کرده است. این حدس می‌تواند یکی از دلایل تفاوت‌های زیاد
نسخه‌های خطی شاهنامه باشد، به این شکل که نسخه‌هایی قدیمی‌تری از این داستان‌های
مستقل منبع کاتبان شده باشد. از جمله داستان‌هایی که حدس می‌زنند در دوران جوانی وی
گفته شده باشد داستان‌های بیژن و منیژه، رستم و اسفندیار، رستم و سهراب، داستان
اکوان دیو، و داستان سیاوش است.
فردوسی پس از اطلاع
از مرگ دقیقی و ناتمام ماندن گشتاسب‌نامهاش (که به ظهور زرتشت می‌پردازد) به وجود
شاهنامه
ٔ
ابومنصوری که به نثر بوده است
و منبع دقیقی در سرودن گشتاسب‌نامه بوده است پی برد. و به دنبال آن به بخارا پایتخت
سامانیان («تختِ شاهِ جهان») رفت تا کتاب را پیدا کرده و بقیه
ٔ
آن را به نظم در آورد. (سید حسن تقی‌زاده حدس زده است که
فردوسی به غزنه که پایتخت غزنویان است رفته باشد که با توجه به تاریخ به قدرت رسیدن
غزنویان، که بعد از شروع کار اصلی شاهنامه بوده است، رد شده است.) فردوسی در این
سفر شاهنامه
ٔ
ابومنصوری را نیافت ولی در
بازگشت به طوس، امیرک منصور (که از دوستان فردوسی بوده است و شاهنامه
ٔ
ابومنصوری به دستور پدرش ابومنصور محمد بن عبدالرزاق جمع‌آوری
و نوشته شده بود) کتاب را در اختیار فردوسی قرار داد و قول داد در سرودن شاهنامه
از او حمایت کند.
سرودن شاهنامه
مقاله اصلی: شاهنامه
ٔ
فردوسی
شاهنامه مهم ترین اثر فردوسی و یکی از بزرگ ترین آثار ادبیات
کهن فارسی می باشد.
فردوسی برای سرودن
این کتاب در حدود پانزده سال بر اساس شاهنامه
ٔ
ابومنصوری کار کرد و آن را در سال ۳۸۴ قمری پایان داد.
فردوسی از آنجا که به قول خودش هیچ پادشاهی را سزاوار هدیه کردن کتابش ندید («ندیدم
کسی کش سزاوار بود»)، مدتی آن را مخفی نگه داشت و در این مدت بخش‌های دیگری نیز به
مرور به شاهنامه افزود.
پس از حدود ده سال
(در حدود سال ۳۹۴ هجری قمری در سن شصت و پنج سالگی) فردوسی که فقیر شده بود و
فرزندش را نیز از دست داده بود، تصمیم گرفت که کتابش را به سلطان محمود تقدیم کند
از این رو تدوین جدیدی از شاهنامه را شروع کرد و اشاره‌هایی را که به حامیان و
دوستان سابقش شده بود، با وصف و مدح سلطان محمود و اطرافیانش جای‌گزین کرد. تدوین
دوم در سال ۴۰۰ هجری قمری پایان یافت (به حدس تقی‌زاده در سال ۴۰۱) که بین پنجاه
هزار و شصت هزار بیت داشت. فردوسی آن را در شش یا هفت جلد برای سلطان محمود
فرستاد.
به گفته
ٔ
خود فردوسی سلطان محمود به شاهنامه نگاه هم نکرد و پاداشی
را که مورد انتظار فردوسی بود برایش نفرستاد. از این واقعه تا پایان عمر، فردوسی
بخش‌های دیگری نیز به شاهنامه اضافه کرد که بیشتر به اظهار ناامیدی و امید به بخشش
بعضی از اطرافیان سلطان محمود از جمله «سالار شاه» اختصاص دارد. آخرین اشاره
ٔ
فردوسی به سن خود یکی به حدود هشتاد سال است («کنون عمر
نزدیک هشتاد شد/امیدم به یک باره بر باد شد») و یکی به هفتاد و شش سال («کنون سالم
آمد به هفتاد و شش/غنوده همه چشم میشار فش»).
مرگ و آرامگاه
اولین منبعی که به
سال مرگ فردوسی اشاره کرده است مقدمه
ٔ
بایسنغری
است که آن را در سال ۴۱۶ هجری قمری آورده است. این مقدمه که امروز نامعتبر شناخته
می‌شود به منبع دیگری اشاره نکرده است. اکثر منابع همین تاریخ را از مقدمه
ٔ
بایسنغری نقل کرده‌اند، به جز تذکرة الشعراء (که آن هم بسیار
نامعتبر است) که مرگ او را در ۴۱۱ قمری آورده است. محمدامین ریاحی، با توجه به
اشاره‌هایی که فردوسی به سن و ناتوانی خود و آثار پیری کرده است، نتیجه گرفته است
فردوسی حتماً قبل از سال ۴۱۱ مرده است.
پس از مرگ، جنازه
ٔ
فردوسی اجازه
ٔ
دفن در
گورستان مسلمانان را نیافت و در باغ خود وی یا دخترش در طوس دفن شد. منابع مختلف
علت دفن نشدن او در گورستان مسلمانان را به دلیل مخالفت یکی از دانشمندان متعصب
طوس (چهار مقاله
ٔ
نظامی عروضی) دانسته‌اند. عطار
نیشابوری در اسرارنامه این داستان را به شکل نماز نخواندن «شیخ اکابر، ابوالقاسم»
بر جنازه
ٔ
فردوسی آورده است و حمدالله
مستوفی در مقدمه
ٔ
ظفرنامه این شخص را شیخ
ابوالقاسم کُرّکانی دانسته است که مریدان زیادی داشته است. در بعضی منابع دیگر نام
این فرد «ابوالقاسم گرگانی» یا «جرجانی» نیز آمده است که احتمالاً مسخ نام کُرّکانی
است. ریاحی انتصاب این مسئله به کُرّکانی صوفی را تهمت دانسته است و از آنجا که او
در هنگام مرگ فردوسی حدود سی سال داشته است از نظر تاریخی نیز این مسئله را ناممکن
گرفته است.
صحنه‌ای از داستان‌های شاهنامه (در آرامگاه
فردوسی، توس)از زمان دفن فردوسی آرامگاه او چندین بار ویران شد. در سال ۱۳۰۲ قمری
به دستور میرزا عبدالوهاب خان شیرازی والی خراسان محل آرامگاه را تعیین کردند و
ساختمانی آجری در آنجا ساختند. پس از تخریب تدریجی این ساختمان، انجمن آثار ملی به
اصرار رئیس و نایب‌رئیسش محمدعلی فروغی و سید حسن تقی‌زاده متولی تجدید بنای
آرامگاه فردوسی شد و با جمع‌آوری هزینه
ٔ
این کار از مردم (بدون استفاده از بودجه
ٔ
دولتی) که از ۱۳۰۴ هجری شمسی شروع شد، آرامگاهی ساختند که
در ۱۳۱۳ افتتاح شد. این آرامگاه به علت نشست در ۱۳۴۳ مجدداً تخریب شد تا بازسازی
شود که این کار در ۱۳۴۷ پایان یافت.
آرامگاه فردوسی
آرامگاه فردوسی بنایی
است که در سال ۱۳۱۳ همزمان با جشن هزاره فردوسی در توس نزدیک مشهد به یاد
ابوالقاسم فردوسی افتتاح شد.
مجموعه فرهنگی باغ
آرامگاه فردوسی در فاصله بیست کیلومتری شهر مشهد به طرف قوچان راه دو طرفه می شود
و یکی از این راه ها به وسیله بلواری به نام پردیس به طول 7 کیلومتر به باغ
آرامگاه حکیم ابوالقاسم فردوسی می رسد. بنا به شواهد باستان شناسی این منطقه توس
تاریخی است که در دوره اساطیری به دست توس پهلوان ایرانی بنا گذاشته شد.سراینده
حماسه های بزرگ ایران نیز در همین نقطه به خاک سپرده شد. در سال 1303 همزمان با
برپایی جشن هزاره فردوسی قرار شد تا آرامگاه فردوسی به همت انجمن آثار ملی ساخته
شود.
انجمن با جمع اوري
اعانه از مردم کارهاي آماده سازي براي ساخت بنايي در خور حکيم توس را آماده کرد.
برای آغاز ساختمان باید محل دقیق مدفن فردوسی مشخص می شد. نخستین منبعی که از مدفن
حکیم توس نام برده در چهار مقاله نظامی عروضی بوده که آن را جایی نزدیک، دروازه
رزان توس در محل باغ خانوادگی او ذکر کرده بود.
در اردیبهشت سال
1305 ارباب کیخسرو شاهرخ برای تعیین مکان دقیق مدفن فردوسی راهی توس شد. با تحقیقات
به عمل آمده مشخص شد باغ حاج میرزا علی قائم مقام نایب التولیه است. با همکاری
مقامات استان سراسر باغ کاووش شد و در باغ تختگاهی یافتند که طولش شش متر و عرضش
پنج متر بود و مدفن حکیم توس بود.
نقشه بنا را به
اصرار انجمن شبیه آرامگاه کوروش توسط « آندره گدار» و پروفسور هرتسفلد طراحی شد و
مهندس کریم طاهر زاده بر ان نظارت کرد. معمار ساختمان نیز حسین لرزاده بود. مساحت
ساختمان 945 متر بود و بهترین حجاران تصاویری از شاهنامه را بر دیوارهایش حک
کردند. بنای آرامگاه در مهر 1313 به مناسبت جشن هزاره فردوسی افتتاح شد. این بنا
در سال 1348 با طراحی که هوشنگ سیحون براساس آرامگاه کوروش انجام داده بود گسترش یافت
و باغ اطراف آن به همراه موزه کنارش ساخته شد.
افسانه‌های درباره
ٔ
فردوسی
افسانه‌های فراوانی
درباره
ٔ
فردوسی و شاهنامه وجود دارد که عمدتاً به علت
اشتیاق مردم علاقه‌مند به فردوسی و خیال‌پردازی نقالان به وجود آمده‌اند. بیشتر این
افسانه‌ها به‌آسانی با استفاده از شواهد تاریخی یا با استفاده از اشعار شاهنامه رد
می‌شوند. از این جمله است قصه
ٔ
رفتن منبع
پهلوی شاهنامه از تیسفون به حجاز و حبشه و هند بالاخره به ایران آمدنش به دست یعقوب
لیث، قصه
ٔ
راه یافتن فردوسی به دربار
سلطان محمود، مسابقه
ٔ
بدیهه‌سرایی فردوسی
با سه شاعر دربار غزنویان (عنصری، فرخی، و عسجدی)، قصه‌های سفر فردوسی به غزنه یا
اقامتش در غزنه، قصه
ٔ
فرار او به بغداد،
هند، طبرستان، یا قهستان پس از نوشتن هجونامه، قصه
ٔ
اهدا کردن شاهنامه به سلطان محمود به خاطر نیاز مالی برای
تهیه
ٔ
جهیزیه برای دختر فردوسی، قصه
ٔ
فرستادن صله‌ای که سلطان محمود به فردوسی قول داده بوده
است به شکل پول نقره به جای طلا به پیشنهاد احمد بن حسن میمندی و بخشیدن آن صله به
فقاع‌فروش و حمامی به دست فردوسی و پشیمانی سلطان محمود و هم‌زمانی رسیدن صله
ٔ
طلا با با مرگ فردوسی.
آثار فردوسی
تنها اثری که ثابت
شده است متعلق به فردوسی است متن خود شاهنامه است (منهای بیت‌هایی که خود او به دقیقی
نسبت داده است). آثار دیگری نیز به فردوسی نسبت داده شده است از جمله چند قطعه،
رباعی، قصیده، و غزل که محققان امروزی در این که شاعر آنها فردوسی باشد بسیار شک دارند
و از جمله قصیده‌ها را سروده
ٔ
دوران صفویان
می‌دانند (ریاحی ۱۳۸۰، ص ۱۴۵).
آثار دیگری نیز به
فردوسی نسبت داده شده است که اکثراً مردود دانسته شده‌اند. معروف‌ترین آنها مثنوی‌ای
به نام یوسف و زلیخا است که در مقدمه
ٔ
بایسنغری
به فردوسی نسبت داده شده است. اما این فرض توسط بسیاری از معاصران رد شده است و از
جمله مجتبی مینوی در سال ۱۳۵۵ هجری شمسی گوینده
ٔ
آن را «ناظم بیمایه‌ای به نام شمسی» یافته است. محمدامین ریاحی
این نسبت را از شرف‌الدین یزدی (که ریاحی او را «دروغ‌پرداز» نامیده است) دانسته
است و حدس زده است که مقدمه
ٔ
بایسنغری
را هم همین شخص نوشته باشد (ریاحی ۱۳۸۰، ص ۱۵۱). یکی از آثار دیگر منسوب به فردوسی
گرشاسب‌نامه است که مشخص شده است اثر اسدی طوسی است و چند دهه بعد از مرگ فردوسی
سروده شده است.
نوشته
ٔ
دیگری که به فردوسی نسبت داده شده است «هجونامه»ای علیه
سلطان محمود است که به روایت نظامی عروضی صد بیت بوده است و شش بیت از آن باقی مانده
است. نسخه‌های مختلفی از این هجونامه وجود دارد که از ۳۲ بیت تا ۱۶۰ بیت دارند.
وجود چنین هجونامه‌ای را بعضی از محققین رد و بعضی تأیید کرده‌اند. از جمله محمود
شیرانی با توجه به این که بسیاری از بیت‌های این هجونامه از خود شاهنامه یا مثنوی‌های
دیگر آمده‌اند و بیت‌های دیگرش نیز ضعیف‌اند نتیجه گرفته است که این هجونامه ساختگی
است ولی محمدامین ریاحی با توجه به این که اشاره‌ای به این هجونامه در شهریارنامه
ٔ
عثمان مختاری (مدّاح مسعود سوم غزنوی)، که قبل از چهار
مقاله
ٔ
نظامی عروضی نوشته شده است، آمده است، وجود آن
را مسلم دانسته است.
جالب این است که
معروف‌ترین بیت فردوسی که زیر آمده است و بعضی آن را از خود شاهنامه و بعضی از
هجونامه دانسته‌اند نیز ممکن است از خود وی نباشد (خطیبی ۱۳۸۴، صص ۱۹ و ۲۰):
بسی رنج بردم در این سال سی عَجَم زنده کردم بدین پارسی
دوست‌داران و مخالفان فردوسی
در همان سال‌های
آغازین پس از مرگ فردوسی مخالفت با شاهنامه آغاز شد و عمدتاً به خاطر سیاست‌های ضد
ایرانی دربار بنی عباس و مدارس نظامیه ادامه یافت. از جمله سلطان محمود پس از فتح
ری در سال ۴۲۰ قمری، مجدالدوله
ٔ
دیلمی را
به خاطر خواندن شاهنامه سرزنش کرده است (ریاحی ۱۳۸۰، ص ۱۶۰). نویسندگانی نیز، از
جمله عبدالجلیل رازی قزوینی که مانند فردوسی شیعه بوده است، شاهنامه را «مدح
گبرکان» دانسته‌اند (همین طور عطار نیشابوری) و خواندن آن را «بدعت و ضلالت».
شاعران دیگری نیز، از فرخی سیستانی («گفتا که شاهنامه دروغ است سربه‌سر») و معزی نیشابوری
(«من عجب دارم ز فردوسی که تا چندان دروغ/از کجا آورد و بیهوده چرا گفت آن سمر»)
گرفته تا انوری («در کمال بوعلی نقصان فردوسی نگر/هر کجا آید شفا شهنامه گو هرگز
مباش»)، احتمالاً به دلیل علاقه
ٔ
ممدوحانشان
به ردّ فردوسی، شاهنامه را دروغ، ناقص، یا بی‌ارزش دانسته‌اند.
با وجود بایکوتی که
درباره
ٔ
فردوسی وجود داشته است و در نتیجه
ٔ
آن بسیاری از منابع نامی از فردوسی یا شاهنامه نیاورده‌اند،
در مناطقی که حکومت عباسیان در آنها نفوذ کمتری داشته است، از شبه‌قاره
ٔ
هند گرفته تا سیستان، آذربایجان، اران، و آسیای صغیر، کسانی
از فردوسی یاد کرده‌اند یا او را ستوده‌اند. از جمله مسعود سعد سلمان گزیده‌ای از
شاهنامه تهیه کرد و نظامی عروضی در اواسط قرن ششم هجری اولین شرح حال موجود از
فردوسی را در چهار مقاله نوشت. در حدود سال ۶۲۰ قمری نیز خلاصه‌ای از شاهنامه در
شام به دست بنداری اصفهانی به عربی ترجمه شد.
پس از حمله
ٔ
مغول و انقراض عباسیان توجه به شاهنامه در محافل رسمی نیز
افزایش یافت و از جمله حمدالله مستوفی در اوایل قرن هشتم هجری در دوران ایلخانان
تصحیحی از شاهنامه بر اساس نسخه‌های مختلفی که یافته بود ارائه کرد. در دوران تیموریان
نیز، در سال ۸۲۹ قمری در هرات، به دستور شاهزاده
ٔ
تیموری بایسنغر میرزا نسخه
ٔ
مصوری از شاهنامه تهیه شد و احتمالاً تعداد زیادی از روی
آن نوشته شد.
صفویان با توجه به
این که خودشان مانند فردوسی شیعه و ایرانی بودند، توجه خاصی به فردوسی کردند که تا
امروز ادامه یافته است. پس از انقلاب ایران در ۱۳۵۷ علیه حکومت پادشاهی، بعضی
انقلابیان به این فرض که فردوسی شاه‌دوست بوده است یا شاهان را ستوده است از او بد
گفته‌اند یا از شاهنامه انتقاد کرده‌اند.
از محققان معاصر
احمد شاملو نیز از شاهنامه انتقاد کرده است که در پاسخ او عطاءالله مهاجرانی کتابی
در دفاع از فردوسی و شاهنامه نوشت.
فردوسی‌پژوهی
پس از تلاش حمدالله
مستوفی در تصحیح شاهنامه در قرن هشتم و شاهنامه
ٔ
بایسنغری در قرن نهم هجری، اولین تصحیح شاهنامه در کلکته
صورت گرفت و بار اول به شکل ناقص در ۱۸۱۱ میلادی (توسط ماثیو لمسدن) و بار دوم به
طور کامل در ۱۸۲۹ (به تصحیح ترنر ماکان انگلیسی) منتشر شد. از مصححین بعدی شاهنامه
می‌توان از ژول مول فرانسوی، وولرس و لاندوئر هلندی، ی. ا. برتلس روس، نام برد. از
مصححین ایرانی شاهنامه باید به عبدالحسین نوشین، مجتبی مینوی، محمد مختاری، و جلال
خالقی مطلق اشاره کرد.
به علت محبوبیت
فردوسی، تحقیقات فراوانی درباره
ٔ
وی و
شاهنامه منتشر شده است. ژول مول، تئودور نولدکه، سید حسن تقی‌زاده، هانری ماسه، فریتز
ولف، عبدالحسین نوشین، محمد قزوینی، و ایرج افشار از جمله
ٔ
معروف‌ترین محققین درباره
ٔ
فردوسی هستند.
