معماری اسلامی اصفهان شکوه بنا های اصفهان سده هفدهم ، بیش از سایر شاهکارهای معماری ایران در غرب مشهور است اصفهان در یکی از نخبه ترین بخشهای ایران قرار دارد . قرار داشتن آن در مرکز جغرافیایی ایران آن را به مکانی حاصلخیز ، با آب و هوایی معتدل و آب کافی زاینده رود ، آن را به مکانی منطقی برای سکونت تبدیل کرده است . احتمالا از عصر ساسانیان که سپاهیان « اسپهان » در دشت حاصلخیز اطراف شهر گرد آمدند آن را به این نام خواندند .مسجد تنها نمونه ای از انواع بناهای تاریخی ایران دردوره اسلامی است که از آثار سالهای نخست هجری تا کنون باقی مانده است .معماران و هنرمندان نیز سعی می کردند بهترین تجربه ها و ابتکارات خود را در بنای مساجد به کار گیرند تا عالی ترین نمونه های معماری را خلق کنند.مسجد سید تاریخچه مسجد سید از بزرگترین و مشهورترین مساجد اصفهان ازقرن سیزدهم هجری است که به وسیله حجت الاسلام حاج سید محمد باقر شفتی (1180-1260) از روحانیون بزرگ اصفهان و ازمراجع عالیقدر شیعه دراواخر قرن سیزدهم هجری ساختمان آن شروع شده و کاشیکاری آن تا پایان نیمه دوم آن قرن ادامه داشته است . چون عمر حجت الاسلام برای اتمام تزئینات آن کفایت نکرد ،قسمتی از آن توسط فرزندش حاج سید اسد الله « سید ثانی » و قسمتی توسط نواده اش حاج سید محمد باقر ولی هنوز تزئینات قسمتهایی از آن همچنان ناتمام مانده است . . ضریح فولادی نیز توسط محمد باقر ثانی برای جدش تهیه شده است .مسجد سید برای مطالعه کاشیکاری عهد قاجاریه بهترین بناهای اصفهان است . در کاشیکاری های این مسجد مخصوصاً در تزئینات گلدانها و منظره هایی که نمایش داده شده رنگ قرمز نقش عمده ای دارد.مسجد سید در محله بید آباد و جنب بازارچه بید آبادواقع شده است .در کتاب « تاریخچه ابنیه تاریخی اصفهان » می خوانیم : « ... زمین مسجد را در زمان سلطان حسین فتحعلی خان اعتمادالدوله وزیرشاه مزبور خریده بود که در آن مسجدی بنا کند . بر اثر هجوم افغانها مقدور نگردید .تا آنکه در زمان فتحعلی شاه قاجار حجت الاسلام شفتی مبادرت به این کار بزرگ کرد.» سیر تحول بنا :باتوجه به کتیبه های بنا ، احداث ساختمان و کتیبه های آن در حدود 130 سال به طول انجامیده است .بدین صورت که ساخت بنا در اواخر نیمه اول قرن سیزدهم هـ . ق . شروع و تا سال وفات مرحوم سید تنها کاشیکاری بنا ی جنوبی انجام شده بود . و کاشیکاری کل بنا تا پایان قرن چهاردهم ادامه داشت .بررسی ساختاری و معماری بنا :نقشه بنای مسجد به صورت مستطیل شکل ( 85×98 متــــــر ) مجموعآ 8075 متر مربع وسعت دارد و از چهار جهت به بیرون راه پیدا می کند و بنای آن شامل بخشهایی است که در دیگر مساجد معتبر تکرار می شود : سردر ، صحن ، ایوان ، گنبد خانه ، شبستان ستوندار ، رواق و غرفه های دو طبقه اطراف صحن و به علاوه مدرس و حجره های مورد استفاده طلاب علوم دینی . سردر های مسجد دارای کاشیکاری و کتیبه های تاریخی و غیر تاریخی است . صحن متناسب مسجد در اطراف با غرفه ها و حجره های دو طبقه و ایوانها محدود شده است و در میانه حوضی شکیل دارد . نماهای ایوانها و لچکی ها غرفه ها و رواقها با کاشیکاری خشتی دوره قاجار مزین شده و در ازاره ها نیز از پوشش سنگی استفاده شده است .در ضلع جنوبی صحن ، ایوان اصلی و در پشت طرفین آن گنبد خانه و شبستانهای ستوندار قرار دارد. نمای داخلی و خارجی ایوان با کاشیکاری پوشش یافته که معرف ترکیب زیبایی از نقوش مختلف و کتیبه های خطی است بر بالای ایوان جنوبی ، برج ساعتی با تزئین کاشی ساخته شده است .تالار تدریس حجة الاسلام شفتی ، از دیگر آثار در خور توجه مسجد است که در محل آن را به چهل ستون مسجد می شناسند . در ساخت این بنا به نظر می رسد از چهل ستون ایده گرفته شده باشد 9 ستون استفاده شده است که دارای ستونهای چوبی ، درها و پنجره های ارسی زیبایی است . آرامگاه متشکل از گنبد خانه و رواقی است که با تزئینات متنوع کاشیکاری ، گچبری ، آیینه کاری و نقاشی به همراه کتیبه های متعدد مزین شده است .در سقف آن از مقرنسهای زیبا با عناصر تخت بهره گرفته شده . مسجد سید اصفهان به دلیل وجود تزئینات بسیار جالب گل و بوته و اسلیمی و وجود خط بنائی و دیگر خطوط از استادان نامدار عصر قاجار در عداد یکی از شاهکارهای معماری عصر قاجار قرار دارد که در گوشه گوشه آن شگردهای جالب معماری و تزئینات بسیار عالی خود نمایی می کند
كتيبه هاي قرآني و تاريخي مسجد سيد اصفهان
يكي از مساجد تاريخي شهر اصفهان مسجد سيد است . باني اين مسجد ، حاج سيد محمد باقر شفقي رشتي بيدآبادي (متوفي به سال 1260) است .
قسمتي
از تزئينات به وسيله فرزند حاج اسدالله ( سيد ثاني ) و قسمتي ديگر نيز
توسط نواده اش حاج سيد محمد باقر ثاني انجام شده است . ضريح فولائي نيز
توسط محمدباقر ثاني براي جدش تهيه شده است .
در كتاب «تاريخچه ابنيه
تاريخي اصفهان» ميخوانيم: (.. زمين مسجد را در زمان سلطان حسين، فتحعلي
خان اعتمادالدوله وزير شاه مزبور خريده بود كه در آن مسجدي بنا كند. ولي
در اثر هجوم افغانها مقدور نگرديد. تا آنكه در زمان فتحعلي شاه قاجار
حجةالاسلام شفتي مبادرت به اين كار بزرگ نمود... در كتاب «تاريخ اصفهان و
ري» تاريخ شروع بنا در سال 1240 و سال ساخت ضريح مقبره 1320 ذكر شده است.
كتيبهها و تاريخهاي متعددي در قسمت مختلف بنا ديده ميشوند.
كتيبههاي
ايوان جنوبي مورخ به سالهاي 1255 و 1256 و 1299 و گنبدخانه داراي تاريخهاي
1259 و 1288 و 1298 بوده و محراب تاريخهاي 1259 و 1294 و 1297 برخود دارد.
در
ايوان شمالي تاريخهاي 1257، 1259، 1299، 1309 ديده ميشود. دو كتيبه ديگر
در ايوان شمالي تاريخهاي 1277 يا 1307 و 1305 يا 1308 را نشان ميدهد كه
مورد اختلاف است. ايوانهاي كوچك طرفين ايوان شمالي مورخ به تاريخ 1318
ميباشند و سردر جنوب شرقي داراي تاريخ 1259، 1310، 1311، 1312 است.
سردر شمالي تاريخهاي 1227، 1337ه.ش، سردر جنوب غربي تاريخ 1311 و سردر ورودي رواق شرقي تاريخ 1315 را دارد.
سردر
مقبره مورخ به سال 1360، 1368 و 1370 است و پنجرة بالاي ورودي آرامگاه
تاريخ 1272، درب ورودي آرامگاه تاريخهاي 1260 و 1322، گنبد بقعه سال 1272
و ضريح فولادي سال 1322 بر خود دارند.
سنگاب مسجد داراي تاريخ 1249 است. بنابر آنچه آمد، كتيبههاي موجود در بنا از سال 1249 تا 1370 را در بر ميگيرند.
خطاطان
كتيبهها محمدباقر شريف شراميان و اسدالله رجالي و عبدالجواد و كاشيكاران
استاد حسنبن استاد علي، آقاجان كاشيپز و استاد معصوم بودهاند. در معرفي
حجاران بنا از استاد حسنابنحسينعلي حجار و حاجي اسمعيل حجار نام برده شده
است.
هنرمندان دستاندركار ساخت و پرداخت ضريح استاد رمضان طلاكوب
اصفهاني، حاجي غلامعلي، استاد يداللّه، كاظم شريف، استاد فتحاللّه و مباشر
عبدالباقي بودهاند.
سير تحول بنا:
با توجه به كتيبههاي موجود در بنا، احداث ساختمان و تزئينات آن در
حدود 130سال به طول انجاميده است. بدينصورت كه ساخت بنا در اواخر نيمه اول
قرن سيزدهم ه.ق. شروع و تا سال وفات مرحوم سيد تنها كاشيكاري بناي جنوبي
انجام شده بود. و كاشيكاري كل بنا تا پايان قرن چهاردهم ادامه داشت.
قديميترين
ماده تاريخ موجود در بنا، تاريخ ساخت آن را سال 1255 بيان ميكند. در بالاي
اسپرهاي دو طرف ايوان جنوبي در شعري از هلال شاعر قرن سيزدهم و چهاردهم
ميخوانيم:
چو شد معمور اين معبد هلال از بهر تاريخش بگفتا «شد بناي
كعبه ثاني باصفاهان» كتيبة سردر جنوب شرقي نشان ميدهد كه كتابت آن در سال
1259 انجام و در سال 1311 گردهبرداري شده است. تزئينات نماي خارجي سردر
اصلي، و مدخان و راهروي طرفين آن همچنان تا سال 1377ه. ش. ناتمام مانده
بود تا اينكه در اين سال به همت حاج محمدرضا گازر كاشيكاري اين فضا به
انجام رسيده. خطاطان اين تزئينات فضائلي، كهرنگي و جوادعلي كربلائي،
كاشيپز آن حاجسيدحسين موسويزاده بودهاند. كف حياط مسجد تا حدود چهل سال
پيش خاكي بوده كه بعدها به صورت سنگفرش درآمده است. اضافه شدن حوض و دو
سكو در حياط نيز مربوط به همان سالها ميباشد. در جريان جنگ تحميلي
(1367-1359 ه.ش.) قسمتي از كاشيكاريهاي مسجد در اثر موج انفجار فرو ريخت
كه در حال حاضر بازسازي شده است.
كتيبه هاي مسجد سيد
كتيبه سردر جنوب غربي مسجد كتيبه سردر جنوب غربي مسجد بعد از جمله
(قال اللّه تعالي) شامل آيه 13 و نصف از آيه 14 (سوره رعد) است و قسمت آخر
آن به عبارت ذيل ختم شده است:
«كتيبه محمدباقر الشيزاني في شهر محرم الحرام سنه 1311»
آيه 13 سوره رعد:
و يسبح الرعد بحمده و الملنكة من خيفتل و يرسل الصواعق فيصيب بها من يشاءو هم يجدلون في الله و هو شديد المحال
نيمي از آيه 14 سوره رعد:
له دعوة الحق و الذين يدعون من دونه لا يستجيبون لهم بشيء الا كبسط كفيه الي الماء يعبلغ فاه
سردر شمالي مسجد سيد:
تزئينات نماي خارجي سردر اصلي مسجد سيد (در زنجر) كه در ضلع شمالي
آن واقع شده و مدخل و راهروهاي طرفين آن همچنان ناتمام مانده بوده است، در
سال حدول 1344 كاشيكاري شده است. كتيبههاي نماي خارجي سردر به خط ثلث سفيد
و زردرنگ به زمينه كاشي لاجوردي شامل سورههاي (قدر) و (كوثر) و (جمعه)،
(آيةالكرسي) و بعضي آيات سوره شريفه (يس) است.
كتيبه ايوان غربي:
كتيبه ايوان غربي كه در سنوات اخير كاشيكاري شده به خط ثلث سفيد
بر زمينه كاشي معرق لاجوردي بعد از جمله (بسماللّه الرحمن الرحيم) شامل
آيه 35 از سوره (نور) است و تاريخ كاشيكاري اين ايوان در انتهاي كتيبه سال
1368 (هجري قمري) نوشته شده است.
