مجله ادبیات

شيخ اوحدالدين (يا: رکن‌الدين) بن حسين اوحدى مراغى از شاعران معروف قرن هفتم و هشتم هجرى و از عارفان مشهور عهد خويش است. نام يا لقب اوحدى در عده‌اى از مأخذها اوحدالدين و در بعضى ديگر رکن‌الدين و نسبتش نيز گاه اصفهانى و گاه مراغى آمده است. تخلص شاعر در آغاز 'صافى' بود ليکن بعد از چندى به ' اوحدى' تغيير يافت و بعيد نيست که اتخاذ تخلص ثانوى به‌سبب ارادت معنوى شاعر به اوحدالدين کرمانى صوفى معروف باشد .

ولادت اوحدى در حدود سال ۶۷۳ هـ در مراغه اتفاق افتاد و مدتى از عمر او در همان شهر سپرى شد و آنگاه چندى به سياحت پرداخت. وى تربيت عرفانى خود را هم در آذربايجان آغاز کرد و سپس چندگاهى به سير در آفاق و انفس و درک حضور بزرگان تصوف در شهرهاى مختلف مبادرت جست و چندسالى در اصفهان زادگاه پدرش سکونت گزيد و سپس به آذربايجان بازگشت و در آنجا سرگرم ارشاد و نظم شعرهاى عارفانه ٔ خود شد تا اينکه در نيمه ٔ شعبان سال ۷۳۸ هـ در مراغه بدرود حيات گفت و مزارش در کنار آن شهر هنوز باقى است .

ديوان اوحدى متجاوز از هشت هزار بيت و مشتمل بر قصيده، ترجيع، غزل و رباعى است. علاوه بر آن اوحدى منظومه‌اى به‌نام 'ده‌نامه' يا 'منطق‌العشاق' دارد که بيت‌هاى آن به حدود ششصد بالغ مى‌شود و شاعر آن را به‌سال ۷۰۴ هـ به پايان برده است. موضوع ده‌نامه بيان احوال عاشق و معشوقى است که ناز و نياز عاشقانه ٔ خود را در نامه‌هائى که به يکديگر فرستاده‌اند بيان کرده‌آند. اين منظومه را اوحدى بنا به‌درخواست و به‌نام خواجه وجيه‌الدين يوسف‌بن اصيل‌الدين بن خواجه نصيرالدين طوسى ساخته است .

منظومه ٔ ديگر اوحدى 'جام‌جم' نام دارد و حاوى پنج‌هزار بيت بر وزن و روش حديقه ٔ سنائى بر تقليد و استقبال از آن است. اين منظومه را اوحدى به‌نام سلطان ابوسعيد بهادرخان ساخته و به‌سال ۷۳۲ يا ۷۳۳ نظم آن را به پايان برده است. جام‌جم کتابى جامع در اخلاق و تصوف و در عين حال يکى از بهترين منبع‌هاى تحقيق در اوضاع اجتماعى زمان شاعر است .

سخن اوحدى را متقدمان به 'پرحالى' (تذکرةالشعراء، چاپ تهران، ص ۲۳۶) و 'غايت لطف و عذوبت' (نفحات‌الانس، ص ۶۰۶) ستوده‌اند و بايد پذيرفت که او در ميان متوسطان، از گويندگان زبردست و توانا است. ده‌نامه ٔ او نيز از جمله ده‌نامه‌هاى فارسى و داراى تازگى‌هاى بسيار در ذکر تمثيل‌هاى کوتاه و ايراد غزل‌هاى شيرين و لطيف و در همه حال مقرون به‌سادگى و رسائى کلام است. قصيده‌هاى اوحدى همگى در وعظ و تحقيق و غزل‌ها و ترجيع‌هايش که در مرتبه‌اى بلند از فصاحت و حسن تأثير کلام و گرمى و گيرندگى است در عين اشتمال بر معنى‌هاى غنائى و عشقى حاوى نکته‌هاى عرفانى بسيار است .

ابوسعيد در تصوف و عرفان ايرانى، همان مقام را دارد که حافظ در قلمرو شعر فارسي، هر دو تن دو نقطه کمال و گلچين کننده مجموعه زيبائى‌ها و ارزش‌ها قبل از خويش هستند. حافظ در پايان دوره درخشان تجربه‌هاى شعري، بدين کار پرداخته ابوسعيد نيز به نوعى ديگر در پايان دوره درخشان تصوف. آنچه در قرون بعد به‌عنوان عرفان نظرى شهرت يافته، چيزى است وراى منظور ما. آنچه از سنت‌هاى شعر فارسى و انديشه‌ها و تصوير‌ها و تجارب ارجمند هنرى و فرهنگ شعرى تا عصر حافظ وجود داشته در ديوان حافظ، به شيواترين اسلوبى گلچين شده است و در حقيقت ديوان حافظ نمايشگاهى است که در آن شش قرن تجربه هنرى و عرفانى در برابر ذوق و ادراک ما قرار مى‌گيرد، در مورد بوسعيد نيز اين قضيه مصداق دارد: آنچه در طول چهار قرن نخستين تصوف و عرفان ايرانى ــ که دوران زرين اين پديده روحانى فرهنگى است، يعنى دوران زهد و عشق و ملامت ــ وجود داشته در گفتار و رفاه بوسعيد خلاصه و گلچين شده است .

بى‌آنکه بخواهيم چهره اسطوره‌اى حلاج را از ياد ببريم و بى‌آنکه بخواهيم رفتار و گفتار شگفت‌آور بايزيد بسطامى را ناديده بگيريم، بايد گفت ابوسعيد ابوالخير، در ميان چهره‌هاى تاريخ تصوف ايران و اسلام يک نمونه استثنائى است. اينکه از همان روزگار حياتش مورد هجوم متعصبان مذهبى بوده و آوازه لااباليگر: هاى او، در همان عصر حياتش تا اسپانياى اسلامى يعنى اندلس رفته بوده است اين حَزم اندلسى در زمان حيات او در باب او مى‌گويد 'و هم شنيده‌ايم که بروزگر ما در نيشابور مردى است از صوفيان با کُنيه ٔ ابوسعيد ابوالخير که... گاه جامه پشمينه درمى‌پوشد و زمانى لباس حرير که بر مردان حرام است، گاه در روز هزار رکعت نماز مى‌گزارد و زمانى نه نماز واجب مى‌گزارد و نه نماز مستحبى و اين کفر محض است، پناه بر خدا از اين گمراهي! (الفصل فى‌الملل و الاهواء و النحل، ابومحمد على بن حزم اندلسى 'متوفى ۴۵۶' چاپ مصر ۱۳۲۱ قمرى ۴/۱۸۸) با اين‌همه، هيچ قدّيسِ ديگرى را نمى‌شناسيم که مردمان تا اين پايه شيفته او باشند که مزارهائى به‌نام او از آذربايجان، در باکو، گرفته تا خراسان امروز و تا آنجا که امروز ترکمنستان شوروى خوانده مى‌شود، ساخته باشند. پرتو معنويت او تا بدان حد باشد که در طول قرون و اعصار، رباعى‌هاى منسوب به او را، به‌عنوان دعا و حِرزْ، براى رفع بيمارى و شفا، بر بيماران بخوانند و بدمند و چهره او به‌عنوان رمز اشراق و اِشرافِ بر عالم غيب، به ‌گونه ٔ نشانه و رمزى درآمده باشد آنگونه که بوعلى رمز دانش و علوم رسمى است .

در مجموعه ٔ رفتار و گفتار بوسعيد ــ آن‌سوى بافته‌هاى مريدان ساده‌لوح به دشوارى مى‌توان چيزى يافت که در عصر ما، و يا حتى در روزگارى که ارزش‌هاى روحى يکسره دگرگون شده باشد، باز هم، براى انسان آرامش روان و روشنى ضمير و تسلاى خاطر نداشته باشد. و چه ميراثى براى انسانيت ارجمندتر از اين؟ در سراسر آموزش‌هاى عرفانى او، يک نقطه سياه و بدبينانه و آزاردهنده نمى‌توان يافت: همه جا درس انسان‌دوستى و خوش‌بينى و شادى و اميد و تعصّب‌ستيزى موج مى‌زند و شما هر قدر نسبت به ميراث تصوّف بدبين و بى‌اعتقاد باشيد باز هم از رفتار و گفتار او، نکته‌ها مى‌آموزيد که در زندگى بدان نيازمند هستيد .

ابوسعيد در ميهنه، روز يکشنبه اول ماه محرم سال سيصد و پنجاه و هفت متولد شد و پس از هزار ماه، يعنى پس از هشتاد و سه سال و چهار ماه، روز پنجشنبه چهارم ماه شعبان سال چهارصد و چهل، در همان ميهنه درگذشت و روز آدينه او را به خاک سپردند در محلى که به‌عنوان مشهد مقدس شيخ، در اسرارالتوحيد از آن سخن گفته ‌شده است .

- چهره و شمايل ابوسعيد :

از خلال دو توصيف که در اسرارالتوحيد آمده است مى‌توان دانست که بوسعيد مردى بوده است بالابلند و سرخ و سفيد با چشم‌هاى درشت و محاسنى بلند اندامى نسبتاً فربه که گردنش در زه پيراهن نمى‌گنجيده (اسرارالتوحيد صفحه ۶۶ ، ۲۶۴ ، ۳۸۴) و اگر توصيفى که پوشاک او شده است متأثر از لباس پوشيدن صوفيه در عصر عوفي، مؤلف اسرارالتوحيد نباشد بايد بپذيريم که وصف مرد صوفى در بيابان وصف او است : ' مرقّعى صوفيانه پوشيده عصائى و ابريقى در دست گرفته و سجاده‌اى بر دوش افکند و کلاهى صوفيانه بر نهاده و چمچمى در پاى کرده و نورى از روى او مى‌تافت (اسرارالتوحيد صفحه ۶۶ )' .

اوحدالدين محمدبن محمد انورى ابيوردى از گويندگان نامبردار نيمه دوم قرن ششم هجرى و از کسانى است که در تغيير سبک سخن فارسى اثر بيّن و آشکارى دارد. تخلص وى ، همچنانکه خود گفته و معاصران او در اشعار خود آورده‌اند ، انورى است ليکن بنابر نقل دولتشاه در تذکره ٔ الشعراء تخلص او نخست 'خاورى' منسوب به دشت خاوران بوده است که شهر انورى يعنى ابيورد در آن دشت واقع بود ، و بعد به فرمان استاد خويش 'عماره' آن تخلص را رها کرد و انورى را برگزيد .

خدمت سى سال را آخر ببايد حرمتى

خدمت سى‌ساله در حضرت نباشد سرسرى

گفت اين هر دو يکى جز که شهاب‌الدين نيست

گفتم آن‌ديگر گفتا حسن محمودست

گفتم اغلوطه مده اين چه دوئى باشد گفت

دوئى عقل که هم شاهد و هم مشهودست

نام اين عارف ربانى در همه مأخذ ايرانى و خارجى باباطاهر ذکر شده است. اين شاعرِ دَر دو بيتى‌هايش خود با روشنى بر اين نام و نشانى تأکيد مى‌کند .

باباطاهر از شعراى نامى و مشايخ بزرگ طريقت در اوايل قرن پنجم يعنى دوران بارورى دانش معرفت در ايران مى‌باشد. ولادتش در همدان مى‌بايست در اوايل قرن چهارم هجرى باشد. بعضى از محققين هم تولدش، را با استفاده از حساب حروف ابجد از اين دو بيتى استخراج کرده‌اند و سال تولدش را ۳۲۶ دانسته‌اند .

از نام پدر و گذشتگان او اطلاع درستى در دست نيست و آنانکه پدرش را فريدون دانسته‌اند بنابه نوشته ٔ مرحوم سعيد نفيسى در جلدِ اول کتاب تاريخ نظم و نثر در زبان فارسى درست نيست زيرا او خود شاعرى بود از گُردان فارس که خود داراى دو بيتى‌هائى است. در نزديکى خاکدان باشکوه و بى‌پيرايه‌اش که ساختمانى ساده دارد گورى به‌نامِ فاطمه لارى مى‌باشد که گروهى آن را دايه‌اش دانسته‌اند و گروهى ديگر آن را معشوقه و خواهرش ذکر کرده‌اند. درباره سال مرگش نجم‌الدين ابوبکر راوندى در کتاب راحةالصدور که در سال ۵۹۹ براى سلجوق‌شاه ابوالفتح کيخسرو نوشته است اينگونه به معرفى باباطاهر پرداخته است: شنيدم که چون سلطان طغرل‌بک به همدان آمد از اولياء سه پير بودند، باباطاهر و باباجعفر و شيخ‌حمشاد. کوهکى است بر در همدان آن را خضر خوانند بر آنجا ايستاده بودند، نظر سلطان بر ايشان آمد کوکبه ٔ لشکر بداشت و پياده شد و با وزير ابونصر اسکندرى پيش ايشان آمد و دست‌هايشان ببوسيد باباطاهر پاره‌اى شيفته‌گونه بودي، او را گفت اى ترک با خلق خدا چه خواهى کرد. سلطان گفت آنچ تو فرمائى باباطاهر گفت آن کن که خدا مى‌فرمايد..... سلطان بگريست و گفت چنين کنم بابا دستش بستد و گفت از من پذيرفتى سلطان گفت آرى باباسَرِا بريقى شکسته که سال‌ها از آن وضو کرده بود در انگشت داشت بيرون کرد و در انگشت سلطان کرد و گفت مملکت عالم چنين در دست تو کردم بر عدل باش او با توجه به اينکه سلطان سلجوقى طغرل در سال ۴۴۷ هجرى به همدان رفته بود نمى‌توان بر آن تکيه کرد و يا اينکه سال تولدش با آنکه اشاره شد درست نيست زيرا عمر باباطاهر ۱۲۲ سال مى‌شود که به‌نظر بسيار بعيد است. استاد فرزانه دکتر ذبيح‌الله صفا به استناد گفته ٔ هدايت در مجمع‌الفصحا سال مرگش را ۴۱۰ هجرى ذکر کرده است که با توجه به سال تولدش درست به‌نظر مى‌رسد .

اينک براى گذشتن از هاله‌هاى مبهمى که زندگى او را چون ديگر بزرگان دربر گرفته، بهتر است زادگاه و نحوه ٔ زندگيش را از زبان خود شاعر بشنويم که به اين دو بيتى‌ها بسنده مى‌شود .

- و يا اين دو بيتى ديگر :

زبان باباطاهر عارف بزرگ اوايل قرن پنجم ساده و بى‌پيرايه است، هم در کلمات قصارش که به زبان شيوا و روان عربى است و تسلط او را به اين زبان به خوبى آشکار مى‌کند هم در دو بيتى‌هايش براى زنده نگه‌داشتن زبان مادرى است. باباطاهر دو بيتى‌هايش را به لهجه‌اى سروده که نشان دهنده ٔ زبان پهلوى است و بى‌گمان محبوبيت و شهرت باباطاهر مرهون توجهى است که به اين زبان و اين کشور داشت و با نهايت سادگى با آهنگ دل‌نشين، روح ايرانى را تسلى بخشيده است. از طرفى به‌کار گرفتن وزن روان بحر هزج مسدس محذوف، ديگر دليل گويائى است که براى جاودانه ساختن زبان و لهجه مردمى که در گوشه‌اى از اين مرز و بوم به زندگى ساده‌اى مشغول بودند تلاش کرد و به‌طورى که امروزه کم‌تر ايرانى را مى‌توان ديد که حداقل يکى يا دو تا از ابيات باباطاهر همدانى را از حفظ نداشته باشد و در هنگام غم و اندوه و شادى و سرور آن را زمزمه نکند .

دو بيتى‌هاى باباطاهر از عمق جانش‌ مايه گرفته است و چنان با آتش عشق حقايق آميخته است که هر خواننده را هر قدر هم دردناک باشد تسلى مى‌دهد. دو بيتى‌هايش از عمق روح مردمى اندوه‌ رسيده و شکست خورده و آزاده متفکر گوئى سرچشمه گرفته است که در شهرت اين عارف شيفته جان در سراسر ايران و جهان طنين‌انداز است. در دو بيتى‌هاى باباطاهر تازگى و لطافت گلبرگ‌هاى باران و احساسات پاک او از مظاهر زندگى چنان نفهته است که هر خواننده‌اى را مدت‌ها به خود مشغول مى‌دارد و به همين مناسبت براى دريافت اخلاق و روش زندگانى باباطاهر بايد از سادگى که در زبانش جارى است مدد گرفت از ترانه‌هاى زيبائى که آرامش و قدرت به خواننده مى‌بخشد. همين قدرت کلام باباطاهر است در روح مَردُم اثر جاودانه‌اى نهاده است .

همين امر خود يکى ديگر از دلايلى است بر توانائى فکر و انديشه اين بزرگ‌مرد تاريخ و زبان و ادب فارسى که در جاودانه ساختن زبان و ادبيات ما به‌کار گرفته زيرا باباطاهر با زبان ساده توده محروم صحبت مى‌کند باباطاهر زبان گويائى از عشق و محبت است و زبانى است که دردهاى مردم اين سرزمين را بيان مى‌کند و با مهربانى و سادگى بر زخم‌هاى نهفته ٔ روح اين مردم التيام مى‌بخشد. به زبان مَردُمى که مى‌خواهند حرف بزنند و زبان ادبى را نمى‌دانند و قادر به درک انديشه تواناى فردوسى که در تراژدى‌هايش آفريده نيستند و با منوچهرى و سعدى و حافظ فقط آشنائى اسمى دارند و باباطاهر با زبان ساده بيان موسيقى آرام خداشناسى را به آنان مى‌آموزد و اينگونه مى‌نوازد :

بدون شک صاحب چنين کلامى نمى‌تواند از دانش فلسفه دور باشد و، همين دو بيتى کافى است تا همه افسانه‌هاى بى‌اساس را که درباره ٔ اين عارف سوخته جان و اين انسان آگاه خردمند بر سر زبان‌ها است به توبه فراموشى سپارَد و مَردُم اين کشور بزرگانى همچون باباطاهر را چنان ببينند که او مى‌انديشيد يعنى آنگونه که به فکر نجات جامعه از اسارت فقر و جهل بود .

اين شدت علاقه و اشتياقى که مَردم اين سرزمين به دو بيتى‌هاى باباطاهر همدانى ابراز داشته‌اند دليلى روشن و گويا دربر دارد که کم‌کم آن لهجه اصلى پهلوى و يا فهيلوى يا لرى در اثر کثرت استعمال اشعار به زبان روان فارسى درى تبديل شده است .

اينک اينک کدخدائى جز تو در اين خانه نيست

خانه‌اى چون خانه تو خسروا ويرانه نيست

خيزو از داد و دهش آباد کن اين خانه را

و اندک اندک دور کن از خانه‌ات بيگانه را

قيصر گرفت خطه ورشو را

در هم شکست حشمت اسلو [اسلاو = نژاد روس‌ها] را

ديرى نمانده کز يورشى ديگر

مسکف ز کف گذارد مسکو را

نورالدين ابوالبرکات عبدالرحمن فرزند نظام‌الدين احمدبن محمد ، شاعر و نويسنده و دانشمند و عارف نام‌آور قرن نهم ، بزرگترين استاد سخن بعد از عهد حافظ و به نظر بسى از پژوهندگان خاتم شعراى بزرگ پارسى‌گوى است. او تخلص خود را به سبب آنکه مولدش شهر جام و مرادش شيخ‌الاسلام احمد جام (= ژنده‌پيل) بود ' جامى' برگزيد

خاندانش اصلاً از اهالى محله دشت اصفهان بود و از آنجا به خرجرد جام در خراسان هجرت کرد و جامى به‌سال ۸۱۷ در آن قصبه به‌دنيا آمد. ابتدا نزد پدرش به تحصيل مقدمات دانش پرداخت سپس پيش از آنکه به بلوغ شرعى رسد همراه او به هرات رفت و در نظاميه آن شهر به ادامه کسب دانش مشغول گشت .

استادان او در هرات مولانا جنيد اصولى، خواجه على سمرقندى، و مولانا شهاب‌الدين محمد جاجرمى بودند. سپس به سمرقند رفت و خدمت قاضى‌زاده ٔ رومى را درک کرد و معروف است که آن استاد نيز شيفته ٔ اين شاگرد بود و مى‌گفت 'تا بناى سمرقند است هرگز به جودت طبع و قوت تصرف اين جوان جامى کسى از آب آمويه گذر نکرد !' .

درباره جامى نوشته‌اند که حدّت ذهن و استعداد کم‌نظير و حافظه ٔ نيرومند و هوش فعال و سرعت انتقال فراوان داشت، به‌همين سبب لازم نبود وقت زياد صرف آموختن کند و به برکت همين موهبت‌ها بود که به سرعت علوم متداول آن عصر را، از زبانى و بلاغى و منطق و حکمت و کلام و فقه و اصول و حديث و قراءة و تفسير قرآن و رياضيات و هيئت، در دو مرکز علمى هرات و سمرقند آموخت و صاحبنظر شد و آن‌گاه شوق سير و سلوک در دل او راه جست و سمرقند را به مقصد خراسان ترک کرد و در هرات به خدمت سعدالدين کاشغرى (م ۸۶۰ هـ.) از مشايخ بزرگ طريقت خواجگان (نقشبنديه) درآمد و پس از او رشته ارادت خواجه ناصرالدين عبيدلله احرار را برگردن نهاد و در مصنفات خود او را ستود. جامى غير از اين دو عارف بزرگ نقشبندى، صوفى مشهور اين سلسله يعنى خواجه محمد پارسا (م ۸۲۲ هـ.) را نيز در کودکى زيارت کرده بود و 'خواجه يک سير نبات کرمانى به او عنايت کرده بودند ' .

اين خواجگان و عده‌اى ديگر از مشايخ آن عهد که جامى در خردى و بزرگى از برکت نفس‌هاى آنان برخوردار گرديده بود عشق به تصوف و صوفيان را در دل وى جاى‌گير ساختند اما اختصاص او از ميان طريقه‌هاى صوفيان به طريقه نقشبنديه بود و بس، و چون مشايخ نقشبنديه به مطالعه آثار محيى‌الدين ابن‌العربى راغب بودند و آن را وسيله قوت اعتقاد سالک مى‌دانستند طبعاً جامى هم بر شيوه ٔ آنان کار مى‌کرد و به تصوف علمى توجه داشت و به سبب قدرتى که در شرح دشوارى‌هاى تصوف و عرفان به‌نظم دلپذير و به نثر فصيح عالمانه داشت توانست عرفان ايرانى را، که در عهد وى به ابتذال مى‌گرائيد، در پايه و اساسى عالمانه نگاه دارد و خود به‌همين سبب در صف بزرگترين مؤلفان و شاعران عارف و صوفى مشرب پارسى‌گوى جاى گيرد. عبارت معروف 'تحمل بار شيخى ندارم' که از او نقل شده است حکايت از آن دارد که با وجود مرتبه والاى عرفانى که داشت هرگز بساط ارشاد نگسترد و به سادگى با ياران و دوستان خود مى‌زيست و معتقد بود که از راه معاشرت و مجالست اصلاح حال 'ارباب طلب' ميسر است، ولى با همه اين احوال بسيارى از معاصرانش به او ارادت مى‌ورزيده و وى را صاحب مقامات و کرامات مى‌شمرده‌اند .

وى به سال ۸۹۸ هـ در هشتاد و يک سالگى در هرات بدرود حيات گفت و در همان شهر کنار مزار خواجه‌ سعدالدين کاشغرى در 'تخت مزار' مدفون گشت. در تدفين او سلطان حسين بايقرا، با وجود ضعف حال، و شاهزادگان و وزراء و بزرگان روزگار شرکت کردند .

جامى سنّى حنفى، و در مذهب خود استوار و پايدار بود و چون در عهد جامى تعصبات شديد مذهبى به اختلاف سخت شيعه و اهل سنت انجاميده بود، در منظومه سلسلةالذهب نظر او درباره ٔ رفض (= تشيع به اصطلاح اهل سنت) بدين‌گونه آمده است که: اگر مقصود از آن 'حبّ آل محمد' باشد درست و کيش همگان (همه ٔ مسلمانان)، و اگر مقصود از آن 'بغض اصحاب رسول' باشد مذموم است و سپس مى‌گويد چون مذهب 'رفض' خواه و ناخواه به چنين بغضى مى‌کشد ناپسنديده است :

جامى در طول زندگانى خود سفرهاى چندگانه به بلاد خراسان و ماوراءالنهر کرد اما مهمترين سفرش به سال ۸۷۷ هـ و به حجاز بود که در طى آن چهار ماه در بغداد ماند و اعتراض شديد شيعيان بغداد به او خاطرش را آزرد و غزل :

را در شرح اين آزردگى سرود. در اين سفر پيش از وصول به خانه کعبه، کربلا و نجف و مدينه را زيارت کرد و پس از پانزده روز اقامت در مکه باز به مدينه معاودت نمود، سپس چندگاهى در دمشق و حلب توقف کرد و در آنجا بود که قيصر روم بعضى کسان خود را براى دعوت از او فرستاد اما جامى پيش از رسيدن سفيران سلطان عثماني، از دمشق به حلب و از آنجا به تبريز رفت. دعوت اوزون حسن از جامى براى توقف او در تبريز هم مقبول نيفتاد و به جانب خراسان عزيمت کرد و بعد از بازگشت به هرات باقى عمر را مصروف امور ادبى و ادامه روابط نزديک و محترمانه خود با دربار سلطان حسين بايقرا و رجال بزرگ معاصر خود کرد .

جامى به‌سبب علوّ مقام ادبى و علمى و معنوى که داشت پيش از آنکه به دوران کهولت رسد در تمام ممالک زير سيطره ٔ زبان فارسي، يعنى از امپراطورى عثمانى تا هندوستان، شهرت يافت و بى‌شک خوشبخت‌ترين شاعر و نويسنده ٔ ايرانى است که در حيات و ممات مورد احترام بود. امير عليشير در مجالس‌النفائس او را باعنوان 'نورا ' خوانده است که حاکى از علاقه‌مندى رجال آن عصر نسبت به جامى است. از ميان شاهان و رجال تيمورى ميرزا ابوالقاسم بابر، سلطان ابوسعيد بن محمدبن ميرانشاه، سلطان حسين بهادرخان، اميرعليشير نوائي؛ و از سلاطين دوردست، جهانشاه قراقويونلو، اوزون حسن آق‌قويونلو، يعقوب‌بيگ آق‌قويونلو، سلطان محمد فاتح عثمانى و سلطان بايزيدخان با جامى معاصر و داراى روابط بسيار خوب و مکاتبه بودند و جامى برخى از آثار منثور و منظوم خود را به‌نام آنان درآورده و قصايدى در مدحشان پرداخته است .

جامى در شعر مرتبه‌اى بلند دارد چنانکه او را به حق آخرين استاد بزرگ شعر فارسى بايد شمرد. او به رسم استادان پيشين از همه اطلاعاتش در شاعرى استفاده مى‌کرد و در بيان مطالب خود به‌همان سهولت از عهده برمى‌آيد که شعراى استفاده مى‌کرد و دربيان مطالب خود به‌همان سهولت از عهده برمى‌آمد که شعراى مقتدر پارسى‌گوى چون خاقانى و نظامي. در مقدمه ديوان قصايد و غزلياتش اذعان کرده است که چون استعداد شعر فطرى او بود هيچ‌گاه نتوانست خود را از شاعرى برکنار دارد. ويژگى مهم شعر جامى منتخب بودن الفاظ و استحکام عبارات آنها است. در سخنش افراط و تفريط‌هاى معاصران او ديده نمى‌شود و مى‌کوشد تا با کلام پخته و استوار خود پاى برجاى پاى استادان پيشين نهد و در اين راه همواره موفق و کامياب است .

آثار جامى از نظم و نثر بسياراست. درباره ٔ آثار منثور او بعد از اين سخن خواهيم گفت اما آثار منظوم او در دو مجموعه ٔ بزرگ فراهم آمده است. ۱. ديوان‌هاى سه‌گانه، ۲ . هفت‌اورنگ

جامى ديوان‌هاى سه‌گانه خود را در سال ۸۹۶ به‌مناسبت سه‌‌دوره ٔ حيات خود تنظيم کرد و آنها را به‌ترتيب فاتحةالشباب، واسطةالعقد، و خاتمةالحياة ناميدو هفت اورنگ او شامل اين مثنوى‌ها است :

- اورنگ اول: سلسلةالذهب به بحر خفيف در ذکر حقايق عرفانى .

- اورنگ دوم: سلامان و ابسال به بحر رمل مسدس محذوف يا مقصور در عرفان و اخلاق و همراه با حکايات و تمثيلات .

- اورنگ سوم: تحفةالاحرار به بحر سريع در وعظ و تربيت همراه با حکايات و تمثيلات .

- اورنگ چهارم : سبحةالابرار در يکى از متفرعات بحر رمل (فاعلاتن فعلاتن فعلن) در ذکر مقامات سلوک و تربيت و تهذيب همراه با حکايات و تمثيلات .

- اورنگ پنجم: يوسف و زليخا به بحر هزج مسدس مقصور يا محذوف در داستان يوسف و زليخا و در نظيره‌سازى با خسرو و شيرين نظامى .

- اورنگ ششم: ليلى و مجنون به پيروى از ليلى و مجنون نظامى و برهمان وزن .

- اورنگ هفتم: خردنامه اسکندرى به بحر متقارب در ذکر حکمت‌ها و موعظه‌ها از زبان فيلسوفان يونان .