کتاب و کتابخوانی از نگاه مقام معظم رهبری

کتاب و کتابخوانی از نگاه مقام معظم رهبری

وظیفه همه افراد فرهیخته و همه نهادهای فرهنگی کشور است که دراشاعه، گسترش و تقویت هرچه بیشتر مساله کتاب و کتابخوانی‏اهتمام ورزند و در یک کلام، همه درد آشنایان و دل آگاهان به‏منظور بسیج همگانی برای گسترش فرهنگ کتاب و کتابخوانی‏بپاخیزند، تا هنگامه خجسته‏ای پیش آید که در آن، «کتاب‏» همه‏جا، برای همه کس و در همه وقت‏به وفور یافت‏شود و مطرح باشد ونیز هیچ کس در هیچ جا، هیچ‏بهانه‏ای برای کتاب نخواندن نداشته‏باشد. مقاله حاضر را به بهانه «روز کتاب و کتابخوانی‏» به‏بیان رهنمودهای‏رهبر معظم انقلاب اسلامی حضرت آیت الله خامنه‏ای،برگرفته از اثر جدید الانتشار «کتاب و کتابخوانی‏» اختصاص‏می‏دهیم.

فرهنگ کوثر

جایگاه کتاب در فرهنگ و حاکمیت اسلامی

من هر زمانی که به یاد کتاب و وضع کتاب در جامعه خودمان‏می‏افتم، قلبا غمگین و متاسف می‏شوم. این به خاطر آن است که درکشور ما به هر دلیلی که شما نگاه کنید، باید کتاب اقلا ده برابراین میزان، رواج و توسعه و حضور داشته باشد. اگر به دلیل‏پرچمداری تفکر اسلامی و حاکمیت اسلام به حساب بیاورید، این معناصدق می‏کند; چون اسلام به کتاب‏خواندن و نوشتن، خیلی اهمیت‏می‏دهد. اگر هر منصفی به بیانات نبی مکرم اسلام و ائمه (علیهم‏السلام) و پیشوایان اسلام نگاه کند و ببیند که اینها در چه‏زمانی به کتاب و کتابخوانی دعوت می‏کردند و فرا می‏خواندند، همه‏افسانه‏ها از ذهنش شسته خواهد شد و خواهد فهمید که دشمنان اسلام‏جز این نداشتند که افسانه‏های کتاب‏سوزی و کتاب ستیزی را برسر زبانها بیندازند، چون اسلام پرچمدار کتابخوانی است.

نقش برجسته کتاب

در اهمیت عنصر کتاب برای تکامل جامعه انسانی، همین بس که‏تمامی ادیان آسمانی و رجال بزرگ تاریخ بشری، از طریق کتاب‏جاودانه مانده‏اند و روابط فرهنگی جامعه بشری نیز از پوشش کتاب‏و مبادلات فرهنگی تقویت‏شده است.

ضرورت نقد و بررسی کتاب

وقتی کتاب زیاد دراختیار همه قرار می‏گیرد، یک نوع حیرتی برای‏بعضی به وجود می‏آید که آیا این کتاب را بخوانیم، یا نخوانیم؟مفید است، یا مضر است، یا بی‏فایده است؟ کتاب بی‏فایده هم یعنی‏مضر است; زیرا انسان وقتی را صرف خواهد کرد. البته کتابی که‏به کلی بی‏فایده باشد، خیلی به ندرت می‏شود پیدا کرد. بالاخره هرکتابی یک نوع فایده‏یی دارد; لیکن وقت انسان محدود است. کسانی‏که اهل مراجعه به کتاب هستند، احتیاج دارند که اهل نظر و اهل‏اطلاع، کتابها را به آنها معرفی کنند. متاسفانه مطبوعاتی که‏از لحاظ وسعت و کیفیت، مخصوص این کار و شایسته این زمان باشد،نداریم. البته در گذشته بود. اما خیلی نادر بود و سطح خیلی‏بالایی هم نداشت. امروز هم در گوشه و کنار چیزهایی هست که‏البته کافی نیست. ... کتابهای بسیاری نوشته می‏شود که اگرخواننده‏ای در باره این کتابها آگاهی لازم را داشته باشد، آنهارا به رعت‏خواهد خرید و خواهد خواند; بلکه دوبار خواهدخواند. الان آگاهی ندارد، سراغ این کتاب نمی‏رود. بسیاری ازکتابها به عکس هستند; یعنی اگر خواننده مشخصی آن آگاهی راداشته باشد، به این کتاب نگاه نخواهد کرد; چون مثلا وقتش راندارد; چون احتیاجی به این مقوله ندارد; یا به خاطر این که‏اشکالی در این کتاب هست، سراغش نمی‏رود. پس، کتاب جزو کارهای‏لازم است.

قرآن، برترین کتاب مرجع

در قدیم، عادت خواندن قرآن وجود داشت، که این را هم زمان‏پهلوی‏ها از بین بردند! همان طور که می‏دانید، پیرمردان و پیرزنان ما سواد فارسی خواندن نداشتند; اما قرآن را همه یادمی‏گرفتند; این چیز خیلی خوب و مغتنمی بود. خود قرآن کتاب خیلی‏مهمی است; به خصوص اگر با ترجمه همراه می‏شد; منتها آن هم ازبین ماها برداشته شد; بعد هم آن کاری که باید بکنند; نکردند;یعنی مردم را به کتاب عادت ندادند.

کتابهای دینی

مقوله دیگری که ما در آن کم کاری داریم که شاید باورکردنی‏هم نباشد. کتابهای دینی است! مثل این که ما روی کتابهای‏دینی و مسائل اسلامی متاسفانه کم کار می‏کنیم! این متون اسلامی‏بسیار ارزشمند است. ما به کتابهایی در ردیف کتابهای شهیدمطهری احتیاج داریم که مسائل اساسی اسلام را با یک بینش صائب وبه دور از کجروی و افراط و تفریط، با زبانی قابل فهم برای‏قشرهای متوسط جامعه که نه دانشمندان و نه اندیشمندن را ملاک‏می‏گیریم، نه سطوح خیلی پایین‏تر را ... تبیین کند.

کتابهای سیاسی

آثار سیاسی که آگاهی دهنده‏ی به ملت ما باشد و بتواند قشرهای‏مختلف را دارای مغز سیاسی و قدرت تحلیل بکند، خیلی کم داریم;و این چیزی است که انقلاب به آن نیاز دارد. البته روزنامه‏ها ورسانه‏ها وبرخی از سخنرانیها امروز تاحدی نیازها را برآورده‏می‏کنند و در حدی که جامعه ما را سیاسی نگهدارند، خوب است; امادر حدی که قدرت بینش سیاسی و اوج این بینش را در افراد به‏وجود بیاورند، نه این‏طور نیستند; کتاب لازم است. جای کتاب رادر این زمینه هیچ چیز پرنخواهد کرد.

کتابهای تاریخی

من نمی‏دانم شماچه قدر از تاریخ معاصر اطلاع دارید و چه قدر آن‏را خوانده‏اید. چه قدر خوب است که شماها در تابستان که قدری‏فراغت پیدا می‏کنید، واقعا برنامه‏ریزی کنید و قدری از تاریخ‏معاصر، از جمله همین قضیه تنباکو را مطالعه کنید. کتابهایی هم‏در باره این موضوع نوشته شده، که مناسب است آنها را بخوانید.

البته مطالعه کتابهای امین را می‏گویم. بعضیهاهستند که چون پای‏روحانیت و دین در میان است، عنادی که با دین دارند، حاضرنیستند به افتخار به این بزرگی اعتراف کنند و آن را مطرح‏نمایند.

خواندنیها

قیمت این کتاب «جان شیفته‏» (رومن رولان) به مراتب از این‏بیشتر است; هم تاریخ است، هم ادبیات است، هم اخلاق است، هم هنراست. این کتاب، همه چیز است. این کتاب را من سالها پیش‏خواندم.

وقتی که جلد اول کتاب شما (فرهنگ جبهه) درآمد، طبعا به طورعادی مثل بقیه منشوراتی که پیش من می‏آورند، نشستم آن راخواندم. این کتاب از بس من را جذب کرد، تا آخرش خواندم; بعددیدم این کافی نیست، به خانه بردم و گفتم: «همه بنشینید این کتاب را بخوانید!» در جمع خانواده، جاهایی‏از کتاب را خود من باز کردم و خواندم. گفتم: «این کتاب اصلاباید در فضای خانه‏ها باشد و همه باید آن را همیشه داشته‏باشند.» این «حنابندان‏» آقای قدمی... . عجب کتاب خوبی است .

... این کتاب چه قدر خوب نوشته شده است.

چه قدر این کتاب «فرمانده من‏» عالی است و چه قدر من رامتاثر و منقلب کرد. یا بعضی از این داستانهای کوتاه، مثل‏«نجیب‏» یا «زنده باد کمیل‏» و ... که یک عالم درس دهنده وروحیه دهنده است.

من نمی‏خواهم به بچه‏ها خیلی کتاب و رمان معرفی کنم; حالا ممکن‏است اسم مؤلفانش را بگویم. مثلا یک نویسنده معروف فرانسوی هست،به نام «میشل زواکو» که کتابهای زیادی دارد. من اغلب‏رمانهای او را در آن دوره (نوجوانی) خواندم. یا نویسنده معروف‏فرانسوی «ویکتور هوگو» که من کتاب «بینوایان‏» او را اولین‏بار در همان دوره نوجوانی از کتابخانه آستان قدس گرفتم وخواندم.

نمی‏دانم کدام یک از شما آن کتاب مربوط به امدادگران‏را نوشته‏اید. من دیدم که این کتاب واقعا چه قدر لازم است. معلوم‏بود که این فرد خودش امدادگر بوده است. بدون این که آدم‏امدادگر باشد، نمی‏تواند مطلبی بنویسد. یا آن کس که کتاب «آتش‏به اختیار» را نوشته است، پیدا بود که قاعدتا باید دیده‏بانی‏را ... لمس کرده باشد.

لزوم گسترش زبان فارسی

هر جای دنیا که هستید، باید همت‏بگمارید که در آن جا زبان‏فارسی را به انواع و اقسام روشها دایر کردن کلاس، تشویق افرادبه خواندن کتابهای فارسی، پخش کردن برخی از کتابهای فارسی که‏در بعضی جاها طالب طبیعی دارد; مثل کتاب حافظ و سعدی که مردم‏در هندوستان و پاکستان مشتری این کتابها هستند، و از راههای‏دیگر، یا حتی در جلسات رسمی ترویج کنید. تا آن جایی که ممکن‏باشد،... یا عامل دیگری وجود نداشته باشد، از زبان فارسی‏استفاده کنید. چرا ترویج زبان فارسی؟ برای خاطر این که اگرشما بتوانید زبان فارسی را گسترش بدهید. همه این فرهنگی را که‏در حصارهای لغوی داخل کشور محدود و محصور است، یک جا به آن‏نقطه و آن شخص و آن دل و ذهنی که مخاطب شماست، منتقل کرده‏اید.

این بد است؟ یعنی کافی است که ما یک صدای فارسی را تقویت‏بکنیم; مخاطب ما در هر جای دنیا باشد، می‏شنود. بنابراین، زبان‏خیلی مهم است.

تلخیص آثار خوب

یک پیشنهاد هم، عرضه کتابهای جیبی و کوچک است. الان خلاصه کردن‏کتابهای بزرگ و ساده کردن کتابهای دشوار، در دنیا معمول است.

البته این کار را بیشتر برای خاطر آموزش زبان می‏کنند زبان‏را ساده می‏کنند. اما عملا کتاب خلاصه می‏شود. داستانهای بزرگ راخلاصه و کوتاه می‏کنند. مثلا داستان «بینوایان‏» را در یک جزوه‏صد، صد و پنجاه صفحه‏ای در می‏آورند، که داستان شیرینی خواهدبود و همه کس هم می‏خواند. اگر این کار راه بیفتد، خوب است.

نوجوانی و کتابخوانی

من در دوران جوانی زیاد مطالعه می‏کردم. غیر از کتابهای درسی‏خودمان مطالعه می‏کردم و می‏خواندم، هم کتاب تاریخ، هم کتاب‏ادبیات، هم کتاب شعر و هم کتاب قصه و رمان می‏خواندم. به کتاب‏قصه خیلی علاقه داشتم و خیلی از رمانهای معروف را در دوره‏نوجوانی خواندم. شعر هم می‏خواندم. من در دوره نوجوانی وجوانی، با بسیاری از دیوانهای شعر آشنا شدم. به کتاب تاریخ‏علاقه داشتم، و چون درس عربی می‏خواندم و با زبان عربی آشنا شده‏بودم، به حدیث هم علاقه داشتم. الان احادیثی یادم است که آنهارا در دوره نوجوانی خواندم و یادداشت کردم. دفتر کوچکی داشتم‏که احادیث را در آن یادداشت می‏کردم. احادیثی را که دیروز یاهمین هفته نگاه کرده باشم، یادم نمی‏ماند; مگر این که‏یادآوری‏یی وجود داشته باشد; اما آنهایی را که در آن دوره‏خواندم، کاملا یادم است. شماها واقعا باید دوره نوجوانی وجوانی را قدر بدانید. هرچه امروز مطالعه می‏کنید، برایتان‏می‏ماند و هرگز از ذهنتان زدوده نمی‏شود. این دوره نوجوانی،برای مطالعه کردن و یادگرفتن، که مطالعه کردن و یادگرفتن،دوره خیلی خوبی است; واقعا یک دوره طلایی است و با هیچ دوران‏دیگری قابل مقایسه نیست.

کتابهای جیبی

از بس در باره این مساله مهم (کتابخوانی) گفته‏ام و به من هم‏گفته نشده که چه قدر اثر دارد، حقیقتا وقتی می‏خواهم بار دیگراین مساله را بیان کنم، دچار تردید می‏شوم که این دیگر جزوگفتار لغو نباشد! من نمی‏دانم واقعا این تکرار، اثر کرده، یانکرده است; شما باید آن را بگویید. واقعا آماری بگیرید،ببینیم کتابخوانی چه قدر رشد می‏کند. بیایید کاری کنید که مردم‏کتابخوان بشوند. در دنیا «کتاب جیبی‏» اساسا برای این به‏وجود آمد که مردم کتابخوان بشوند; یعنی کتاب را در جیبشان‏بگذارند و مثلا هنگامی که به قطار زیرزمینی یا اتوبوس سوارمی‏شوند، آن را باز کنند و بخوانند. این کاری است که اگر باب‏شود، بسیاری از وقتهای مرده، زنده خواهد شد.

تکرار و تاکید چرا؟

من اگر هر روز یک ساعت‏باید حرف بزنم و نتیجه‏اش این باشد که‏مردم کتابخوان بشوند، حاضرم روزی یک ساعت و نیم حرف بزنم! اگرطوری بشود قضیه را حل کرد، حرفی نیست. بله، ما باید عرضمان رابه مردم بکنیم و بنده هم عرض می‏کنم; منتها چیزهایی هست که باگفتن تنها تمام نمی‏شود. معلومات خاصیتش این است که یک بار که‏چیزی را گفتیم، طرف می‏فهمد; دیگر لازم نیست آن را دوباره، سه‏باره، ده باره بگوییم، می‏شود تکرار ممل لیکن اخلاقیات وخلقیات و عادات و رفتارها این طوری نیستند. وقتی کسی عادت‏ناپسندی دارد، کافی نیست که بگوییم آقا! این عادت ناپسند است، یا این کار را انجام نده، یا این کار را انجام بده. یک بارتذکر بدهیم و بگوییم ما گفتیم، دیگر تکلیفمان تمام شد; نه،این طوری نیست. این گفتن و باز گفتن و باز گفتن و به زبانهای‏گوناگون گفتن و از همه طرف گفتن و او را با فکر محاصره کردن‏می‏خواهد، تا یک عادت از میان برود، یا به وجود بیاید.

ریشه تاریخی عدم رواج کتابخوانی

با تلخی باید اعتراف کنیم که رواج کتاب و روحیه کتابخوانی درمیان ملت عزیز ما که خود یکی از مشعل داران فرهنگ و کتاب ومعرفت در طول تاریخ پس از ظهور اسلام بوده‏است. بسی کمتر از آن‏چیزی است که از چنین ملتی انتظار می‏رود. و این پدیده نیزمانند بیشتر پدیده‏های ناگوار در کشورما، نتیجه فرمانروایی‏پادشاهان و فرمانروایان ظالم و فاسد و بی‏فرهنگ و بی‏سواد براین کشور در دویست‏سال گذشته است. در دورانی که برخی ملتهای‏دیگر به سوی دانش و پژوهش و معرفت روی آورده بودند، ملت کهن وبا استعداد ما در زیر سلطه آن انسانهای پلید و خود پرست وزورگو و نااهل، از دانش و معرفت دور ماند و در دوره اخیر که‏حکومت دست نشانده و فاسد پهلوی، همه کارها را برابر خواست‏بیگانگان و دشمنان این ملت وبه زیان این ملت انجام می‏داد، نه‏تنها تلاشی برای ترویج کتاب و کتابخوانی نشد، بلکه با ایجادسرگرمی‏های ناسالم و دامن زدن به آتش غرایز جنسی درمیان‏جوانان، این ضرورت فوری و فوتی را هر چه بیشتر، از میدان دیدو توجه مردم بیرون راندند و در یکی از بهترین دورانهایی که‏شرایط جهانی، دگرگونی‏های اساسی در وضع نابسامان ملت ایران رابرمی‏تافت، ملت مظلوم ما را از آن محروم ساختند و کار را به‏آن‏جا رساندند که بنابرگزارشهای همان روزگار، در شهر تهران وبرخی شهرهای دیگر، شماره میخانه‏ها، بیش از شماره کتابخانه‏ها وکتابفروشی‏ها و یا چند برابر آنها بود.

عامل نیکبختی

همه دستاوردهای بشر در سراسر عمر جهان، تا آن جا که قابل‏کتابت‏بوده است، در میان نوشته‏هایی است که انسان‏ها پدیدآورده‏اند و می‏آورند. و در این صورت، مجموعه بی‏نظیر آموزش‏های‏آسمانی و درسهای پیامبران به بشر، دانش‏ها و شناخت‏هایی است که‏سعادت بشر بدون آگاهی از آن امکان پذیر نیست.

خوگرفتن با کتاب

کتاب مقوله بسیار مهمی است. البته من به کارهای هنری و تصویری تلویزیون، سینما، یا از این قبیل چیزها خیلی اعتقاد دارم;اما کتاب نقش مخصوصی دارد. جای کتاب را هیچ چیزی پر نمی‏کند.

کتاب را باید ترویج کرد،... مردم باید به کتابخوانی عادت کنندو کتاب وارد زندگی بشود. چندی پیش من دیدم که همین تلویزیون‏با بعضی از جوانان مصاحبه کرده بود و پرسیده بود که: آقا! شماکتاب می‏خوانید؟ پاسخ داده بودند که: نه، اصلا کتاب را جزوضروریات زندگی نمی‏دانند.

بهره‏گیری بهینه از عامل زمان

افرادی که کار روزانه دارند اداری، کاسب، روستایی، کشاورز وامثال اینها اگر مثلا شب یا بین روز به خانه می‏آیند، بخشی اززمان را ولونیم ساعت‏برای کتاب خواندن بگذراند، چه قدرکتابها را در همین نیم ساعتها می‏شود خواند. بنده خودم دوره‏های‏بیست و چند جلدی کتابها را در همین فاصله‏های ده دقیقه، بیست‏دقیقه، یک ربع ساعت، خوانده‏ام!... شاید من از صدها جلد کتاب‏همین طور در این فاصله‏های کوتاه استفاده کرده باشم. بسیاری راهم می‏شناسم که این طور هستند. . .. من یک دوره کتاب... هشت‏جلدی را ... در اتوبوس مطالعه کردم! این بایستی یک سیره و سنت‏رایجی بین مردم ما بشود که کتاب را بخوانند و به بچه‏هایشان‏یاد بدهند. خانمها در خانه‏ها کتاب بخوانند و معلومات را فرابگیرند.

خوب خواندن کتاب، و کتاب خوب خواندن

کتابخوانی چیزی است که برای یک ملت، فریضه و لازم است. آن‏مردمی که اهل کتاب خواندن باشند، از لحاظ معلومات انس نداشته‏باشند، تفاوت می‏کنند. خوشبختانه کتاب زیاد هست و کتابهای‏زیادی چاپ می‏شود. نمی‏خواهم عرض بکنم که همه آنچه که چاپ‏می‏شود، کتابهای خوب و مفیدی است; نه، ای بسا کتابی چاپ می‏شودو به بازار هم می‏آید، اما کتاب مفیدی نیست; یک کتاب بی‏فایده‏وعاطل و باطلی است و کسی از آن استفاده‏ایی نخواهد کرد. و ای‏بسا کتابی که چاپ می‏شود و به بازار هم می‏آید و مضر است; نه‏این که فایده ندارد; بلکه ضررهم دارد! الان ما در بازار کتاب‏کشور، چنین کتابهایی را داریم و اینها در دسترس مردم هم‏هستند! اینها بخش کمی از کتابهای چاپ شده هستند. اکثر آنچه که‏چاپ می‏شود، چه از جهات علمی، چه از جهات فرهنگی، چه از جهات‏دینی، چه از لحاظ معارف گوناگون اسلامی، چه از لحاظ ادبی وهنری، مفید است. معارفی که درکتابها هست، مردم ما از آنهابی‏نیاز نیستند; باید این کتابها را بخوانند. انس با کتاب، چیزبسیار با ارزشی است و من خواهش می‏کنم که... همه و همه... باکتاب انس پیدا کنند.

منبع نشریه کوثر