متخصصین ثابت کرده اند که بسیارى از رفتارهاى غیرعادى کودکان در واقع واکنش نسبت به فشارهایى است که احساس مى کنند. در کتاب فرهنگ لغت دکتر معین در مقابل واژه معادل هاى نوشته شده است و استرس را حالتى تعریف کرده که ارگانیسم را علیه یک عامل مهاجم نامعین مثل جراحت، عفونت، درد، آلرژى و حتى خوشحالى و غم به واکنش وامى دارد.

استرس واژه اى است که معمولاً براى حالت هاى خاص بزرگسالان به کار مى رود. این واژه در مورد کودکان به لحاظ دنیاى آزاد و بى دغدغه آنان کمتر به کار مى رود و بعضاً به ندرت به کار برده مى شود.

البته ممکن است در موارد حاد مثل سپرى کردن یک بیمارى، از دست دادن عزیزان و... متوجه فشارى که کودک متحمل مى شود شده باشیم ولى هرگز نمى گوییم که کودک دچار استرس شده است.

چرا استرس در کودکان به وجود می‌آید؟

استرس واکنشی نسبت به فشارهای محیطی و ناتوانی در برابر رفع آن‌هاست. از جمله عوامل بیرونی که می‌توانند منجر به استرس کودک شوند عبارتند از مشکلات در خانواده، فشارهای مدرسه، مشکل در برقراری ارتباط با گروه دوستان، مرگ نزدیکان و... .

استرس و اضطراب با ایجاد علائم ناخوشایند جسمانی و روانی می‌تواند برای هرکس در هر دوره سنی مشکل‌ساز شود و کودکان نیز از این مسئله مستثنی نیستند. در کودکان پیش دبستانی مسائل مربوط به خانواده به خصوص طلاق والدین استرس بسیار زیادی ایجاد می‌کند.

امّا هرچقدر که آن‌ها بزرگ‌تر می‌شوند مسائل اجتماعی نظیر مدرسه و گروه دوستان برایشان اهمیت بیشتری می‌یابد و در نتیجه این مسائل سهم بیشتری در اضطراب آن‌ها خواهند داشت.

روان پریشی بزرگسالی ریشه در کودکی دارد

واقعیت این است که در دنیاى امروز بسیارى از حالت هایى که انسان را دچار روان پریشى ها مى کند در کودکى همان قدر عمومیت دارد که در بزرگسالى. عوامل بسیار ظریفى هستند که منشاء فشارند این عوامل مى توانند توانایى ها، قابلیت هاى یادگیرى، کار و خلاصه زندگى کودک را تحت تأثیر خود بگیرند.
 
واژه استرس را اولین بار در سال 1936 در مورد فشارهاى روانى - عاطفى کودکان دکتر هانس سلیه به کار برد.

سلیه معتقد بود که «بسیارى از بیمارى هاى شایع میان کودکان بیشتر به خاطر عدم واکنش هاى سازشى مناسب به استرس است نه به خاطر صدمات ناشى از میکروب ها و سم ها.

مثلاً وقتى غده فوق کلیوى کودک براى زیر کنترل در آوردن حساسیت غذایى یا آلرژى هاى دیگر به شدت فعال شده باشد دیگر سیستم داخلى بدن توانایى و آمادگى لازم براى مقابله با سایر بیمارى ها را نخواهد داشت.

در نتیجه کودک پیوسته حالت سرماخوردگى دارد یا گلودرد، گوش درد و... چرکى، پس تا وقتى که فشارهاى درونى ناشى از آلرژى برطرف نشود بچه دائماً در معرض این قبیل بیمارى ها خواهد بود.

تأثیر استرس بر مغز کودکان

مغز ارگان اصلی برای تجربه استرس و سازگاری با آن است؛ زیرا این مغز است که تهدیدها را پردازش می‌کند و پاسخ رفتاری مناسب را برای فرد تعیین می‌کند. در سال‌های اولیه رشد، یعنی در دوران کودکی مغز به سرعت در حال رشد است و نسبت به آسیب‌های محیطی بسیار حساس است.

اگر مغز در این دوران به طور زودهنگام با استرس مواجه شود احتمال دارد در آینده  نسبت به استرس‌های زندگی آسیب‌پذیری بیشتری از خود نشان دهد. به این صورت که مدارها و انتقال‌دهنده‌های عصبی مرتبط با اضطراب در فرایند رشد دچار حساسیت افراطی می‌شوند. در نتیجه فرد رویدادها را بیش از اندازه به صورت تهدید تعبیر خواهد کرد.

به دلیل رخ دادن این تغییرات این کودکان معمولاً بیش از سایرین در معرض خطر ابتلا به اختلالات اضطرابی قرار می‌گیرند. هم‌چنین به دلیل ترشح بیشتر هورمون استرس یا همان کورتیزول بدن آن‌ها از ابتدا سیستم ایمنی ضعیف‌تری را شکل می‌دهد که باعث می‌شود بیماری‌های بیشتری به سراغ فرد بیایند.

چه عواملی شدت بخش استرس و حتی درد بدنی ما هستند ؟

دکتر پل کارسن استرس را درونى (بیولوژیکى) و بیرونى (محیطى - عاطفى) معرفى مى کند. در بررسى هایى که درباره این دو نوع استرس به عمل آمده ثابت شده است که اگر عوامل بیرونى علت اصلى استرس باشد با برطرف شدن فشار، ضعف بدن و رفتارهاى غیرعادى برطرف خواهد شد و کودک مبتلا به سرعت بهبود خواهد یافت.

اما اگر علت اصلى عوامل درونى رژیم غذایى نامناسب، اختلال در بینایى، شنوایى و عقب ماندگى باشد تا درمان کامل هر یک از این عوامل، هیچ گونه تغییرى در رفتار و ضعف جسمانى کودک پدیدار نخواهد شد.

استرس چه درونى باشد و چه بیرونى، به طور اتوماتیک سیستم هشدار دهنده بدن را به کار مى اندازد و اندام هایى از بدن را به فعالیتى غیرعادى وامى دارد. واقعیت این است که بسیارى از علائم استرس دوران کودکى به قدرى ظریف و حساس است که والدین یا مربیان هرگز متوجه آن نمى شوند.

بسیارى از کودکان که به ظاهر سالم و طبیعى هستند ممکن است ناراحتى های عدیده اى داشته باشند که هیچ ربطى هم به یکدیگر نداشته باشد.

تشخیص راه درمان مهمترین بخش کار است

مثلاً کودکى که نمى تواند توپ را درست ببیند یا سر کلاس درسى براى دیدن مطالبى که روى تخته سیاه نوشته شده به چشم هایش فشار مى آورد با عنایت به این عدم توانایى ها دچار استرس مى شود که در یادگیرى او اختلال ایجاد مى کند.

با اطلاعات اندکى که والدین یا مربیان از بسیارى از حالات کودکان دارند مى توانند حدس بزنند که مشکل تنگ کردن چشم کودک به هنگام نگاه کردن به تخته سیاه و تلویزیون با عینک حل مى شود ولى اگر آنها توجه دقیق و عمیقى به خلق و خو و رفتار کودک نداشته باشند نخواهند توانست به راحتی عوامل بیرونى و درونى استرس را در وجود کودک تشخیص دهند.

مثلاً کودکى که تا رسیدن پاى تخته به چند میز و نیمکت مى خورد ممکن است فاصله ها را تشخیص ندهد، یا قند خون اش پایین آمده و کودک انرژى لازم را براى دقت و یادگیرى و تشخیص از دست داده است.

بعضى وقت ها کودکى که قند خونش پایین است دچار اشکال در بینایى نیز مى شود؛ چنین کودکى براى بهتر دیدن آن چه که در اطرافش وجود دارد مدام به خودش فشار مى آورد و به طور قطع دچار استرس مى شود و این فشار موجب کاهش بیشتر قند در خون کودک مى شود.

گوشه‌گیرشدن یکی از مهم‌ترین نشانه‌های استرس در کودکان به‌شمار می‌رود

 نقل مکان به خانه‌ای دیگر، طلاق و دعواهای مکرر والدین، تولد یک خواهر یا برادر جدید، تجربه قلدری در مدرسه یا مورد سوءاستفاده قرارگرفتن می‌تواند باعث شود کودک احساس ترس و طرد کند و در نتیجه گوشه‌گیر شود. علائم استرس در کودکان می‌تواند به این صورت باشد که آن‌ها تمایلی به معاشرت، برقراری ارتباط یا تعامل با افراد دیگر نداشته باشند. 

کودکانی که تحت استرس شدید هستند، نیاز به همدلی و توجه والدین و مراقبین خود دارند. با آن‌ها صحبت کنید و اگر موضوعات جدی مانند قلدری مطرح بود، از تکنیک‌های موجود در مطلب «آموزش مقابله با قلدری به کودکان» استفاده کنید. همچنین اگر نشانه‌هایی از آزارجنسی را در صحبت‌های کودکتان کشف کردید، حتما با یک روانشناس کودک ملاقات کنید.

مشکل در تمرکز و تکمیل تکالیف مدرسه، می‌تواند علامت استرس در کودکان باشد 

فشارهای تحصیلی و اجتماعی از دلایل اصلی استرس در کودکان است. فعالیت‌های فوق برنامه مدارس خیلی از اوقات می‌تواند یک خروجی مفید داشته باشد، اما میزان زیاد این برنامه‌ها بر استرس کودکان می‌افزاید.

در چنین شرایطی، علائم استرس در کودکان ممکن است خودش را به‌صورت مشکل در تمرکز یا تکمیل‌کردن تکالیف مدرسه نشان دهد و با علائم بیش‌فعالی در کودکان اشتباه گرفته شود.

برای جلوگیری از این موضوع بهتر است قبل از هرچیز در انتخاب یک مدرسه خوب برای کودکان دقت به خرج بدهید. مدرسه خوب مدرسه‌ای است که متناسب با سطح و توان هر دانش‌آموز، تکالیف و فعالیت‌های فوق‌برنامه را تعریف کند.

رژیـــم‌های غذایــــــى و رفتــــــارهاى کـــودک

پژوهشگران و متخصصان امور تغذیه معتقدند که رژیم غذایى نقش بسیار مهمى در زندگى کودک دارد؛ آنان برخى از مشکلات و بیمارى هاى کودک را به خاطر عدم تغذیه صحیح مى دانند چون بسیارى از کودکان آنچه را که لازم است بخورند نمى خورند و آن چیزهایى را که خوردنش مضر است بیشتر مصرف مى کنند!

پزشکان متخصص تغذیه مى گویند میان رفتارهاى کودک و وضعیت بیوشیمیایى بدنش رابطه اى انکارناپذیر وجود دارد و آزمایش هاى انجام یافته بر روى قندخون بچه ها نشان مى دهد که 75 درصد بچه هاى «شیطان» (بیش فعال) یا قند خونشان پایین است و یا مبتلا به نوعى آلرژى هستند. وجود چنین اختلالاتى از علائم استرس و فشار در کودکان است.

برخلاف تصور والدین، عدم موفقیت در انجام امورى که نیاز به حفظ تعادل و حرکات موزون دارد و یا نداشتن نظم و برنامه ریزى در انجام کارها و نداشتن نظم فکرى و منطقى در حرف ها و قادر نبودن به انجام امور شخصى، ربطى به دست و پا چلفتى بودن کودکان ندارد.

رابطه تغذیه ی مناسب و مشکل انتقال ژن برتر و ضریب هوشی

پزشکان ثابت کرده اند که تغذیه نامناسب در دوران حساس رشد منجر به کاهش سلول هاى مغزى و کوچک شدن اندازه مغز مى شود و چون بسیارى از الگوهاى رشد از طریق ژن به نسل هاى بعد منتقل مى شود رژیم غذایى مادر و اجداد مادرى هم مى تواند روى رشد کودک اثر بگذارد.

والدین در عصر جدید که تقریباً عصر فرزند سالارى است مدام مراقب تغذیه کودکان هستند ولى افراط و تفریط در مصرف پروتئین ها، چربى و هیدرات هاى کربن حتى ویتامین ها تعادل کودکان را به هم مى زند.

یکى از بارزترین عوارض رژیم غذایى نامناسب در کودکان شیطنت افراطى و اختلال در یادگیرى است به طورى که کمبود ویتامین B1 کودک را تندخو، تحریک پذیر، بى حوصله و عصبى مى کند، ویتامین B3 برخى از کودکان را دچار رخوت و سنگینى و برخى را نیز دچار اضطراب مى کند، کمبود آهن نیز سبب عدم تمرکز ذهنى و کم تحملى و برانگیختگى مى شود.

زیاده روى در خوردن تنقلات مثل شیرینى، پفک، پاستیل و... همان اثر زیانبار را دارد که سوء تغذیه. پزشکانى که در انستیتوى تغذیه نیویورک بر روى صدها کودک تحقیقاتى پیرامون تغذیه مناسب انجام داده اند ثابت کرده اند کودکانى که شیطنت مى کنند و در یادگیرى آنان اختلال وجود دارد در متابولیسم (سوخت و ساز) هیدرات هاى کربن (شیرینى) مشکلاتى دارند.

اکثر کودکانى که در کلاس درس شیطنت مى کنند یا به درس گوش نمى دهند علت اصلى اعمالشان زیاده روى در خوردن انواع شیرینى هاست.

آلــــــــــــــرژى

با بررسى تاریخچه پزشکى کودک از قد، وزن، بیمارى ها و داروهاى مصرفى و آلرژى ها و چگونگى خواب، مى توان رژیم غذایى مناسبى در نظر گرفت که ضمن در برداشتن تمام مواد غذایى ضرورى، عوارض جانبى در برنداشته باشد به ویژه این که با پى بردن به آلرژى کودک ویتامین مورد نیاز او را از مواد دیگر تأمین کنیم مثلاً حساسیت به مرکبات موجب مى شود ویتامین C مورد نیاز از گوجه فرنگى و امثال آن تأمین شود.

پزشکان مى گویند ویتامین B یکى از ضرورى ترین مواد براى کنترل طبیعى سیستم عصبى و مهمترین عامل در حفظ سلامت عمومى به شمار مى آید به ویژه در کودکانى که دچار استرس هستند زیرا با آزمایشات گوناگون ثابت شده که این گونه کودکان خیلى زودتر از سایر کودکان ذخیره ویتامین B شان را از دست مى دهند.

در پژوهش هایى که زیر نظر دکتر وگل (VOGEL) رئیس بخش پزشکى مرکز رشد و تکامل کودک واقع در نیویورک انجام گرفته ثابت شد که 20 درصد بچه ها تا 18 سالگى دچار شب ادرارى هستند.

مشکلات اختلال در نگه داشتن و تخلیه به موقع ادرار در سنین مختلف

دکتر ویلیام کروک که متخصص آلرژى در این بخش است اعتقاد دارد که عارضه شب ادرارى یک عارضه آلرژیک است. براساس اظهارات این متخصص خوردن مواد آلرژى زا سبب اسپاسم و انقباض شدید و غیرارادى عضلات مى شود و وقتى که ماهیچه هاى مثانه دچار اسپاسم مى شود دیگر کودک یا نوجوان قادر به نگه داشتن ادرار نخواهد بود.

در این گونه مواقع بهتر است مواد آلرژى زا ( آنچه را که کودک نسبت به آن آلرژى دارد) از برنامه غذایى حذف کنیم و مقدار مصرف پروتئین را نیز افزایش و مصرف هیدرات هاى کربن (شیرینى) را کاهش دهیم.
 
این رژیم به 85 درصد از کودکان و نوجوانان کمک کرده که بتوانند دفع ادرار را کنترل کنند.

پزشکان انستیتو تغذیه نیویورک مى گویند براى تعیین نیازهاى واقعى بدن هر کودک باید به بررسى عمیق و همه جانبه اى دست زد و تمام ویژگى هاى بیوشیمیایى را در نظر گرفت تا به رژیم غذایى مناسبى دست یافت.

همان طور که ذکر آن رفت استرس در کودکان مجموعه عوامل بسیار ظریفى است که منشاء آن فشار است و شناخت آن مستلزم دقت فراوان است ولى خوشبختانه پس از شناخت، درمان آن بسیار آسان و نتیجه بخش است.

سخـــــــن آخــــــــــــر

والدین باید آگاه باشند که تمامى مشکلات رفتارى کودکان مربوط به نحوه تربیت نیست به ویژه رفتارهاى غیرعادى. در سال هاى 1920 - 1915 توجهى به کودکان کژرفتار و دیرآموز مبذول نمى شد و در نهایت به مددکاران تحویل داده مى شدند ولى امروزه پژوهش هاى پزشکى ثابت کرده که ناراحتى اغلب این کودکان ناشى از خوردن غذاهاى بدون کالرى و موادشیمیایى افزوده شده به غذاها و احتمالاً آلرژى نهفته است. با دقت در وضع غذا و رفتار کودک تا فرصت باقى است به درمان او بپردازیم.

نویسنده: بخشی از این متن توسط نازخند صبحی نوشته شده است
منبع: تبیان