نویسنده:احمد تفضلی





 
آبان، نام هشتمین ماه از سال در تقویم شمسی و دومین ماه از فصل پاییز در تقویم كنونی ایرانی و نیز نام دهمین روز از ماه شمسی در تقویم ایرانیان قدیم. آبان (به همین تلفظ در فارسی میانه) به معنی «آبها»ست و نامگذاری این ماه بدین نام به اعتبار تقدس آب در نظر ایرانیان قدیم و انتساب آن به ایزدِ ناهید (اَناهیتا = ایزد آبها) است و همچنین به این سبب است كه در این ماه انتظار بارندگی می‌رفته است. این نام مانند ماههای دیگر ایرانی از تقویم زردشتی گرفته شده (نك‌ : تقویم) كه آغاز كاربرد آن احتمالاً از دورة هخامنشیان (سدة 5 ق‌م) و رواج آن از دوران اشكانیان (حدود سدة اول ق م) بوده است (بویس، 516). در اواخر دوران ساسانی به سبب رعایت نكردن كبیسه‌ها، اول فروردین یا نوروز با ماه ژوئیة رومی در تابستان مقارن شده بود (بیرونی، ساقطات، 40). در زمانی میان 507 ـ511 م (بویس، 528) دانشمندان بر آن شدند كه اول آذرماه را كه در آن زمان برابر با اعتدال بهاری بود، نوروز گردانند و پنج روز كبیسه («خمسة مسترقه»، «اندرگاه») را به آخر ماه آبان بیفزایند (بیرونی، آثار، 44، 45؛ همو، التفهیم، 256)؛ در نتیجه، آبان آخرین ماه زمستان معین گردید. اما اهمال در اجرای كبیسه‌ها همچنان ادامه یافت تا در زمان ملكشاه در 467ق/1074م، اول فروردین با 12 حوت مطابق شده بود. به دستور این پادشاه اول فروردین را 18 روز جلوتر بردند و در اول حَمَل قرار دادند (تقی‌زاده، بیست مقاله، 430)؛ از آن زمان فروردین، ماه اول و آبان، ماه هشتم قرار گرفت. اما تقویم قدیم هنوز در بعضی نواحی مانند مازندران (كیا، 247)، سنگسر (اعظمی، 245)، نایین و خوانسار (تقی‌زاده، گاهشماری، 2 حاشیة 4) متداول است.
چنانكه گفته شد، دهمین روز هر ماه را ابان می‌نامیدند و الهة اَناهیتا (ناهید) را نگهبان آن می‌دانستند. دهمین روز ماه آبان یعنی «آبان روز» از ماه آبان، «آبانگان» خوانده می‌شد. در ایران قدیم در این روز جشنی برگزار می‌شد. مبدأ این جشن را روز آغاز پادشاهی «زو» پسر طهماسب دانسته‌اند كه فرمانِ كندن رودها و نگاهداری آنها را صادر كرد (بیرونی، آثار، 224). این داستان در نتیجة ارتباط این ماه با آب پدید آمده است. به روایتی دیگر در این روز فریدون بر ضحاك پیروز گشت (همانجا).
مآخذ: اعظمی، چراغعلی، «گاهنمای سنگسری»، بررسیهای تاریخی، س 3، شم‌ 3ـ4 (مرداد ـ آبان 1347ش)، ص 243ـ256؛ ایرانیكا؛ بیرونی، ابوریحان، الآثار الباقیة، به كوشش ادوارد زاخائو، لایپزیگ، 1923م؛ همو، التفهیم، به كوشش جلال‌الدین همایی، تهران، 1318ش؛ همو، ساقطات الآثار الباقیة (استاد منتشر نشدة اسلامی = Documenta Islamica Inedita)، به كوشش فوك، یوهان (Johann Fuck)، لایپزیگ، 1952؛ تقی‌زاده، سیدحسن، گاهشماری در ایران قدیم، تهران، 1316ش؛ همو، بیست مقاله، تهران، بنگاه ترجمه و نشر كتاب، 1346ش؛ كیا، صادق، واژه‌نامة طبری، تهران، 1327ش؛ نیز:
Boyce, M., «On the Calendar of Zoroastrian Feasts», BSOAS, 1970, pp. 513-539.
منبع مقاله :
دانشنامه ی جهان اسلام، زیر نظر سید مصطفی میرسلیم، تهران، بنیاد دائره المعارف اسلامی، نشر کتاب مرجع، چاپ سوم، 1386

/ج