معرفی بنای باب همایون در تهران

بابِ همایون (1) ، دروازه و خیابان متصل به آن در ارگ قاجاری در تهران . نیمة جنوبی ارگ ، جایگاه محلة سلطنتی ، با کوچه ای به نام کوچة دربِ اندرون از ناحیة وزارتی در شمال جدا می شد و خیابان شمالی - جنوبی الماسیّه ، که بعدها باب همایون نامیده شد، خود ناحیة وزارتی را به دو محله تقسیم می کرد. سر درِ الماسیّه ، انتهای جنوبی خیابان الماسیّه را به وسط کوچة درب اندرون می پیوست ؛ دروازة دیگری به نام دروازة ارگ ، بنای ساده ای که در دورة تسلّط افغانها ساخته شد، آن خیابان را به باروی شمالی ارگ متّصل می کرد (مینورسکی در چاپ اول د.اسلام ، ج 8، ص 718، به نقشه ای از محلات ارگ و تهران که برزین در 1258 تهیّه کرد اشاره و آن را از نظر تاریخی مهم تلقی می کند). در 1285-1291 براساس طرح اوگوست کرزیر اتریشی ، تهران توسعة اساسی یافت (پولاک ، ص 218 و لوحة 3) و به گسترش شهر در همة جهات انجامید (آرنس ، ص 46 وبعد). میدان توپخانه در شمال ارگ احداث شد؛ برای کشیدن خیابان ناصریّه (بعدها ناصرخسرو) به قصد انحراف مسیر عبور و مرور عمومی از خیابان الماسیّه ، خندق شرقی ارگ پر شد (اعتمادالسلطنه ،1293ـ 1296، ج 3، ص 44) و خیابان الماسیّه و دروازه های آن نوسازی شد. وظیفة نظارت بر نوسازی به محمد رحیم خان قاجار علاءالدوله امیر نظام محول شد و در آن سنتهای قدیم معماری ایرانی با بعضی خصوصیات معماری اروپایی به هم آمیخت (رجوع کنید به کرزن ، ص 306 و بعد). سردرِ الماسیّه به صورت ساختمانی دو اشکوبه تجدید بنا شد و آن را باب همایون نامیدند (تقلیدی آشکار از عثمانیها که این نام را به معنای «دروازة شاهی » به درِ ورودی اصلی در باروی خارجی سرایِ نو سلطان ، یعنی طوپقاپوسرای در استانبول ، اطلاق می کردند رجوع کنید به باب همایون (2)). اشکوب پایین با سنگبری و کاشیهای لعابی با رنگهای درخشان تزیین شد. دهانه ای بزرگ محل عبور و مرور بود و طاقنماها و ایوانها و اتاقکهای دروازه بانها در دو جناح آن قرار داشت . نمای نیمدایرة بالای دروازه با کاشیهای لعابی دارای نقش گل و گیاه و در میان آن به نشان دولت و سلطنت ، شیر و خورشید، مزیّن بود. در اشکوب بالا تالاری بود با دو ستون مزیّن به گچکاری و نوارهای پیچاپیچ و طاقی نیمدایره با طرحهای گوناگون گل و گیاه و در دو جناح این تالار دو گوشواره یا دهلیز با شیشه های رنگی و آیینه کاری . هرگاه شاه در تهران بود بر فراز این سردر پرچم شیر و خورشید در اهتزاز بود (کرزن ، ص 307-308؛ ذکاء، ص 336 به بعد، با عکسی از آن زمان در شکل 149). نامِ خیابان الماسیّه نیز به باب همایون (بعدها نیز دالان بهشت یا خیابان دولت ) تغییر یافت و به خیابانی سنگفرش شده ، پهن و مستقیم ، با پیاده رو و ردیف درختان و تیرهای چراغ (چراغهای روغن سوز) و نرده های فلزی تبدیل شد. دو ردیف مغازة متحدالشکل ، همگی با نماهایی مزیّن به طاقهای مدور و طاقکهای مشبّک ، در دو طرف خیابان ایجاد شد. خیابان باب همایون به ساختمانهای اداری عمده مانند مدرسة نظام ، قورخانه ، انبار غلّة خالصه ، مجمع الصنایع ، جایی که صاحبان حرف مختلف و صنعتگران حرفه ای در کارگاههای شخصی خود کار می کردند (اعتمادالسلطنه ، 1299) و نیز به مسجد مهدعلیا و غیر مستقیم به مدرسة دارالفنون راه داشت (ذکاء، ص 338 به بعد، با ارجاعات و شکل شمارة 147 حاوی نقاشی آبرنگ محمودخان ملک الشعراء). دروازة ارگ در آن وقت دروازة دولت نامیده شد و به صورت دروازه ای دو اشکوبه با دهانه ای بزرگ و دهانه های کوچکتر و کوتاهتری در در جناح و رواقی ستوندار -که بالای آن سر مناره ای نیمدایره که در دو طرف آن دو گوشواره قرار داشت - ساخته شد. درهای اصلی بنا چدنی بود و نمای آن با کاشیهای براق با طرحهای پُرتلالو مزیّن شده بود (ذکاء، ص 339 و بعد؛ کرزن ، ص 306-307 و شکل مقابل ص 306). در 1313ش در زمان رضاخان ضمن طرح توسعة جدید، باروها و دروازه های ارگ برداشته شد (مصطفوی ، ص 26؛ بوبک ، ص 18)، ولی خیابان باب همایون نسبتاً دست نخورده باقی ماند.
منابع تحقیق:
(1) محمد حسن بن علی اعتمادالسلطنه ، روزنامة ایران ، ش 478، 1299؛
(2) همو، مرآت البلدان ، چاپ سنگی تهران 1293-1296؛
(3) یحیی ذکاء، تاریخچة ساختمانهای ارگ سلطنتی تهران و راهنمای کاخ گلستان ، تهران 1349ش ؛
(4) محمد تقی مصطفوی ، «ارگ تهران »، اطلاعات ماهانه ، دورة 6، ش 69 (1332ش )؛
(5) P.G. Ahrens, Die Entwicklung der Stadt Tehran , Opladen 1966;
(6) H. Bobek,"Tehran",in Geographische Forschungen= Schlern-Schriften 190: Festschrift zum 60. Geburstag von Hans Kinzl , Innsbruck 1958, G.N. Curzon, Persia and the Persian question , London 1892, EI,s.v. Tehran(V.Minorsky);
(7) J.E. Polak, ،، Topographische Bemerkungen zur Karte der Umgebung und zu dem Plane von Teheran,"" in Mitteieungen der K.K. geographischen Gesellschaft in Wien , 20 (1877).
منبع مقاله :
دانشنامه ی جهان اسلام، زیر نظر سید مصطفی میرسلیم، تهران، بنیاد دائره المعارف اسلامی، نشر کتاب مرجع، چاپ سوم، 1386