آیا می‏توان برنامه‏های زندگی را برنامه‏ریزی كرد؟

موفقیت امری همه جانبه است و نقش اموری مانند حقایق، تخیلات و انعطاف در برنامه‏ریزی موفقیت انكارناپذیر می‏نماید . بررسی این امور و نقش آن‏ها در برنامه‏ریزی موفقیت و نیز زندگی انسان‏های موفق از مهم‏ترین مباحث این مقاله به شمار می‏آید .
روان شناسان می‏نویسند: موفقیت امری همه جانبه و اصطلاحاً Total است . اگر زندگی خود را مانند كودكی تصور كنید كه پیوسته در حال رشد است هرگز خواهان رشد ناهمگون اعضای آن نخواهید بود؛ به عبارت دیگر، رشد و توسعه زندگی هر فرد در شرایط ایده‏آل باید از هارمونی مناسب و هماهنگی فزاینده برخوردار باشد . بنابراین، اگر خواهان برنامه‏ریزی توسعه‏ای و كیفی هستیم، باید همه جوانب پیشرفت را در نظر بگیریم و اگر در پی توفیقات روزافزونیم، باید بدانیم این امر مقدماتی دارد كه از قبل باید فراهم كنیم و گرنه مانند افراد ناقص الخلقه جمجمه‏ای كوچك و پیكری درشت‏خواهیم داشت؛ از برنامه‏های نیمه كاره آكنده می‏شویم و اصطلاحاً پر از نیمه‏های ناتمام می‏شویم .
توجه به واقعیت‏یاد شده ما را بدین حقیقت رهنمون می‏شود كه برنامه‏های زندگی نیز نیازمند برنامه‏ریزی‏اند . این نگاه یعنی برنامه‏ریزی برنامه‏ها اصطلاحاً فرا برنامه‏ریزی (1) خوانده می‏شود . ما در زندگی با دسته‏های مختلفی از برنامه‏ها روبه‏رو هستیم كه به تنظیم و جهت دهی نیاز دارند . تنظیم و بازیافت و اصطللاحاً طراحی همه آن‏ها با همدیگر برنامه زندگی نامیده می‏شود . برنامه زندگی زمانی معنادار می‏شود كه همواره دو پایه مهم در آن لحاظ گردد:
1 . اولویت گذاری و دسته بندی برنامه‏های مختلف و متنوع
2 . توجه به میزان اهمیت، ضرورت هر برنامه و طراحی دقیق روش‏های وصول به اهداف
در طراحی و اجرای برنامه‏های زندگی عناصر مختلفی چون حقایق، تخیلات، تلاش‏ها، حركت، امید و انعطاف دخالت دارند .

حقایق

حقایق (2) بخش بسیار مهمی از حیات ما را شكل می‏دهند . هیچ گاه نباید حقیقت زندگی را خیال فرض كرد و خیال و تخیل را حقیقت پنداشت . هر كدام در جایگاه خود مهم، محترم و ارزشمند و تعیین كننده‏اند .
برخی از حقایقی كه باید در برنامه‏ریزی برنامه‏ها ملاحظه شود، عبارت است از:

1 . وضع جسمی (قد، وزن، تناسب و . .). و قبول آن و تلاش برای كیفی كردن و ورزیده ساختن آن
2 . وضع اقتصادی فرد و تلاش برای بهبود آن و پرهیز از فرو غلتیدن به ورطه تنبلی و فقر خود خواسته یا تكاثر و حرص
3 . وضع خانوادگی و سوابق فرد و تلاش در جهت غنی سازی فرهنگی محیط خانوادگی
4 . موقعیت اجتماعی و پذیرش آن و تلاش در جهت كسب خوشنامی، جوانمردی، عفت و حیای مناسب
5 . موقعیت طبقاتی و ایمان به این مسأله كه طبقات الاهی بر مبنای ایمان و عمل نیك است .
6 . موقعیت استعداد و بهره هوشی و قبول این مسأله كه با معمولی‏ترین وضعیت هوشی حتی در حد متوسط نیز می‏توان بسیاری از قله‏های دانش و پیشرفت را فتح كرد .
7 . موقعیت روانی و ایمان به این مسأله كه انسان بی‏مشكل وجود ندارد . همه با معضلات مختلف و متنوع درگیرند؛ ولی می‏توان بسیاری از شرایط نامطلوب را تغییر داد و با انواع مشكلات شاهد مقصود را به دست آورد .

باید پذیرفت كه افراد موفق تافته جدا بافته نیستند؛ زیرا:

الف) بسیاری از مخترعان از دردهای جسمی بالایی رنج می‏بردند .
ب) بسیاری از نویسندگان دردهای سهمگین به دوش می‏كشیدند .
ج) بسیاری از فرهیختگان مصائب فراوان چشیدند .

دریا صفت‏ها

اساساً حركت، تلاش و پذیرش حقایق موفقیت را رقم می‏زند و اسفندهای زندگی را به اردیبهشت می‏پیوندد .
شاید شنیده باشید كه آدم‏های موفق، پرتلاش و متفاوت، مانند انیشتین و تولستوی، كمی آشفته به نظر می‏رسیدند . آن‏ها حقیقت زندگی و لذت از جستن و یافتن و شدن و ساختن و برنامه‏های كلان و بلند پروازی‏های خود را از روح دریا گرفته‏اند . تولستوی كه در ادبیات جهان و خلق شاهكارهای جاودان جایگاهی رفیع دارد، رمان عظیم جنگ و صلح را پس از حدود 7 سال تلاش به پایان رساند و آن گاه 7 بار پاكنویس كرد .
این اثر با حدود پانصد شخصیت دورنمایی بسیار ظریف از یك دوران مهم تاریخی روسیه را با تمام جوانب داستان نویسی و حقایق ملموس تاریخی به نمایش می‏گذارد . گابریل گارسیا ماركز، نویسنده كلمبیایی و برنده جایزه نوبل ادبی درباره این رمان می‏گوید: بهترین كتاب و اثر كلاسیك ادبی دوران ما و تمام دوران‏ها جنگ و صلح تولستوی است .
افرادی كه این گونه برتارك ادب، علم، اختراع، نظریه‏پردازی و توفیقات روزافزون می‏درخشند، «دریاصفت‏» اند . به قول دكتر كدكنی:
حسرت نبرم به خواب آن مرداب
كآرام درون دشت‏شب خفته است
دریایم و نیست‏با كم از طوفان
دریا همه عمر خوابش آشفته است (3)
ملاك‏های انسان علمی و دریا صفت:

1 . توسعه همه جانبه خود را جدی می‏گیرد .
2 . برای تمام مراحل زندگی برنامه‏هایی تعریف و به آن‏ها عمل می‏كند .
3 . به اصل برنامه‏ریزی برنامه‏ها وقوف دارد .
4 . بر مبنای شناخت و مطالعه و مشورت تصمیم می‏گیرد .
5 . كاركردگرا است .
6 . از نظمی منطقی و درونی برخوردار است و نظم و هماهنگی در فعالیت‏هایش مشاهده می‏شود .
7 . آینده‏نگر، آینده‏نگران و آینده‏ساز است .
8 . قبل از هر اقدامی می‏اندیشد .
9 . حرف آخر را اول نمی‏زند .
10 . تیزبین، ریزبین، جامع‏نگر و منعطف است .

تخیلات (4)

عنصر خیال و تخیل با خیالپردازی تفاوت دارد . انیشتین می‏گوید: «تخیل مهم‏تر از دانش است .» (5) همچنین دیزرائیلی می‏نویسد: «تخیل فرمانروای جهان است .» (6)
در طراحی (برنامه‏ریزی برنامه‏ها) تخیل جایگاهی ویژه دارد . انسان به كمك تخیل به ماكت‏سازی برنامه‏ها و آینده در ظرف حال می‏پردازد . تخیل نیروی قدرتمندی است كه گاه با الفاظ قابل تعبیر و تفسیر نیست .

تخیل خوب و برنامه‏ریزی جامع

تخیل خوب برای برنامه‏ریزی خوب بسیار اهمیت دارد . یكی از عوامل ضعف اراده، حافظه و كمبود موفقیت فقدان تخیل خوب است . كسانی كه از ضعف اراده و حافظه و كمبود موفقیت رنج می‏برند، در حقیقت تخیل خود را نابود كرده‏اند؛ به گونه‏ای كه ذهن‏شان قدرت خلق تصاویر را از دست داده است .
هر وقت ما اطلاعاتی را در خزانه حافظه ثبت می‏كنیم، از قوه تخیل و قدرت عینی‏سازی خود برای خلق تصاویر بهره می‏بریم . سهولت‏یا دشواری به خاطر آوردن اطلاعات به قابلیت و توان تصویرسازی بستگی دارد .
بنابراین، تخیل خود را در جهت طراحی برنامه‏های كلان پرورش دهید . هر چه تخیل رشد یافته‏تر باشد، راه حل‏ها و برنامه‏ها و حركت‏ها و تحولات سریع‏تر و آسان‏تر تحقق می‏یابد .

تخیل و موفقیت

صاحب‏نظران معتقدند ما باید در برنامه‏های زندگی، بلند پروازی‏ها و بالندگی‏های خود از قوه خیال و رؤیاپردازی و تجسم خلاق محافظت كنیم؛ زیرا انسان‏های جاویدان كه اختراعات و اكتشافات و تحولات را رقم زده‏اند خیال‏پردازانی بودند كه آرزوها و سرشت‏خود را برای ارائه خدمتی منحصر به فرد به بشریت در آمیخته‏اند . لئوناردو داوینچی در دوازده سالگی با خویش چنین پیمان بست: «روزی من یكی از بزرگ‏ترین هنرمندان تاریخ جهان خواهم شد و با بزرگان و فرهیختگان همتا خواهم شد و با آنان معاشرت خواهم كرد .»
برادران رایت از رؤیای پرواز به هواپیما رسیدند . برادران مونگل فید در فرانسه با تخیلات كودكانه بالاخره بالن را به آسمان فرستادند . رؤیای یك اتومبیل ارزان برای هر نفر، هنری فورد رابه خط تولید انبوه اتومبیل هدایت كرد . نیل آرامسترانگ، نخستین انسانی كه به ماه گام نهاد، حتی در كودكی بااین رؤیا زندگی می‏كرد كه روزی در صنعت هوانوردی اثری از خود به جای بگذارد .
چنان كه پیدا است، همه چیز از رؤیا آغاز می‏شود . حامی رؤیای خود باشید .
اگر هرگز رؤیایی نداشته‏اید، رؤیایی كه به حقیقت پیوسته باشد نخواهید داشت .

تمرین ذهنی

قوه تخیل در میزان موفقیت در برنامه‏های زندگی بسیار مؤثر است . آزمایش زیر كه چند سال پیش به انجام رسید، میزان تأثیر تخیل در موفقیت را آشكار می‏سازد:
دانش‏آموزان دبیرستانی كه از توانایی‏های نسبتاً یكسان برخوردار بودند، به سه گروه تقسیم شدند . گروه اول روزی یك ساعت و به مدت یك ماه به تمرین پرتاب آزاد توپ بسكتبال پرداختند . گروه دوم كه گروه گواه این آزمایش بود، در این مدت تمرینی انجام نداد؛ و اعضای گروه سوم روزی یك ساعت‏به طور ذهنی پرتاب آزاد را تمرین كردند . پس از یك ماه این نتایج‏به دست آمد:
اعضای گروه نخست‏به طور متوسط 2 درصد پیشرفت كردند . گروه دوم 2 درصد نزول داشتند و گروه سوم كه فقط به تمرین ذهنی پرداخته بودند 5/3 درصد افزایش بازدهی یافتند . نتایج این آزمایش تأیید فرضیه‏ای است كه می‏گوید: «تمرین در تخیل نتایج‏برجسته‏ای به بار می‏آورد .» آیا هیچ وقت‏به طور ذهنی به توپ ضربه زده‏اید؟ یا در یك مصاحبه شركت جسته‏اید؟ یا ماشین خود را با دنده عقب پارك كرده‏اید؟
این‏ها نمونه‏هایی از تمرین‏های ذهنی است كه بسیاری از ما، بی‏آن كه به آن‏ها فكر كنیم، در زندگی روزمره انجام می‏دهیم . این تمرین‏ها فرآیندهایی كودك گونه و تخیلی و بسیاری ارزشمندند . هر وقت كاری می‏كنیم، مثلاً ضربه‏ای به توپ گلف می‏زنیم، در واقع بدن ما در حال پاسخگویی به برنامه‏هایی است كه به سلول‏های مغز ما داده شده است . این برنامه‏ها درست مانند یك برنامه كامپیوتری به جسم ما می‏گویند: «این كار را بكن، آن كار را بكن‏» . اگر برنامه خوبی داشته باشید ضربه خوبی خواهیم زد؛ اما اگر برنامه‏ای كه به مغز خود داده‏اید، برنامه «من نمی‏توانیم این كار را انجام بدهم‏» باشد، دیگر چاره‏ای جز یك پیاده روی طولانی در زمین بازی نخواهید داشت .
بسیاری تصور می‏كنند تنها راه پیشرفت در یك مهارت تمرین عمل آن است، اما چنین نیست . البته شما می‏توانید سلول‏های مغزی خود را با استفاده از تمرینات عملی از نو برنامه‏ریزی كنید؛ اما این بهترین راه نیست . سریعت‏ترین راه برای پیشرفت در هر زمینه‏ای همراه كردن تمرینات جسمانی منظم با تمرینات ذهنی منظم است . یافته‏های علمی اخیر ثابت كرده است هنگامی كه ما خود را در حال انجام عملی تجسم می‏كنیم، درست مانند وقتی كه واقعاً آن عمل را انجام می‏دهیم، می‏توانیم برنامه‏های ذهنی خود را دگرگون سازیم . مغز ما برای ایجاد رفتارهای نوین در سلول‏های خود تغییرات الكترو شیمیایی پدید می‏آورد .
از یك طرف ما می‏خواهیم برنامه‏های سلول‏های مغز ما حتی الامكان كامل و بی‏نقص باشد و از سوی دیگر، می‏دانیم ذهن تنها جایی است كه می‏توان هر كاری را در آن در حد كمال انجام داد . بنابراین، برای كسب بهترین نتایج همواره به تمرین ذهنی و تمرین جسمانی نیازمندیم .
ما می‏توانیم بازی ویژه، ورزش خاص، صحبت كردن در میان جمع، كسب اعتماد به نفس، مهارت‏های رانندگی و تمام فنون دیگر را با نشستن در یك مكان و تمرین ذهنی و تخیل بهبود بخشیم . این اصل بارها و بارها از طریق آزمایش‏های دقیق و كنترل شده به اثبات رسیده است . «دكتر ماكسول مالتز» در كتاب معروف سیبرنتیك روانی مثال‏هایی از بازیكنان بسكتبال نقل كرده است كه با استفاده از این تكنیك‏ها به طور قابل ملاحظه‏ای مهارت‏های خود را بهبود بخشیده‏اند . قهرمانان المپیك و ورزشكاران حرفه‏ای از فن (عینی نگری شهودی) استفاده می‏كنند . بنابراین، اصلاً تعجبی ندارد كه آن‏ها را با چشم‏های بسته در وسط زمین بازی و در حال تمرین ذهنی رشته ورزشی خود ببینیم . آن‏ها مشغول نشاندن الگوهایی از كمال در ضمیر ناهشیار خود هستند كه ارائه یك بازی پیشرفته را تضمین می‏كند . البته مراد از بیان این حقایق انكار ارزش تمرینات عملی نیست . هدف تأكید این واقعیت است كه تصور ذهنی نتایج آرمانی به ما كمك می‏كند بسیار زودتر و با تلاش كم‏تر ظرفیت‏ها و توانایی‏های خویش را دریابیم .

انعطاف پذیری

واژه مهم دیگری كه در طراحی و اجرای برنامه‏های زندگی ضرورت تام دارد، انعطاف پذیری است . انعطاف پذیری سبب می‏شود خشك و متحجرانه به برنامه‏ها نگاه نكنیم و همواره جایگاهی از تغییر و اصلاح را مد نظر داشته باشیم . انسان، به دلیل انعطاف پذیری‏اش، برای تأثیر پذیری از محیط پیرامون خود بسیار مستعد است . حتی ما قادریم به بخشی از محیط تبدیل شویم . انعطاف عامل ذهن ورزی در برنامه ریزی است، امروزه عقیده بر این است كه ذهن اندوزی و خشكی یافته‏ها و برنامه‏ها مانع ذهن‏ورزی و ورزیدگی روانی است . اوشو (7) ، عارف بزرگ، درستایش ذهن می‏گوید: «شما جهان را آن طور كه هست نمی‏بینید، بلكه طوری جهان را می‏بینید كه ذهنتان به شما دیكته می‏كند .»

اصل تعادل

در طراحی برنامه‏ها و برنامه‏ریزی‏ها باید همواره تعادل (8) داشت . باید هر كاری در فاز اهمیت و ضرورت خویش تعریف شود و از بالا و پایین بودن بی‏قاعده كفه‏ها پرهیز گردد . در اصل تعادل عقیده بر این است كه: كاسه‏ات را زیاده پركنی، سرریز خواهد شد . چاقویت را مدام تیز كنی، كند خواهد شد . فقط دنبال پول و امنیت‏باشی، قلبت هیچ گاه آرام نخواهد شد . فقط به رضایت مردم اهمیت دهی، - و از رضایت‏خدا غافل شوی - اسیر آن‏ها خواهی شد . كارت را انجام بده، درست انتخاب كن، با برنامه و در برنامه و با كارنامه باش كه آرامش در آن نهفته است .
حضرت مولی الموحدین امیرالمؤمنین علی (ع) از بحث تعادل با عنوان «نمرقة الوسطی؛ تكیه‏گاه میانه‏» یاد می‏كنند و بر آن تأكید می‏ورزد .
نكته جالب این كه در برنامه مهمی چون عبادت و نجوا با خداوند نیز به برنامه‏ریزی نیازمندیم . خداگویی و خداجویی كافی نیست . حتی افرادی كه دائماً در جست و جوی خداوند و در پی او سرگردانند، وی را كم‏تر می‏یابند . كسانی كه به جای جست و جوی ظاهری به زندگی بر اساس آنچه خداوند خواسته است روی می‏آورند، خدا را می‏یابند .

نتیجه:

یافتن خداوند به زندگی بر اساس آنچه خدا می‏خواهد، بستگی دارد نه جست و جوی او . او همه جا هست و به جستن نیاز ندارد . اگر آدمی در برنامه زندگی خواست وی را اصل قرار دهد، حتماً او را خواهد دید . به همین سبب، انسان در برنامه‏ریزی برنامه‏های زندگی به امور زیر نیاز دارد:

1 . توكل به خدا
2 . حركت اصولی
3 . قبول حقایق
4 . عنایت‏به تخیل و ساحت‏های آن
5 . انعطاف‏پذیری

فراموش نكنیم كه افراد خلاق و با برنامه همیشه سعی دارند راه‏های دشوار و متفاوت را امتحان كنند؛ اگر همیشه در مسیر هموار و عادی گام برداریم، هرگز خلاق نخواهیم شد؛ زیرا راه هموار یعنی راه كشف شده توسط دیگران و دنیای پرفراز و نشیب برنامه‏ها به خلاقیت نیازمند است .

پی‏نوشت:

1. Meta Planing.
2. Facts.
3. در كوچه باغ‏های نیشابور، محمدرضا شفیعی كدكنی .
4. Imaginations.
5و6 . راز شادزیستن، اندرو متیوس، ترجمه وحید افضلی راد، ص‏68 .
7. Flexability.
8 . یادداشت‏های ممنوعه برداشت‏های وارونه، عبدالعظیم كریمی، ص‏119 .
9. Balance.
10 . نارضایی خلاق، كریشنامورتی، ترجمه مرسده لسانی، ص‏51 .
11 . تربیت اسلامی، شماره 6، مقاله دكتر خسرو باقری .