خواب و استراحت در سيره ي نبوي صلي الله عليه و آله

چکيده

خواب و استراحت از بخش هاي اجتناب ناپذير حيات هر موجود زنده است. بدين لحاظ، براي ما انسان ها شناخت چگونگي و آداب مربوط به خواب و استراحت بندگان برگزيده ي الهي، جالب، جذاب و درس آموز است. درباره ي چگونگي و آداب خواب و استراحت پيامبر اکرم صلي الله عليه و آله روايات متعدد و متنوعي از طريق اهل بيت عليهم السلام و غير آنان نقل شده است. اين روايات را مي توان در شش محور دسته بندي کرد:
زمان، مقدار، مکان، چگونگي خواب و استراحت پيامبر اکرم صلي الله عليه و آله و حالات قبل و بعد از آن. توجه بيش از پيش به سيره ي حضرات معصومان عليهم السلام در زندگي فردي و اجتماعي ايشانف که حاوي نکات بسيار آموزنده و تربيتي است، همواره براي رهپويان و انسان هاي تشنه و شيفته ي کمال و سعادت، جذاب و پررمز و راز بوده است. باشد که از اين خوان تحفه اي برگيريم.
کليد واژه ها: خواب و استراحت، زمان خواب و استراحت، چگونگي خواب و استراحت، مسواک، تلاوت قرآن، وضو.

مقدمه

خواب و استراحت يکي از بخش هاي اصلي و ضروري براي استمرار حيات طبيعي هرموجود زنده است. به دليل آنکه ما انسان ها به صورت روزمزه با چنين نيازي ارتباط داريم، شناخت چگونگي خواب و استراحت برترين شخصيت بشري، يعني پيامبر اعظم صلي الله عليه و آله هم جذاب و هم درس آموز و راه گشاست. آن حضرت در اين زمينه نيز چون ديگر محورهاي حيات فردي و جمعي اش داراي آداب و اصولي بوده است. کشف و استخراج اين اصول نيازمند نگاه جامع و دقيق به روايات حاکي از سيره ي آن حضرت و نيز تحليل و جمع بندي آنهاست.
سيره ي نبوي صلي الله عليه و آله در اين خصوص را مي توان در شش عنوان پي گرفت که در ذيل، به هر يک از آنها مي پردازيم:

1. زمان خواب و استراحت

تعيين زمان مناسب براي خواب، آثار جسمي و روحي فراواني به دنبال دارد. آنان که - همچون پيامبر اعظم صلي الله عليه و اله - بخشي از شب را به عبادت و شب زنده داري اختصاص مي دهند، مي کوشند زمان خواب خود را به تأخير نيندازند تا جسمشان قوت و نشاط لازم براي بيداري در بخشي از شب را داشته باشد. اين مهم در سيره ي پيامبر اعظم صلي الله عليه و آله نيز به چشم مي خورد.
بنابر روايت نقل شده از برخي همسران پيامبر، آن حضرت اول شب را براي خواب و استراحت خود برمي گزيد و بعد ازمقداري استراحت برمي خاست و به تهجد مشغول مي شد.(1) اين رفتار، به ويژه با توجه به وجوب تهجد و شب زنده داري بر آن حضرت، بيشتر قابل فهم و تحليل خواهد بود؛ چرا که توفيق تهجد در نيمه و انتهاي شب در صورتي فراهم مي آيد که اوايل شب براي استراحت انتخاب شود.

2. مقدار خواب و استراحت

بنابر آنچه از قرآن کريم و روايات قابل استنباط است، پيامبر اکرم صلي الله عليه و اله به مقدار اندکي در شب استراحت کرده و بخش بيشتر شب را به عبادت و تهجد مشغول بود. اصولا خواب اندک، و پرهيز از پرخوابي جزء تعاليم اسلامي است. براي مثال، در روايتي از امام کاظم عليه السلام آمده که خداوند، فرد پرخواب و بي کار را دوست ندارد. (2)
بنابر آيات اوليه سوره ي مزمل، پيامبر اکرم صلي الله عليه و آله مکلف به بيداري در بخش عمده اي از شب بود: (يا أيها المزمل قم الليل الا قليل نصفه أو انقص منه قليلا أو زد عليه ورتل القرآن ترتيلا) (مزمل: 1-4)؛ اي جامه به خويشتن فرو پيچيده، به پا خيز شب را مگر اندکي، نيمي از شب يا اندکي از آن را بکاه، يا بر آن [نصف] بيفزاي، و قرآن را شمرده شمرده بخوان.
از آيه ي آخر همين سوره نيز چنين برمي آيد که پيامبر صلي الله عليه و آله و جمعي از مؤمنان خاص، بر اساس اين دستورالعمل، بخش زيادي از شب را به تهجد و عبادت برمي خاستند: (ان ربک يعلم انک تقوم أدني من ثلثي الليل و نصفه و ثلثه و طائفه من الذين معک و الله يقدر الليل و النهار... ) (مزمل: 20)؛ در حقيقت، پروردگارت مي داند که تو و گروهي از کساني که با تواند، نزديک به دو سوم از شب يا نصف آن يا يک سوم آن را [به نماز] برمي خيزند و خداست که شب و روز را اندازه گيري مي کند... .
البته بنابر بعضي روايات، پس از نزول اين سوره، به مدت يک سال (يا ده سال)، (3) پيامبر صلي الله عليه و آله و برخي از مؤمنان، گاه تمام شب را بيدار مي ماندند تا به طور کامل به دستورالهي در ابتداي سوره ي مزمل عمل کرده باشند، (4) به گونه اي که به خاطر ايستادن هاي طولاني در شب، پاهاي آنان ورم کرد. (5) از اين رو، آخرين آيه اين سوره نازل شد و به گونه اي، تخفيف در اين تکليف را صادر فرمود: قيام و عبادت در شب به قدر طاقت و ميسور آن حضرت و مؤمنان نزديک به ايشان. معناي آيه ي مزبور چنين است: «... خداوند مي داند که [شما] هرگز حساب مقدار [شب را براي عبادت، به دقت] در دست نداريد، پس بر شما ببخشود، [اينک] هر چه از قرآن ميسر شود بخوانيد. [خدا] مي داند که به زودي در ميانتان بيماراني خواهند بود و [عده اي] ديگر در زمين سفر مي کنند [و] در پي کسب روزي خدا هستند و [گروهي] ديگر در راه خدا پيکار مي کنند، پس هر چه از [قرآن] ميسر شد تلاوت کنيد و نماز را برپا داريد و زکات را بپردازيد و وام نيکو به خدا دهيد و هر کار خوبي براي خويش از پيش فرستيد آن را نزد خدا بهتر و با پاداشي بيشتر باز خواهيد يافت و از خدا طلب آمرزش کنيد که خدا آمرزنده مهربان است.»
با توجه به آنچه از آيات آخر سوره ي مزمل برمي آيد پيامبر اکرم صلي الله عليه و اله موظف بوده در حد ميسور و توان، شب ها را به تهجد و قرائت قرآن مشغول باشد و همين امر نيز موجب تقليل خواب و استراحت آن حضرت بود.
به گفته ي قاضي عياض، روايات صحيحه اي حکايت از اندکي خواب آن حضرت دارند. با وجود اين، پيامبر صلي الله عليه و اله مي فرمود: دو چشمم مي خوابند ولي قلبم نمي خوابد. (6) وي سپس با اشاره به چگونگي خواب حضرت و اينکه بر پهلوي راست مي خوابيده، اين گونه خوابيدن را وسيله اي براي تقليل خواب دانسته است؛ چرا که خواب بر پهلوي چپ موجب آرامش قلب و اعضاي باطني، و در نتيجه، سنگيني و طول خواب مي شود؛ اما خواب بر پهلوي راست موجب حالتي عکس حالت ياد شده و در نتيجه، سبک بودن و اندکي خواب مي شود. (7)
در روايت ابن عباس نيز آمده که پيامبر صلي الله عليه و آله در نيمه ي شب يا کمي قبل يا بعد از آن از خواب برخاست و پس از قرائت ده آيه آخر سوره آل عمران، وضو ساخته و مشغول نماز شد. (8)

3. مکان خواب و استراحت

پيامبر اکرم صلي الله عليه و آله براي خواب و استراحت خويش از ساده ترين ابزاري ک در آن زمان رايج بود، استفاده مي کرد. بنابر بعضي روايات ، پيامبر اکرم صلي الله عليه و آله بر روي حصير استراحت مي کرد و چيز ديگري بجز آن در زير خود پهن نمي کرد. (9) ازاين رو، گاه برآمدگي هاي حصير بر جسم حضرت اثر مي گذاشت. پيامبر صلي الله عليه و آله در برابر درخواست بعضي اصحاب مبني بر تهيه ي زير اندازي نرم تر، مي فرمود: «مرا با دنيا چه کار؟ مثل من و دنيا مثل مسافري است که در روزي گرم، به زير يک درخت، ساعتي استراحت کرده و راه خود را رد پيش گيرد و آنجا را ترک گويد. ) (10)
بنابرروايتي ديگر، هنگامي که يکي از اصحاب، حضرت را در حال استراحت بر حصير ديد و اثر حصير را بر جسم مبارک ايشان مشاهده کرد، عرضه داشت: شهادت مي دهم که تو رسول خدايي و نزد خدا با کرامت تر از کسرا و قيصري؛ آنان از دنيا بهره مندند و شما اينچنين بر حصير استراحت مي کنيد، به گونه اي که اثر آن بر جسمتان باقي مي ماند. پيامبر اکرم صلي الله عليه و آله در پاسخ فرمود:
«آيا راضي به اين نيستي که دنيا را براي ايشان و آخرت از براي ما باشد؟» (11)
يکي از همسران پيامبر صلي الله عليه و آله نيز مکان خواب حضرت را قطعه پوستي انباشته از الياف خرما، گزارش کرده است. (12) در برخي روايات، همين توصيف براي بالش آن حضرت ذکر شده است. (13)

4. حالات قبل از خواب واستراحت

پيامبر اکرم صلي الله عليه وآله پيش از خواب و استراحت، آداب و مسائلي را رعايت مي کرد که در ذيل، به برخي از آنها اشاره مي شود:
الف. مسواک: بنا به نقل طبرسي، پيامبر اکرم صلي الله عليه و آله هر شب سه بار مسواک مي کرد: يک بار قبل از خواب، يک بار پس از خواب (و قبل از وضو براي تهجد) و يک بار نيز هنگام خروج براي نماز صبح. و چوب مسواک حضرت نيز بنا به توصيه ي جبرئيل، چوب «اراک» بود. (14)
همچنين بنابر برخي روايات، آن حضرت در يک شب چندين بارمسواک مي کرد، (15) که از جمله، بين هر دو رکعت نماز شب بود (16) و نيز پس از هر بار برخاستن از خواب. (17)
ب. وضو: در روايت حسن بن علي از امام هادي عليه السلام، آن حضرت درباره ي آداب خواب اهل بيت عليهم السلام به ده خصلت اشاره فرمود که از جمله ي آنها طهارت پيش از خواب بود. (18) خصلت هاي ديگر مربوط به چگونگي خواب و دعا و اذکار پيش از خواب است که در ادامه خواهد آمد. با توجه به اينکه پيامبر صلي الله عليه و آله اين ويژگي ها را براي اهل بيت عليهم السلام معرفي کرد، شامل شخص خود آن حضرت نيز مي شود.
ج. تهيه مقدمات عبادت شبانه: از برخي روايات برمي آيد که پيامبر اکرم صلي الله عليه و آله پيش از خواب، مقدمات مربوط به عبادت شبانه را تهيه و در کنار خود مي نهاد؛ از جمله: تهيه آب براي وضو ساختن پس از بيداري، و نيز مسواک. در روايت معاويه بن وهب ازامام صادق عليه السلام، آن حضرت ضمن توصيف حالات شبانه پيامبر اکرم صلي الله عليه و آله، فرمود: «آب وضو نزد سر حضرت، و مسواک زير تشک حضرت نهاده مي شد، سپس مي خوابيد... . » (19) در ادامه اين روايت، به چگونگي عبادت شبانه ي پيامبر صلي الله عليه و آله و حالات حضرت پس از بيداري اشاره شده است.
د. دعا و اذکار قبل از خواب: بنابر روايت امام هادي عليه السلام - که پيش تر به آن اشارت رفت- اهل بيت عليهم السلام پيش از خواب، به قرائت فاتحه الکتاب، آيه الکرسي، آيه ي (شهد الله أنه لااله الا هو و الملائکه) (آل عمران: 18) و تسبيح حضرت زهرا عليها السلام مقيد بودند. (20)
درباره قرائت آيه الکرسي نقل شده که پيامبر صلي الله عليه و آله هنگام خواب، آن را قرائت کرده و مي فرمود: «جبرئيل به نزد من آمد و عرضه داشت که عفريتي از جن، در عالم رؤيا تو را در معرض کيد خود قرار مي دهد، از اين رو، بر تو باد قرائت آيه الکرسي.» (21) و بنا به نقل کليني از امام صادق عليه السلام، پيامبر اکرم صلي الله عليه و آله پس از قرائت آيه الکرسي، مي فرمود: « بسم الله، آمنت بالله و کفرت بالطاغوت اللهم احفظني في منامي و في يقظني»؛ (22) به نام خدا، به حق ايمان آوردم و به طاغوت کافر شدم، خدايا در خواب و بيداري مرا حفظ فرما.
از ديگر آياتي که پيامبر اکرم صلي الله عليه و آله پيش از خواب قرائت، مي فرمود، سوره هاي توحيد، فلق و ناس بود. آن حضرت، هنگام تلاوت اين سوره ها، کف هر دو دست خود را مقابل دهان مبارکش مي گرفت و به آنها مي دميد و سپس به قسمت هاي مختلف جسم شريفش مي ماليد؛ از سر مبارک شروع کرده، به صورت و ديگر قسمت هاي بدن مي کشيد، و اين کار را سه بار تکرار مي کرد. (23)
به جز اذکار، آيات و سوره هاي ياد شده در روايات سيره به دعاهايي نيز برمي خوريم که پيامبر اکرم صلي الله عليه و اله پيش از خواب و به هنگام رفتن به محل خواب، آنها را قرائت مي کرد. (24) بخشي ازاين دعاها بدين قرار است:

«اللهم قني عذابک يوم تبعث عبادک» ؛ (25)خداوندا، در روزي که بندگانت را مبعوث مي کني، مرا از عذابت حفظ فرما.

«اللهم اين أعوذ بمعافاتک من عقوبتک، أعوذ برضاک من سخطک، و أعوذ بک منک، اللهم اني لا استطيع أن أبلغ في الثناء عليک و لو حرصت، أنت کما أثنيت علي نفسک»؛ (26) خداوندا، از عقوبت به عفوت، و از غضبت به رضايت، و از تو به تو پناه مي برم. خداوندا، مرا توان آن نيست که تا نهايت ثناي تو پيش روم. حتي اگر چنين تلاشي کنم. تو همان گونه اي که خود ثاي خويش گفته اي.

«بسم الله أموت و أحيا و الي الله المصير، اللهم آمن روعتي و استر عورتي و أد عني أمانتي»؛ (27) به نام خدا مي ميرم و زنده مي شوم و بازگشت به سوي اوست. خداوندا، ترسم را به ايمني تبديل کن، و عورتم را بپوشان و امانتم ادا کن.

«الحمد لله الذي اطمعنا و سقانا و کفانا و آوانا فکم ممن لا کا في له و له مؤوي»؛ (28) حمد خدايي را که ما را سير وسيراب و کفايت کرد و پناه داد. پس چه بسيارند که نه کفايت کننده دارند نه پناه دهنده.
پيامبر اکرم صلي الله عليه و اله براي کسب توفيق تهجد، دعايي تعليم مي کرده که امام صادق عليه السلام آن را چنين نقل کرده است: «بسم الله اللهم لا تؤمني مکرک، و لا تنسني ذکرک، و لا تعجعلني من الغافلين، اقوم ساعه کذا و کذا»؛ (29) به نام خدا. خداوندا، مرا از مکرت ايمن مساز و نسبت به يادت دچار فراموشي ام مکن، و از غافلان قرارم مده؛ [تا] در ساعت فلان بيدار شوم . سپس فرمود: در صورت قرائت اين دعا، خداوند ملکي را براي بيدار کردنش موکل سازد.

5- چگونگي خواب واستراحت

وضعيت خواب پيامبر اکرم صلي الله عليه و آله نيز داراي ويژگي هايي بوده که مي توان آن را در امور ذيل خلاصه کرد:
الف. رو به قبله و بر پهلوي راست و با نهادن دست راست زير گونه ي راست: حيات توحيدي انسان هاي الهي، اقتضاي آن دارد که در همه لحظات رو به خداوند داشته باشند. آنان علاوه بر آنکه چهره ي قلب و جانشان همواره رو به خداست، (30) سعي بر آن دارند که با توجه دادن جسم به سوي قبله در حالات مختلف، کمال توحيد را در حرکات خود جلوه گر سازند. در روايات سيره، نقل شده که پيامبر اکرم صلي الله عليه و آله به هنگام نشستن، رو به قبله مي نشست، (31) و بنابر روايت امام هادي عليه السلام - که پيش تر به آن اشاره شد- اهل بيت عليهم السلام به هنگام خواب رو به قبله مي خوابيدند. (32) با توجه به ديگر روايات نيز مشخص مي شود که نوع خواب آنان، همچون خواباندن ميت در قبر، بر پهلوي راست و رو به قبله بوده است، در حالي که دست راست را زير گونه ي راست مي نهادند. (33)
ب. پرهيز از خواب مداوم و پيوسته: از برخي روايات چنين برمي آيد که پيامبر اکرم صلي الله عليه و آله از خواب مداوم و پيوسته در شب اجتناب داشت. اين حالت، بي ارتباطي با جمله نقل شده ي معروف از آن حضرت نيست که فرمود:« دو چشمم مي خوابند، اما قلبم نمي خوابد. » (34) در روايت نقل شده توسط شيخ طوسي، امام صادق عليه السلام به معاويه بن وهب درباره ي حالات پيامبر اکرم صلي الله عليه و آله به وقت خواب و پس از بيداري، چنين فرمود: « آب وضو نزد سرش، و مسواکش زير جاي خوابش نهاده مي شد. سپس به قدري که خدا مي خواست مي خوابيد، و چون بر مي خاست ابتدا مي نشست و سپس نگاه به آسمان کرده و آياتي از سوره ي آل عمران را تلاوت مي کرد(آيه ي 190 به بعد)، سپس مسواک کرده و وضو ساخته و به مسجد (محل عبادتش) مي رفت و چهار رکعت نماز مي گزارد که رکوع آنها به مقدار قرائتشان و سجود آنها نيز به قدر رکوعشان بود، و آن قدر رکوع و سجود را طول مي داد که بيننده مي پرسيد چه وقت برمي خيزد؟ سپس بر مي خاست و به جاي خواب خويش رفته و به مقداري که خدا مي خواست مي خوابيد. سپس برمي خاست و با نگاه به آسمان آيات سوره ي آل عمران را تلاوت مي کرد و مسواک کرده و وضو ساخته و به مسجد (محل عبادتش) مي رفت و همچون نوبت قبل، چهار رکعت نماز مي گزارد، و سپس به محل خواب خويش رفته و به قدري که خدا مي خواست مي خوابيد و سپس برمي خاست و مي نشست و آيات سوره ي آل عمران را با نظر به آسمان تلاوت مي کرد و پس از مسواک کردن و وضو ساختن به مسجد (محل عبادتش) رفته و نماز وتر و دو رکعت (شفع) را به جاي آورده و براي اقامه نماز [صبح به سوي مسجد] خارج مي شد. » (35)

6. حالات بعد ازخواب و استراحت

پس از بيداري از خواب شبانه، پيامبر اکرم صلي الله عليه و آله آداب و حالاتي داشت که شايد بتوان آنها را به ترتيب ذيل بيان کرد:
الف. سجده: بنا به نقل طبرسي از امام باقر عليه السلام پيامبر اکرم صلي الله عليه و آله از هيچ خوابي برنمي خاست، جز آنکه در برابر خداي عزوجل به سجده مي افتاد. (36) شايان ذکر است که اطلاق کلام امام باقر عليه السلام و تصريح آن حضرت شامل خواب شبانه و نيز روزانه پيامبر اکرم صلي الله عليه و آله مي شود.
ب. حمد و سپاس الهي: آن حضرت پس از برخاستن از خواب نيز همچون قبل از خوابف زبان به حمد و سپاس الهي مي گشود و خداي را به خاطر بازگرداندن روح به بدن، پس از حالت شبيه به مرگ در خواب، بدين گونه سپاس مي گفت: (37)
-«الحمد لله الذي أحياني بعد موتي ان ربي لغفور شکور»؛ حمد خدايي را که مرا پس ازمرگ زنده کرد، همانا پروردگارم، بسيار بخشاينده و قدردان است.
- «اللهم اني أسألک خير هذا اليوم و نوره و هداه و برکته و طهوره و معافاته، اللهم اني أسألک خيره وخير ما فيه و أعوذبک من شرعه و شر ما بعد»؛ خداوندا، ازتو خير اين روز و نور و هدايت و برکت و پاکي و بخشودگي اش را خواستارم. خدايا، از تو خير اين روز و خير آنچه در آن است مي طلبم، و از شر اين روز و شر آنچه در آن است به تو پناه مي برم.
-«الحمد الله الذي أحيانا بعد ما أماتنا و اليه النشور» (38) حمد خدايي را که را حيات بخشيد بعد از آنکه ما را ميراند، و بازگشت به سوي اوست.
ج. تلاوت آياتي از سوره ي آل عمران: در روايات نقل شده توسط شيخ طوسي از امام صادق عليه السلام - که پيش از اين گذشت - آمده که پيامبر اکرم صلي الله عليه و آله پس از بيدار شدن از خواب شبانه، نظر به آسمان کرده و ده آيه ي آخر سوره ي آل عمران « آيات 190 تا 200) را تلاوت مي فرمود. (39)
د. مسواک کردن: پيش از اين، گفته شد که پيامبر اکرم صلي الله عليه و آله در طول يک شب چندين بار مسواک مي کرد؛ از جمله قبل از خواب. آن حضرت چوب مسواک را، که معمولا چوب «أراک» بود، زير جاي خواب خويش مي نهاد. ايشان در هر نوبت از شب که برمي خاست، اقدام به مسواک کردن مي نمود، و سپس وضو مي ساخت. و بنابر بعضي روايات، بين هر دو رکعت نماز و نيز پيش از خروج براي نماز صبح نيز اقدام به اين کار مي کرد. (40)
ه. وضو و نماز: همان گونه که در حالات قبل از خواب گذشت، پيامبر اکرم صلي الله عليه و آله آب وضو را بالاي سر خود مي گذاشت (41) تا پس از برخاستن، وضو ساختن ممکن و آسان باشد،به ويژه آنکه آن حضرت به طور مکرر از خواب برمي خاست و نياز به وضو ساختن پيدا مي کرد. از اين رو، آماده بودن آب وضو موجب تسهيل در اين کار مي شد. وضو ساختن نيز مقدمه نمازهاي شبانه ي آن حضرت بود که متشکل از نمازهايي سنگين و طولاني و نمازهايي سبک تر و کوتاه تر بود.
بنابر يک روايت، پيامبر صلي الله عليه و اله مي فرمود: «آن گاه که يکي از شما به هنگام شب از خواب برخاست، نمازش را با دو رکعت نماز سبک آغاز کند. »(42) خود آن حضرت نيز چنين مي کرد؛ ابتدا دو رکعت نماز سبک مي خواند و سپس سه نماز دو رکعتي طولاني به جاي مي آورد، و رکعات بعدي را خفيف تر مي خواند. (43)

جمع بندي

سيره ي معصومان عليهم السلام- به ويژه سيره ي پيامبر اکرم صلي الله عليه و اله - حاوي نکات ريز و درشت فراواني است که پس از آن حضرت توسط اهل بيت او و نيز صحابه اي که شاهد رفتار آن حضرت در زمينه هاي گوناگون بودند براي ديگران نقل شد. انسان هاي تشنه و شيفته ي کمال همواره در صدد يافتن راه هاي درست و مناسب براي نيل به سرمنزل مقصود هستند. روشن است که سيره، يعني عملکرد برترين انسان - يعني پيامبر اکرم صلي الله عليه و آله- در صورتي که به درستي تحقيق و تبيين شود براي چنين کساني هم جالب و هم راهگشاست.
چنانکه از مقاله ي حاضر بر مي آيد، پيامبر اعظم صلي الله عليه و اله در خواب و استراحت خويش - که نزد بسياري از انسان ها يک حرکت عادي روزمره است- داراي برنامه و نظم خاصي بوده است. نکته ي شايان توجه آنکه همچون ديگر بخش هاي زندگي آن حضرت، روح توحيد و خدامحوري و خداگرايي بر اين بخش از حيات طبيعي آن حضرت نيز حاکم بوده است. با توجه به ضعف ما مسلمانان در شناخت سيره ي معصومان عليهم السلام پژوهش هايي از اين دست براي شيفتگان مسير کمال همچنان ضروري به نظر مي رسد.

پي نوشت :

1-محمد بن عيسي بن سوره ترمذي، الشمائل المحمديه، تحقيق سيد عباس الجليمي، بيروت، مؤسسه الکتب الثقافيه، 1412، ص 223/ ابي داود الطيالسي، مسند ابي داود، بيروت، دارالحديث، ص 198.
2- محمد بن يعقوب کليني، الکافي، تحقيق علي اکبر غفاري، تهران، دارالکتب الاسلاميه، 1367، ج 5، ص 84، ح 2/ شيخ صدوق، من لا يحضره الفقيه، تحقيق علي اکبر غفاري، قم، جامعه ي مدرسين، 1404، ج 3، ص 168، ح 3635.
3- جلال الدين سيوطي، الدر المنثور، بيروت، دارالمعرفه للطباعه و النشر و التوزيع، ج 6، ص 276/ ابن حجر عسقلاني ، فتح الباري، بيروت، دارالمعرفه، ج 3، ص 18.
4- علي بن ابراهيم قمي، تفسير القمي، تحقيق سيد طيب الموسوي الجزائري، قم، دارالکتاب، 1404، ج 2، ص 392.
5- محمد بن جرير طبري، جامع البيان عن تأويل آي القران، تحقيق صدقي جميل العطار، بيروت، دارالفکر، 1415، ج 29، ص 156.
6- «ان عيني تنامان و لا ينام قلبي.»
7- قاضي ابن الفضل عياض، الشفاء بتعريف حقوق المصطفي صلي الله عليه و اله، بيروتف دارالفکر ، 1409، ج 1، ص 86-87.
8- احمد بن حنبل، مسند احمد، بيروت ، دار صادر، ج 1، ص 242.
9- رضي الدين حسن بن فضل طبرسي، مکارم الاخلاق، بيروت، مؤسسه الاعلمي للمطبوعات، 1392ق، ص 38.
10- همان، ص 25/ محمدباقر مجلسي، بحارالانوار، بيروت، مؤسسه الوفاء، 1403، ج 16، ص 253.
11- رضي الدين حسن بن فضل طبرسي، پيشين، ص 123.
12- احمد بن حنبل، پيشين، ج 6، ص 48 ، 56، 207 و 213/ مسلم بن حجاج نيشابوري، صحيح مسلم، بيروت دارالفکر، ج 6، ص 145 / محمد بن يزيد القزويني، سنن ابن ماجه، تحقيق محمد فؤاد عبدالباقي، بيروت، دارالفکر، ج 2، ص 1390.
13- احمد بن حنبل، پيشين، ج 1، ص 369.
14- ابن ابي شيبه کوفي، المصنف، تحقيق سيد محمد اللحام، بيروت، دارالفکر، 1409، ج 1، ص 195، ح 7.
15- همان، ج 1، ص 196، ح 17.
16- محمد عبدالرؤوف مناوي، فيض القدير شرح الجامع الصغير، تحقيق احمد عبدالسلام، بيروت، دارالکتب العلميه، ج 5، ص 285.
17- محمد بن يعقوب کليني، پيشين، ج 3، ص 445، ح 13.
18- ابن طاووس، فلاح السائل، ص 280.
19- محمد بن حسن طوسي، تهذيب الاحکام، چ چهارم، تحقيق سيد حسن خرسان و شيخ محمد آخوندي، تهران، دارالکتب الاسلاميه، 1365، ج 2، ص 334، ح 1377.
20- ابن طاووس، پيشين، ص 280.
21- رضي الدين حسن بن فضل طبرسي، پيشين، ص 38.
22- محمد بن يعقوب کليني، پيشين، ج 2، ص 536، ح 4.
23- محمد بن عيسي بن سوره ترمذي، پيشين، ص 218.
24- بنگريد به: محمد بن يعقوب کليني، پيشين، ج 2، ص 539-540، ح18-16/ رضي الدين حسن بن فضل طبرسي، پيشين، ص38.
25- محمد بن عيسي بن سوره ي ترمذي، پيشين، ص 216-218.
26- احمد بن شعيب نسائي، السنن الکبري، تحقيق عبدالغفار سليمان بنداري و سيد کسروي حسن، بيروت، دارالکتب العلميه، 1411، ج 6، ص 222/ رضي الدين فضل بن حسن طبرسي، پيشين، ص 38.
27- رضي الدين حسن بن فضل طبرسي، پيشين، ص 38.
28- محمد بن عيسي بن سوره ي ترمذي، پيشين، ص 218.
29- محمد بن يعقوب کليني، پيشين، ج 2، ص 540، ح 18. با توجه به اينکه پيامبر صلي الله عليه و آله به آنچه مي گفت خود عمل مي کرد، مي توان اين دعا را جزء سيره ي آن حضرت برشمرد.
30- «وجهت وجهي للذي فطر السماوات و الارض حنيفا و ما انا من المشرکين. » (انام: 79)
31- ابن شهر آشوب، مناقب آل ابي طالب، تحقيق لجنه من اساتذه النجف الاشرف، نجف، مطبعه محمدکاظم حيدري، 1376 ق ، ج 1، ص 127.
32- ابن طاووس، پيشين، ص 280.
33- محمد بن عيسي بن سوره ي ترمذي، پيشين، ص 216 و 220/ رضي الدين حسن بن فضل طبرسي، پيشين، ص 38/ قاضي ابي الفضل عياض، پيشين، ج 1، ص 86/ محمدباقر مجلسي ، پيشين، ج 16، ص 253/ ميرزا حسين نوري طبرسي، مستدرک الوسائل، چ دوم، قم، مؤسسه آل البيت لاحياء التراث، 1409، ج 5، ص 115.
34- قاضي ابي الفضل عياض، پيشين، ج 1، ص 86.
35- محمد بن حسن طوسي، پيشين، ج 2، ص 334، ح 1377.
36- رضي الدين حسن بن فضل طبرسي، پيشين، ص 39/ محمدباقر مجلسي، پيشين، ج 16، ص 253.
37- رضي الدين حسن بن فضل طبرسي، پيشين، ص 39.
38- محمد بن عيسي بن سوره ي ترمذي ، پيشين، ص 218.
39- همان، ص 225/ محمد بن حسن طوسي، پيشين، ج 2، ص 334.
40- نک. به. محمد بن يعقوب کليني، پيشين، ج 3، ص 445، ح 13/ رضي الدين حسن بن فضل طبرسي، پيشين/ ص 39/ ابن ابي شيبه، پيشين، ج 1، ص 7، ص 5 و 196، ح 17/ محمدباقر مجلسي ، پيشين، ج 16، ص 253/ محمد عبدالرؤوف مناوي، پيشين، ج 5، ص 285.
41- ابن طاووس، پيشين، ص 280.
42- محمد بن عيسي بن سوره ترمذي، پيشين، ص 226.
43- همان، ص 226-227.

منبع: مجله معرفت

---

معرفي پايگاههاي اينترنتي