صندوق منبت امام ‏زاده موسي (خوروين کرج)

مقدمه

مکان‏هاي مقدس و زيارتگاه‏ها، همواره بهترين تجلي‏گاه هنر قدسي و جايگاه درخشش ايمان راستين هنرمندان ايراني و دست ساخته‏هاي آنان بوده است. آنان بهترين و والاترين آثار خود را براي آراستن اين مکان‏ها پديد آورده‏اند. در اين ميان، سازندگان آثار چوبين؛ يعني منبت‏کاران و نجاران، نقشي بزرگ - ولي کم‏تر شناخته شده - در ميان آثار برجاي مانده در اين امکنه‏ي پاک دارند. اين وضع در مکان‏هايي چون امام‏زاده‏ها چشم‏گيرتر است؛ زيرا زيباترين دست‏ساخته‏هاي اين هنرمندان به صورت صندوق‏هاي مرقد، در ميان ضريح‏هاي سيمين و زرين و فولادين، در زير صندوق‏پوش‏ها از ديد هنردوستان و زيارت کنندگان همواره پنهان مانده است. هر چند آنان اين آثار را براي رضاي پروردگار و بزرگداشت آرميدگان در اين مکان‏هاي مقدس پديد آورده‏اند،اما ارج نهادن و ستودن هنر سرشار از پاکي و ايمان آنها، خود در حقيقت، ستايش خالق يکتاي زيبايي‏ها است.
هنرمندان تواناي ايراني، از موادي که طبيعت در اختيارشان نهاده بود به همراه ذوق و نبوغ خداداد به آفرينش‏هاي هنري شگرف پرداخته و زيباترين دست‏ساخته‏ها را پديد آورده‏اند؛ هنرمندان هميشه جاويدي چون محمد بن ابوطاهر و ابوزيد کاشاني که در حاشيه‏ي کوير و به مدد کيمياي ذوق خود، تنها با عناصر خاک و آب و آتش، محراب‏هاي کاشي بي‏نظيري را در پايان سده‏ي ششم و آغاز سده‏ي هفتم هجري قمري ساخته‏اند (1)، يا استاد احمد و استاد حسن بن حسين نجار که با سرانگشت‏هاي توانا و چشم‏هاي زيبايي‏شناس خويش - در شمال رشته کوه‏هاي سر به فلک کشيده‏ي البرز -، در رمضان 877 ه.ق، از خشک چوبي، شاهکاري زيبا و اثر ماندگار چون صندوق منبت امام‏زاده ابوالقاسم بن امام موسي الکاظم (ع) پديد آورده‏اند که اکنون در موزه‏ي هنر مدرسه‏ي طراحي «رود ايلند» نگاه‏داري مي‏شود (2) ايران زمين خاستگاه هنرمندان نامدار و گمنام بي‏شمار است که آثار ماندني بسياري را آفريده‏اند که تنها برخي و آن هم به سبب شرايط زمان و حرمت مکان
برجايند و اغلب آنها به دست ويرانگر روزگار و يا با دست هنرستيز برخي ابناي روزگار به نابودي کشيده شده يا به يغما رفته‏اند. بر ما است که از گذشته بياموزيم و آنچه از اين‏گونه آثار در دست داريم، پاسدار باشيم.
منطقه‏ي لواسان، در نزديکي تهران، از مراکزي است که دست‏ساخته‏هاي چوبي آن، به ويژه صندوق‏هاي نفيس مقابر، در برخي از امام‏زاده‏ها (بخصوص در تهران) به صورت نفايس هنري برجسته نگاه‏داري مي‏شود و تاکنون شماري از اين آثار شناسايي و معرفي شده است. در اين مقاله برآنيم تا اثري ناشناخته از هنرمندي نامدار از اين منطقه را به دوست‏داران هنر چوب ايران معرفي کنيم؛ اين اثر برجسته صندوق منبت کماري شده‏ي امام‏زاده‏ي موسي خوروين کرج است.
امام‏زاده موسي در ده خوروين در شمال غربي شهر کرج واقع است. بناي کوچک امام‏زاده داراي طرحي مربع به ابعاد تقريبي 444 ضربدر 444 سانتي‏متر مربع از داخل و ديوارهايي به قطر 150 سانتي‏متر و پوشش گنبدي است.
در شمال بنا، مقابل در ورودي امام‏زاده، ايواني به ارتفاع 77 سانتي‏متر بلندتر از کف بنا در دوره‏هاي اخير برپا داشته‏اند. زير گنبد، در ميان محوطه‏ي داخلي، ضريح چوبي گره‏سازي شده‏ي مشبکي از چوب چنار با طرح «چهار قل(3) «به بلندي 155، در ازاي 230 و پهناي 149 سانتي‏متر، صندوق مذکور را در ميان دارد.
صندوق به درازاي 197، پهناي 5 / 109 و بلندي 130 سانتي‏متر ساخته شده است و قيدهاي ستبر آن در ابعاد 11 ضربدر 11 سانتي‏متر مربع و ارتفاع 15 سانتي‏متر، به جاي پايه در زير صندوق و در بالاي آن به همين اندازه به عنوان تکيه‏گاهي براي صندوق‏پوش است. ضريح چوبي نيز پايه‏هاي همانند صندوق دارد. هر چهار بدنه‏ي صندوق با قاب‏سازي، گره‏سازي، کنده‏کاري، کتيبه‏نويسي و سپس رنگ‏آميزي استادانه و هماهنگ تزيين شده است.
صندوق داراي دو کتيبه‏ي بزرگ به هم پيوسته، به صورت دو حاشيه در بالا و پايين، و شماري کتيبه‏هاي ناپيوسته و کوتاه، در چهار بدنه، به اين شرح است:

کتيبه‏هاي حاشيه‏ي زبرين صندوق

بر چهار سوي بخش زبرين صندوق، روي حاشيه‏اي به پهناي 5 / 11 سانتي‏متر، آيات 255 تا 258 سوره‏ي بقره را به قلم نسخ خوش به اين شرح کنده‏کاري کرده‏اند.
بدنه‏ي شمالي:(بسم الله الرحمن الرحيم الله لا اله الا هو الحي القيوم لا تأخذه سنة و لا نوم له ما في السموات و ما في الارض من ذا الذي يشفع عنده الا بإذنه يعلم ما بين ايديهم و ما خلفهم و لايحيطون بشي‏ء من علمه الا بما شاء وسيع کرسيه السموات و)
بدنه‏ي شرقي: (الارض و لايؤده حفظهما و هو العلي العظيم. لا اکراه في الدين قد تبين الرشد من الغي فمن يکفر بالطاغوت و يؤمن بالله فقد استمسک بالعروة الوثقي لاانفصام لها)،
بدنه‏ي جنوبي:(والله سميع عليم. الله ولي الذين آمنوا يخرجهم من الظلمات الي النور والذين کفروا اولياؤهم الطاغوت يخرجونهم من النور الي الظلمات اولئک اصحاب النار هم فيها خالدون. ألم تر الي الذي حاج ابراهيم في ربه ان آتيه الله الملک اذ قال ابراهيم ربي الذي)،
بدنه‏ي غربي: (يحيي و يميت قال انا احيي و اميت قال ابراهيم فان الله يأتي بالشمس من المشرق فأت بها من المغرب فبهت الذي کفر والله لايهدي القوم الظالمين).
بر چهار سوي بخش زيرين صندوق نيز روي حاشيه‏اي به همان ابعاد، کتيبه‏اي حاوي صلوات کبير و بدنه‏ي شمالي و شرقي و آگاهي‏هايي درباره‏ي نام و نسب امام‏زاده و ديگر خفتگان در آن مکان، و تاريخ ساخت صندوق به قلم نسخ خوش به اين شرح بر بدنه‏ي جنوبي و غربي آن کنده‏اند.
بدنه‏ي شمالي: اللهم صل علي محمد المصطفي و صل علي علي المرتضي و صل علي حسن الرضا و صلي علي حسين المظلوم شهيد دشت کربلا و صل علي امام زين‏العابدين و صل علي امام محمدباقر و صلي علي امام جعفر صادق و صلي علي امام موسي کاظم و صل علي امام علي بن موسي رضا و صل علي امام محمد التقي و صل علي علي النقي و صل علي امام حسن عسکري
بدنه‏ي شرقي: و صل علي محمد مهدي صاحب الزمان صلوة الله عليه و عليهم اجمعين و صلوا علي صدر الامين مصطفي رحمة للعالمين
بدنه‏ي جنوبي: هذه المقبرة المزار المتبرک امام‏زاده‏ي معصوم (ع) امام مطهر موسي ابن امام محمدتقي، صلوة الله
عليه و عليهم اجمعين، و مجاوران مقدس مسير (؟) حضرت امام‏زاده درويش حسين ابن درويش خاکي و درويش محمد ابن درويش علي خوربيني غفر الله لها و لأبويها. «غرض از يادگار
بدنه‏ي غربي: نام بود / يادگار اين قدر تمام بود». في تاريخ شهر المبارک الحرام في يوم خمسة عشرين آذرماه قديم سنة اربع و تسعمائة من هجرت النبويه عليه الصلوة والسلام.
افزون بر کتيبه‏هاي ياد شده، هر بدنه‏ي صندوق داراي کتيبه‏ها و آرايه‏هاي کنده‏کاري شده‏ي ديگري بدين شرح است:
بدنه‏ي شمالي: قاب ميانه‏ي اين بدنه، با طرح «شش‏بندي طبل شل (4)«گره‏سازي شده است و يک زنجيره‏ي باريک با نقش گل‏هاي چهار برگ به هم پيوسته و سپس حاشيه‏اي رنگ‏آميزي شده به رنگ سبز زيتوني آن را در برمي‏گيرد. دو کتيبه، يکي بر دست راست حاوي «نصر من الله و فتح قريب و بشر المؤمنين يا محمد يا علي يا علي يا علي» و ديگري بر دست چپ حاوي بيت:
بر اين بدنه وجود دارد.
حاشيه‏اي همانند زنجيره‏ي ياد شده، قاب مياني و کتيبه‏هاي عمودي را از دو کتيبه‏ي بزرگ زبرين و زيرين بدنه‏ي صندوق جدا مي‏سازد.
بدنه‏ي شرقي: قاب ميانه‏ي اين بدنه با طرح «فرفره سروته (5)» گره‏سازي شده است. کتيبه‏ي دست راست شامل «قال النبي عليه‏السلام: البخيل لايدخل الجنة و لو کان عابدا و السخي لايدخل النار و لو کان فاسقا» و کتيبه‏ي طرف چپ آگاهي‏هايي درباره‏ي سازنده و تاريخ ساخت صندوق بدين شرح دربردارد: «عمله و حرره حبيب‏الله بن احمد نجار لواساني، غفرالله لها و لأبويها، في تاريخ سنة اربعة و تسعمائة (904).» تزيينات بدنه نيز همانند بدنه‏ي قبلي است.
بدنه‏ي جنوبي: قاب ميانه‏ي اين بدنه با طرح «شش موج (6)» (که به شش داودي (7) نيز مشهور است) گره‏سازي شده و کتيبه‏هاي طرفين شامل دو بيت مشهور در منقبت علي بن ابي‏طالب (ع) است:
بولايتک يا علي يا علي يا علي
ديگر آرايه‏هاي اين بدنه نيز مانند بدنه‏ي شمالي است.
بدنه‏ي غربي: قاب ميانه‏ي اين بدنه با طرح «هشت و چهار ترنج (8)گره‏سازي شده و کتيبه‏هاي دو طرف آن شامل دو حديث نبوي «قال رسول‏الله، صل الله عليه و آله و سلم: عز الدنيا بالمال و عز الاخرة بالاعمال» (در سمت راست)، و «قال النبي، صل الله عليه و سلم: اذا اراد الله بقوم خيرا مطرهم باليل و شمسهم بالنهار» (در سمت چپ) است.
آرايه‏هاي ديگر اين بدنه نيز نظير بدنه‏ي شرقي است.
صندوق امام‏زاده موسي خوروين، بر پايه‏ي متن کتيبه‏ي آن، در محرم‏الحرام 904، مطابق 25 آذرماه خورشيدي، به دست استاد حبيب‏الله بن احمد نجار در لواسان تکميل شده و خوشبختانه به جز تعميرات اندکي که در جاهاي غير حساس و کار نشده‏ي آن انجام گرفته، تقريبا دست نخورده برجا مانده است.
اين شاهکار، هر چند بر اثر گذشت 514 سال رنگ باخته است، اما نمي‏توان هنرمندي سازنده‏اش را در ترکيب رنگهاي هماهنگ زرين براي پوشش کتيبه‏ها و سرنج و سبز زيتوني و سرمه‏اي براي رنگ‏آميزي هماهنگ و چشم‏نواز نقش‏ها و گره‏ها و کنده‏کاري‏ها ستايش نکرد.
متأسفانه از زندگي اين هنرمند هيچ نمي‏دانيم، اما از آثار ديگر او صندوق امام‏زاده زيد تهران را نيز مي‏شناسيم که رقم و تاريخ آن چنين است:«تحريرا في خامس شهر الله رجب المرجب سنة اثني و تسع مايه (902) هجرية النبوية عليه افضل الصلوات»، «عمل زبدتي الصناعين استاد حبيب و استاد احمد اللباسانين». صندوق به درازاي 203، پهناي 101 و بلندي 110 سانتي‏متر است و ساختاري مانند صندوق امام‏زاده موسي خوروين دارد. کتيبه‏ي اصلي آن شامل آيات 255 و 256 سوره‏ي بقره است که بر سه سوي حاشيه‏ي زبرين آن مشاهده مي‏شود. نام واقف ««خواجه قنبر علي بن محمد بن محمد زرين کمر طهراني»، چند حديث نبوي، ناد عليا مظهر العجايب... و کتيبه‏هاي ديگر نيز بر صندوق ديده مي‏شود.(9)نقش‏هاي اين اثر با طرح‏هاي صندوق خوروين (جز در بدنه‏ي غربي) متفاوت است. طرح‏هاي بنده‏هاي چهارگانه‏ي صندوق عبارت است از:
بدنه‏ي شمالي: با طرح «گره تندده(10)»؛
بدنه‏ي جنوبي: با طرح «گره شش لوز (11)»؛
بدنه‏ي غربي: با طرح «گره شش و موج (12)».
در پايان، ذکر نکته‏اي درباره‏ي وجود بيت
ز مشرق تا به مغرب گر امام است
علي و آل او ما را تمام است
و برخي نکات ديگر از کتيبه‏هاي موجود بر صندوق امام‏زاده خوروين ضروري مي‏نمايد؛ مي‏دانيم که صندوق به سال 904 ه.ق يعني سه سال پيش از آغاز پادشاهي شاه اسماعيل صفوي و رسميت يافتن مذهب تشيع در ايران، ساخته شده است. نيز مي‏دانيم کمه اين بيت و برخي از ديگر کتيبه‏هاي صندوق، شعار مذهبي - سياسي دودمان صفويان آن هم پس از رسيدن به قدرت شد و حتي بر سکه‏هاي آنان نيز نقش بست (13)اين نشان مي‏دهد که شعارهاي ياد شده پيش از آذربايجان و دربار صفويان در مناطق مرکزي ايران - که از ديرگاه از مراکز اصلي تشيع بود - رواج داشته است.

پي نوشت :

1- دائرةالمعارف بزرگ اسلامي، زير نظر کاظم موسوي بجنوردي، تهران، ذيل «ابوطاهر، خاندان» و «ابوزيد کاشاني» (به قلم فاطمه کريمي).
2- Pope. A.A.A. Survey of Persian Art. VI. 1967. PP.2623-4. pI.1472: Lentz. T.W. Lowry. G.D. Timur and the Princely Vision. Exhibition Catalogue. Los Angeles County Museum of Art. Los Angeles. 1989.
3- فرشته‏ي نژاد، مرتضي، گره‏سازي و گره‏ي چيني در هنر معماري ايران، تهران، بي‏تا، صص 15 - 14.
4- شفاهي، جواد، هنر گره‏سازي در معماري و درودگري، تهران، 1356، ص 98؛ زمرشيدي، حسين، گره‏ي چيني در معماري ايراني و هنرهاي دستي، تهران، 1365، صص 163 - 162.
5- همان، صص 223 - 222.
6- فرشته‏نژاد، همان، ص 61 -60.
7- شفاهي، همان، ص 92؛ زمرشيدي، همان، صص 153-152.
8- روزي‏طلب، نظر شفاهي استاد.
9- رک: مصطفوي، سيد محمدتقي، آثار تاريخي طهران، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگي، 1371، صص 52 - 50.
10- .فرشته‏نژاد، همان، صص 133-132.
11- زمرشيدي، همان، صص 213-212.
12- فرشته‏نژاد، همان، صص 61 - 60 و ص 92؛ زمرشيدي، همان، ص 152.
13- Rabino di Borgomale. H. L. Coins. Medals. and Seals of the Shahs of Iran 1500-1941. London. 1944.

منبع: ميراث جاويدان

---

معرفي سايت مرتبط با اين مقاله