صندوق منبت امام زاده موسي (خوروين کرج)
نويسنده: محمد حسن سمسار
مقدمه
هنرمندان تواناي ايراني، از موادي که طبيعت در اختيارشان نهاده بود به همراه ذوق و نبوغ خداداد به آفرينشهاي هنري شگرف پرداخته و زيباترين دستساختهها را پديد آوردهاند؛ هنرمندان هميشه جاويدي چون محمد بن ابوطاهر و ابوزيد کاشاني که در حاشيهي کوير و به مدد کيمياي ذوق خود، تنها با عناصر خاک و آب و آتش، محرابهاي کاشي بينظيري را در پايان سدهي ششم و آغاز سدهي هفتم هجري قمري ساختهاند (1)، يا استاد احمد و استاد حسن بن حسين نجار که با سرانگشتهاي توانا و چشمهاي زيباييشناس خويش - در شمال رشته کوههاي سر به فلک کشيدهي البرز -، در رمضان 877 ه.ق، از خشک چوبي، شاهکاري زيبا و اثر ماندگار چون صندوق منبت امامزاده ابوالقاسم بن امام موسي الکاظم (ع) پديد آوردهاند که اکنون در موزهي هنر مدرسهي طراحي «رود ايلند» نگاهداري ميشود (2) ايران زمين خاستگاه هنرمندان نامدار و گمنام بيشمار است که آثار ماندني بسياري را آفريدهاند که تنها برخي و آن هم به سبب شرايط زمان و حرمت مکان
برجايند و اغلب آنها به دست ويرانگر روزگار و يا با دست هنرستيز برخي ابناي روزگار به نابودي کشيده شده يا به يغما رفتهاند. بر ما است که از گذشته بياموزيم و آنچه از اينگونه آثار در دست داريم، پاسدار باشيم.
منطقهي لواسان، در نزديکي تهران، از مراکزي است که دستساختههاي چوبي آن، به ويژه صندوقهاي نفيس مقابر، در برخي از امامزادهها (بخصوص در تهران) به صورت نفايس هنري برجسته نگاهداري ميشود و تاکنون شماري از اين آثار شناسايي و معرفي شده است. در اين مقاله برآنيم تا اثري ناشناخته از هنرمندي نامدار از اين منطقه را به دوستداران هنر چوب ايران معرفي کنيم؛ اين اثر برجسته صندوق منبت کماري شدهي امامزادهي موسي خوروين کرج است.
امامزاده موسي در ده خوروين در شمال غربي شهر کرج واقع است. بناي کوچک امامزاده داراي طرحي مربع به ابعاد تقريبي 444 ضربدر 444 سانتيمتر مربع از داخل و ديوارهايي به قطر 150 سانتيمتر و پوشش گنبدي است.
در شمال بنا، مقابل در ورودي امامزاده، ايواني به ارتفاع 77 سانتيمتر بلندتر از کف بنا در دورههاي اخير برپا داشتهاند. زير گنبد، در ميان محوطهي داخلي، ضريح چوبي گرهسازي شدهي مشبکي از چوب چنار با طرح «چهار قل(3) «به بلندي 155، در ازاي 230 و پهناي 149 سانتيمتر، صندوق مذکور را در ميان دارد.
صندوق به درازاي 197، پهناي 5 / 109 و بلندي 130 سانتيمتر ساخته شده است و قيدهاي ستبر آن در ابعاد 11 ضربدر 11 سانتيمتر مربع و ارتفاع 15 سانتيمتر، به جاي پايه در زير صندوق و در بالاي آن به همين اندازه به عنوان تکيهگاهي براي صندوقپوش است. ضريح چوبي نيز پايههاي همانند صندوق دارد. هر چهار بدنهي صندوق با قابسازي، گرهسازي، کندهکاري، کتيبهنويسي و سپس رنگآميزي استادانه و هماهنگ تزيين شده است.
صندوق داراي دو کتيبهي بزرگ به هم پيوسته، به صورت دو حاشيه در بالا و پايين، و شماري کتيبههاي ناپيوسته و کوتاه، در چهار بدنه، به اين شرح است:
کتيبههاي حاشيهي زبرين صندوق
بدنهي شمالي:(بسم الله الرحمن الرحيم الله لا اله الا هو الحي القيوم لا تأخذه سنة و لا نوم له ما في السموات و ما في الارض من ذا الذي يشفع عنده الا بإذنه يعلم ما بين ايديهم و ما خلفهم و لايحيطون بشيء من علمه الا بما شاء وسيع کرسيه السموات و)
بدنهي شرقي: (الارض و لايؤده حفظهما و هو العلي العظيم. لا اکراه في الدين قد تبين الرشد من الغي فمن يکفر بالطاغوت و يؤمن بالله فقد استمسک بالعروة الوثقي لاانفصام لها)،
بدنهي جنوبي:(والله سميع عليم. الله ولي الذين آمنوا يخرجهم من الظلمات الي النور والذين کفروا اولياؤهم الطاغوت يخرجونهم من النور الي الظلمات اولئک اصحاب النار هم فيها خالدون. ألم تر الي الذي حاج ابراهيم في ربه ان آتيه الله الملک اذ قال ابراهيم ربي الذي)،
بدنهي غربي: (يحيي و يميت قال انا احيي و اميت قال ابراهيم فان الله يأتي بالشمس من المشرق فأت بها من المغرب فبهت الذي کفر والله لايهدي القوم الظالمين).
بر چهار سوي بخش زيرين صندوق نيز روي حاشيهاي به همان ابعاد، کتيبهاي حاوي صلوات کبير و بدنهي شمالي و شرقي و آگاهيهايي دربارهي نام و نسب امامزاده و ديگر خفتگان در آن مکان، و تاريخ ساخت صندوق به قلم نسخ خوش به اين شرح بر بدنهي جنوبي و غربي آن کندهاند.
بدنهي شمالي: اللهم صل علي محمد المصطفي و صل علي علي المرتضي و صل علي حسن الرضا و صلي علي حسين المظلوم شهيد دشت کربلا و صل علي امام زينالعابدين و صل علي امام محمدباقر و صلي علي امام جعفر صادق و صلي علي امام موسي کاظم و صل علي امام علي بن موسي رضا و صل علي امام محمد التقي و صل علي علي النقي و صل علي امام حسن عسکري
بدنهي شرقي: و صل علي محمد مهدي صاحب الزمان صلوة الله عليه و عليهم اجمعين و صلوا علي صدر الامين مصطفي رحمة للعالمين
بدنهي جنوبي: هذه المقبرة المزار المتبرک امامزادهي معصوم (ع) امام مطهر موسي ابن امام محمدتقي، صلوة الله
عليه و عليهم اجمعين، و مجاوران مقدس مسير (؟) حضرت امامزاده درويش حسين ابن درويش خاکي و درويش محمد ابن درويش علي خوربيني غفر الله لها و لأبويها. «غرض از يادگار
بدنهي غربي: نام بود / يادگار اين قدر تمام بود». في تاريخ شهر المبارک الحرام في يوم خمسة عشرين آذرماه قديم سنة اربع و تسعمائة من هجرت النبويه عليه الصلوة والسلام.
افزون بر کتيبههاي ياد شده، هر بدنهي صندوق داراي کتيبهها و آرايههاي کندهکاري شدهي ديگري بدين شرح است:
بدنهي شمالي: قاب ميانهي اين بدنه، با طرح «ششبندي طبل شل (4)«گرهسازي شده است و يک زنجيرهي باريک با نقش گلهاي چهار برگ به هم پيوسته و سپس حاشيهاي رنگآميزي شده به رنگ سبز زيتوني آن را در برميگيرد. دو کتيبه، يکي بر دست راست حاوي «نصر من الله و فتح قريب و بشر المؤمنين يا محمد يا علي يا علي يا علي» و ديگري بر دست چپ حاوي بيت:
زمشرق تا به مغرب گر امام است
علي و آل او ما را تمام است
بر اين بدنه وجود دارد.
حاشيهاي همانند زنجيرهي ياد شده، قاب مياني و کتيبههاي عمودي را از دو کتيبهي بزرگ زبرين و زيرين بدنهي صندوق جدا ميسازد.
بدنهي شرقي: قاب ميانهي اين بدنه با طرح «فرفره سروته (5)» گرهسازي شده است. کتيبهي دست راست شامل «قال النبي عليهالسلام: البخيل لايدخل الجنة و لو کان عابدا و السخي لايدخل النار و لو کان فاسقا» و کتيبهي طرف چپ آگاهيهايي دربارهي سازنده و تاريخ ساخت صندوق بدين شرح دربردارد: «عمله و حرره حبيبالله بن احمد نجار لواساني، غفرالله لها و لأبويها، في تاريخ سنة اربعة و تسعمائة (904).» تزيينات بدنه نيز همانند بدنهي قبلي است.
بدنهي جنوبي: قاب ميانهي اين بدنه با طرح «شش موج (6)» (که به شش داودي (7) نيز مشهور است) گرهسازي شده و کتيبههاي طرفين شامل دو بيت مشهور در منقبت علي بن ابيطالب (ع) است:
ناد عليا مظهر العجايبي
تجده عونا لک في النوايبي
و کل هم و غم سينجلي
بولايتک يا علي يا علي يا علي
ديگر آرايههاي اين بدنه نيز مانند بدنهي شمالي است.
بدنهي غربي: قاب ميانهي اين بدنه با طرح «هشت و چهار ترنج (8)گرهسازي شده و کتيبههاي دو طرف آن شامل دو حديث نبوي «قال رسولالله، صل الله عليه و آله و سلم: عز الدنيا بالمال و عز الاخرة بالاعمال» (در سمت راست)، و «قال النبي، صل الله عليه و سلم: اذا اراد الله بقوم خيرا مطرهم باليل و شمسهم بالنهار» (در سمت چپ) است.
آرايههاي ديگر اين بدنه نيز نظير بدنهي شرقي است.
صندوق امامزاده موسي خوروين، بر پايهي متن کتيبهي آن، در محرمالحرام 904، مطابق 25 آذرماه خورشيدي، به دست استاد حبيبالله بن احمد نجار در لواسان تکميل شده و خوشبختانه به جز تعميرات اندکي که در جاهاي غير حساس و کار نشدهي آن انجام گرفته، تقريبا دست نخورده برجا مانده است.
اين شاهکار، هر چند بر اثر گذشت 514 سال رنگ باخته است، اما نميتوان هنرمندي سازندهاش را در ترکيب رنگهاي هماهنگ زرين براي پوشش کتيبهها و سرنج و سبز زيتوني و سرمهاي براي رنگآميزي هماهنگ و چشمنواز نقشها و گرهها و کندهکاريها ستايش نکرد.
متأسفانه از زندگي اين هنرمند هيچ نميدانيم، اما از آثار ديگر او صندوق امامزاده زيد تهران را نيز ميشناسيم که رقم و تاريخ آن چنين است:«تحريرا في خامس شهر الله رجب المرجب سنة اثني و تسع مايه (902) هجرية النبوية عليه افضل الصلوات»، «عمل زبدتي الصناعين استاد حبيب و استاد احمد اللباسانين». صندوق به درازاي 203، پهناي 101 و بلندي 110 سانتيمتر است و ساختاري مانند صندوق امامزاده موسي خوروين دارد. کتيبهي اصلي آن شامل آيات 255 و 256 سورهي بقره است که بر سه سوي حاشيهي زبرين آن مشاهده ميشود. نام واقف ««خواجه قنبر علي بن محمد بن محمد زرين کمر طهراني»، چند حديث نبوي، ناد عليا مظهر العجايب... و کتيبههاي ديگر نيز بر صندوق ديده ميشود.(9)نقشهاي اين اثر با طرحهاي صندوق خوروين (جز در بدنهي غربي) متفاوت است. طرحهاي بندههاي چهارگانهي صندوق عبارت است از:
بدنهي شمالي: با طرح «گره تندده(10)»؛
بدنهي جنوبي: با طرح «گره شش لوز (11)»؛
بدنهي غربي: با طرح «گره شش و موج (12)».
در پايان، ذکر نکتهاي دربارهي وجود بيت
ز مشرق تا به مغرب گر امام است
علي و آل او ما را تمام است
و برخي نکات ديگر از کتيبههاي موجود بر صندوق امامزاده خوروين ضروري مينمايد؛ ميدانيم که صندوق به سال 904 ه.ق يعني سه سال پيش از آغاز پادشاهي شاه اسماعيل صفوي و رسميت يافتن مذهب تشيع در ايران، ساخته شده است. نيز ميدانيم کمه اين بيت و برخي از ديگر کتيبههاي صندوق، شعار مذهبي - سياسي دودمان صفويان آن هم پس از رسيدن به قدرت شد و حتي بر سکههاي آنان نيز نقش بست (13)اين نشان ميدهد که شعارهاي ياد شده پيش از آذربايجان و دربار صفويان در مناطق مرکزي ايران - که از ديرگاه از مراکز اصلي تشيع بود - رواج داشته است.
پي نوشت :
1- دائرةالمعارف بزرگ اسلامي، زير نظر کاظم موسوي بجنوردي، تهران، ذيل «ابوطاهر، خاندان» و «ابوزيد کاشاني» (به قلم فاطمه کريمي).
2- Pope. A.A.A. Survey of Persian Art. VI. 1967. PP.2623-4. pI.1472: Lentz. T.W. Lowry. G.D. Timur and the Princely Vision. Exhibition Catalogue. Los Angeles County Museum of Art. Los Angeles. 1989.
3- فرشتهي نژاد، مرتضي، گرهسازي و گرهي چيني در هنر معماري ايران، تهران، بيتا، صص 15 - 14.
4- شفاهي، جواد، هنر گرهسازي در معماري و درودگري، تهران، 1356، ص 98؛ زمرشيدي، حسين، گرهي چيني در معماري ايراني و هنرهاي دستي، تهران، 1365، صص 163 - 162.
5- همان، صص 223 - 222.
6- فرشتهنژاد، همان، ص 61 -60.
7- شفاهي، همان، ص 92؛ زمرشيدي، همان، صص 153-152.
8- روزيطلب، نظر شفاهي استاد.
9- رک: مصطفوي، سيد محمدتقي، آثار تاريخي طهران، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگي، 1371، صص 52 - 50.
10- .فرشتهنژاد، همان، صص 133-132.
11- زمرشيدي، همان، صص 213-212.
12- فرشتهنژاد، همان، صص 61 - 60 و ص 92؛ زمرشيدي، همان، ص 152.
13- Rabino di Borgomale. H. L. Coins. Medals. and Seals of the Shahs of Iran 1500-1941. London. 1944.
معرفي سايت مرتبط با اين مقاله
تصاوير زيبا و مرتبط با اين مقاله
