مقدمه
نوشته ی حاضر شامل دو بخش است. در بخش اول ویژگی های معماری مسجد جامع سبزوار، تاریخچه ی مسجد و دوره های ساختمانی آن بر اساس شواهد تاریخی و منابع ادبی و معرفی کوتاهی از کتیبه های تاریخی پرداخته شده است.
در بخش دوم، دو وقف نامه ی مسجد به تاریخ های 1209 و 1285 ق بازخوانی شده است. و به دیگر موقوفات مسجد نیز فهرست وار اشاره شده است.
موقعیت
این مسجد در مرکز شهر سبزوار در ضلع جنوبی خیابان بیهق قرار دارد. طول جغرافیایی شهر 57 درجه و 40 دقیقه و عرض آن 36 درجه و 12 دقیقه است. ارتفاع آن از سطح دریا 960 متر است (1).
طرح کلی
این بنا ایوان شمالی و جنوبی، گنبدخانه، حیاط مرکزی و شبستان در چهار طرف حیاط دارد و مساحت کل آن حدود 2,911 متر مربع است.
ویژگی های معماری
این مسجد، بنایی آجری با ملات ماسه گچ و پیهای آن از سنگ لاشه است.در مرمت های جدید از ماسه سیمان و در برخی جاها از تیر آهن نیز استفاده شده است.
ورودی مسجد جامع در حال حاضر (1377 ش) از دو سوی ایوان شمالی مشرف به خیابان بیهق است. این ورودی ها که از داخل دو تا از رواق های شبستان عبور میکند با اختلاف سطح 40 سانتیمتر نسبت به سطح خیابان به داخل مسجد راه می یابد. ورودی مسجد در واقع در محور ایوان شمالی قرار داشته است (2).
مسجد جامع سبزوار، پیش از 1315 ش بر بدنه ی بازار سرپوشیده ی قدیم قرار داشت. در این دوره معمولا دو خیابان محوری در بیشتر شهرهای ایران احداث شده که بافت کهن را به شکل صلیب به چهار بخش کرده و تأسیسات جدید شهری بر بدنه ی این خیابان های جدید شکل گرفت (3).
در زمان احداث خیابانها با تأسف، بسیاری از آثار باستانی و مواریث فرهنگی این مرز و بوم از میان رفت. در سبزوار با تخریب بازار سرپوشیده ی قدیم، که محور باقت قدیم بود خیابان بیهق جایگزین آن شد. خیابان محوری دیگر در جایگاه بازار فرعی که بازار را به ارگ ارتباط میداد ایجاد شده که خیابان ارگ نامیده شد (4).
پس از احداث خیابان بیهق، ورودی اصلی مسجد با طارمی آهنی مسدود و در بالای رواق های دو سوی ایوان شمالی حجره هایی ساخته شد که به وسیله ی پلکان آهنی از داخل ایوان به آن راه داشت. از این حجره ها اکنون به عنوان کلاس قرآن و دفتر بسیج استفاده می شود.
در پشت ایوان نیز در بخش فوقانی ورودی ها، رو به خیابان بیهق تاق نماهایی ساخته شده که دو تاق جناغی و سه تاق نیم دایره به شیوه ی تاقها ی غربی است که با مسجد تاریخی هیچ سنخیتی ندارد، پشت بغل های تاق ها با کاشی هفت رنگ با نقوش اسلیمی تزیین شده است، و در بالای هر یک از تاق ها کتیب های قرآنی با کاشی هفت رنگ تعبیه شده است. دیگر ورودی بنا که به یکی از کوچه های بخش جنوبی مسجد راه دارد فضای دسترسی به داخل شبستان جنوب شرقی است (5)
ایوان شمالی بنا به ارتفاع 15 متر و عرض 40ر8 متر، با سنگ مفروش شده و دارای ازاره ی سنگی به ارتفاع یک متر است. این ایوان تزیینات ندارد و دو مناره ی کوتاه با مأذنه ی چوبی در بالای ایوان دیده می شود که در پنجاه سال اخیر به ایوان اضافه شده است. تاق این ایوان گهواره ای تیزه دار و پوشش آن به شکل ضربی است. داخل ایوان با گچ اندوده شده و دو ورودی به شبستان های دو طرف ایوان دارد.
ایوان جنوبی مسجد که مدخل ورودی به گنبدخانه است 17 متر ارتفاع دارد. عرض دهانه ایوان 5ر9 متر است. بر فراز این ایوان دو مناره ی آجری قرار دارد که در اواخر دوره ی قاجار به بنا اضافه شده است. در تصویری که از حدود سال 1300 در آلبوم خانه ی کاخ گلستان موجود است ایوان جنوبی مناره ندارد. پوشش ایوان به شکل رومی است و نمای آن با کاشی هفت رنگ تزیین شده است(6)
این بنا در حال حاضر سه محراب دارد. محراب اصلی در داخل ایوان قبله قرار گرفته است. داخل محراب کثیرالاضلاع و ارتفاع آن 20ر3 متر و عرض آن 5ر2 متر است. قسمت فوقانی محراب مقرنسهای تزیینی گچی دارد. قبله ی اصلی نسبت به جهت محراب 30 درجه به طرف غرب انحراف دارد.
در واقع جهت گیری محراب اشتباه است. دو محراب دیگر بنا در داخل شبستان غربی است که جهتگیری آنها نیز نسبت به قبله اشتباه است. این محراب ها نسبت به محراب اصلی کوچکتر بوده و ازاره ی سنگی و قاب بندی گچی در داخل محراب دارند. پشت بغل های محراب ها دارای گچ ری با نقوش اسلیمی است که در سالهای اخیر مرمت شده است(7)
ازاره ی سنگی بنا چند نوع است و در سی سال اخیر نصب شده است. ازاره ی حیاط به ارتفاع 10ر1 متر به شکل پلاکهای کوچک و ازاره ی شبستانها به ارتفاع 20ر1 و 40ر1 متر به شکل قطعات بزرگ سنگ با حاشیه ی سنگ سیاه است.شبستان های این مسجد در هر طرف شکل ها و پوشش های متفاوتی دارد.
شبستان های ضلع جنوبی که در دو طرف گنبدخانه قرار دارد شامل هشت دهانه تاق است که گنبدهای حجیم به شکل کلمبه دارد. ارتفاع گنبدهای کلمبه ی این قسمت 9 متر است که با دمغازه اجرا شده است. پوششهای این قسمت مسجد بسیار هنرمندانه اجرا شده و احتمالا کهن ترین پوشش های مسجد است. این شبستان دهانه های باز رو به حیاط دارد و به عنوان شبستان تابستانی مورد استفاده است (8).
شبستان شمالی و غربی که نسبت به شبستان جنوبی از قدمت کمتری برخوردار است پوشش کوتاهتری دارد که پوشش این قسمت نیز به شکل تاق و چشمه است و مانند بیشتر پوشش های کلمبه با دمغازه اجرا شده و ارتفاع این پوشش های 6 متر است. چند مورد از پوشش های این قسمت تاق گهواره ای است، این پوشش ها به جز پوشش های ورودی 47 چشمه تاق است، در قسمت میانی ضلع غربی شبستان پیش تاق ورودی به ارتفاع 7 متر قرار دارد که دارای پوشش کجاوه است. رواق های بخش غربی شبستان درهای مشبک چوبی دارد که حدود 30 سال قبل نصب شده است (9).
شبستان شرقی مسجد در ابتدا شبستان زیرزمینی بوده که به عنوان شبستان تابستانی مانند حوضخانه مورد استفاده قرار میگرفته است. اعتمادالسلطنه مینویسد: «در طرف مشرق مسجد، شبستانی زیرزمینی است و بالای آن نیز شبستان بهاری ساخته... »(10).
سقف این شبستان از کف مسجد قدری بلندتر بوده و در شبهای تابستان در ماهتابی و پشتبام این شبستان به عبادت میپرداختهاند(11). بر اساس کتیب های که در پیش تاق ورودی شبستان به خط نستعلیق، بر کاشی نوشته شده است: این شبستان به خرج میرزا حسین خان غنی(12) و به سعی آیت الله میرزا حسین فقیه (13) در شوال 1385 ه ق برابر با 1344 ه ش بازسازی شده است.
بازسازی شبستان عبارت بود از بالا آوردن کف شبستان برابر با کف حیاط مسجد و پوشش کردن شبستان با تیرآهن و آجر که هشت ستون فلزی در میان شبستان نصب شده است. پیش تاق ورودی و رواق های این قسمت صحن نیز با کاشی هفت رنگ آراسته شده است. در ورودی رواقه ای شبستان شرقی فلزی است، که پس از تغییر وضعیت شبستان نصب شده است (14).
حیاط (میان سرا) به ابعاد 55ر30 ضربدر 90ر37 متر با سنگ مفروش شده است. تاریخ اولین سنگ فرش حیاط - به جای آجر فرش - بر اساس کتیبه، سال 1276 ق است. در قسمت میانی حیاط صفحهای است که 20 سانتیمتر از بقیه ی حیاط بلندتر است (15).
یکی از بخشهای ارزشمند این بنا گنبد پشت ایوان جنوبی است، که یک پوسته و به شکل عرقچین به ارتفاع 80ر12 متر است. گوشهسازی گنبد با سه کنجهای کشیده به شیوه ی گنبدهای دوره ی تیموری اجرا شده است. عرقچین میانی روی چهار نیمتاق قرار گرفته است و کاربندی تزیینی دارد که در سالهای اخیر ناشیانه با خطوط آبی تزیین شده است. سه کنجها نیز مقرنس گچی دارد (16)
تزیینات
تزیینات این بنا بیشتر کاشیکاری است که شامل نمایایوان جنوبی، شبستان های شرقی و غربی و نمای مشرف به خیابان بیهق است.
کاشیهای نمای شبستان شرقی در بازسازی 1344 ش نصب شده که کاشی هفت رنگ با رنگهای فیروزهای، لاجوردی، سفید، سبز، زرد، قهوهای و... است. رنگ زمینه ی این کاشی ها فیروزه ای و لاجوردی است.
نقش مایه های به کار رفته در پشت بغل های رواق ها و حاشیه ی کتیبه ها و سرپایه های رواق ها نقوش اسلیمی است. سرپایه های ایوان ورودی، دارای نقشه ای هندسی است، که در زمینه ی شمسه ی میانی این سرپایه ها عبارت «لا اله الا الله و محمد رسول الله» با خط ثلث سفید در زمینه ی لاجوردی نوشته شده، کتیبه ی پیش تاق ورودی به شبستان شرقی که با خط ثلث سفید در زمینه ی لاجوردی نوشته شده آیه ی شریفه ی 24 از سوره ی نور است. کتیبه ی بخش فوقانی رواق های دو طرف شبستان شرقی که آن نیز با خط ثلث سفید در زمینه ی لاجوردی نوشته شده سوره ی جمعه است.
نمای شبستان غربی مسجد با کاشیهای معقلی به شکل گلچین معقلی با رنگهای سیاه، سفید، نخودی و سبز تزیین یافته است. سرپایه ها و پیشانی رواق ها دارای تزیین خط بنایی با عبارتهای یا محمد، یا الله و یا علی است.
در پیشانی پیش تاق ورودی به شبستان کتیبهای به خط ثلث با کاشی هفت رنگ سفید در زمینه ی لاجوردی آیه ی 35 سوره ی نور نوشته شده است. پشت بغل پیش تاق ورودی به شبستان غربی کاشیهای هفت رنگ با نقشه ای اسلیمی دارد (17).
دیگر کاشی کاری بنا، کاشی کاری ایوان جنوبی و رواق های دو طرف آن است که کاشیهای هفت رنگ نامرغوب دارد. نقش این کاشی ها بیشتر اسلیمی و کتیبه است که به رنگهای سفید، لاجوردی، زرد، فیروزهای نارنجی و لاجوردی تیره است.
داخل قاب بندی های پایه های ایوان، دارای کاشی کاری و نام پنج تن آل عبا به خط ثلث است، و همچنین کلمه ی شهادتین در داخل ترنج ها با خط ثلث نوشته شده است.
کتیبه ی اصلی ایوان که از پایه ی سمت راست شروع شده و با خط ثلث سفید در زمینه ی لاجوردی نوشته شده پس از طی کردن پیشانی ایوان در سمت چپ ایوان پایان می یابد. این قسمت آیات 35 تا 46 سوره ی نور است. در پخی ایوان نیز سوره ی مبارکه ی هل اتی با خط ثلث و کاشی سفید در زمینه ی لاجوردی نوشته شده است. کاشی کاری ایوان بر اساس کتیبه در 1389 ق / 1347 ش انجام شده است (18).
تاریخچه و مرمت های انجام شده
در مسجد سبزوار کتیبه ای تاریخی که سال بنای مسجد را مشخص میکند وجود ندارد؛ ولی اکثر منابع و سفرنامه های روزگار قاجار به پیافکندن مسجد در روزگار حکومت سربهداران اشاره دارد (19).
اعتمادالسلطنه در مرآت البلدان پیرامون مسجد جامع سبزوار مینویسد:
گویند مسجد جامع سبزوار را خواجه علی مؤید، آخرین حکمران سربهداران که معاصر امیر تیمور بوده و به خدمت او شتافته، بنا کرده است. چندین مرتبه این مسجد تعمیر و مرمت شده، چند سال قبل که آبانبار محاذی مسجد را تعمیر می نمودند سنگی پیدا نمودند که چند شعری روی آن مرتسم بود. از جمله شعری که حاوی این ماده تاریخ است:
معمار صنع از پی تاریخ سال گفت
یکتای مسجد آمده چون مسجدالحرام
بنابراین اگر این شعر را ماده تاریخ مسجد بدانیم، در سال هزار و چهل و چهار ساخته شده است، در عهد سلاطین صفویه (20).با توجه به قسمت اول نوشته ی اعتمادالسلطنه، و دیگر نوشته ها و شیوه ی ساخت و ساز بخش های کهن بنا، به ویژه گنبد مقصوره ی آن، بنای اولیه را می توان مربوط به سبک آذری (ایلخانی، تیموری) دانست، هر چند در مرمت ها و ساخت و سازه ای بعدی اکثر بخشهای مسجد از حالت اولیه ی خود خارج شده است، به نظر میرسد کتیبه ی 1044 ق که اعتمادالسلطنه به آن اشاره کرده کتیبه ی مرمتی بوده است، زیرا کتیبه ی دیگری به تاریخ 979 ق در مسجد موجود است که متأسفانه تاریخ کتیبه از میان رفته ولی اعتمادالسلطنه آن را با ذکر تاریخ در مطلعالشمس معرفی کرده است(21(
دیگر مطلب مورد توجه در نوشته ی اعتمادالسلطنه آوردن نام خواجه علی مؤید به عنوان بانی مسجد است. با بررسی تاریخ سربهداران متوجه میشویم که هیچ یک از امیران سربهدار به دلیل جنگ با حکومت های دیگر و مدت زمان کم حکومت فرصت آبادانی و ساخت و ساز را نداشته اند. در حالی که اکثر منابع تاریخی این دوران با توجه به حکومت بیست و یک ساله خواجه علی مؤید آخرین امیر سربه داران به علاقه ی او برای ساخت بناهای عام المنفعه و کوشش در جهت رفاه حال مردم اشاره دارد(22).
اما آنچه که در مورد زمان ساخت مسجد ما را به یقین میرساند، قصیده ی سی و پنج بیتی ابنیمین شاعر معروف روزگار سربهداران در مورد ساخت مسجد جامع است. این قصیده دو بخش دارد. در بخش اول که شامل نوزده بیت است شاعر به توصیف مسجد جامع پرداخته و در بخش دوم که شامل شانزده بیت است به مدح بانی مسجد پرداخته ولی نام بانی مسجد را مشخص نکرده، اما با توجه به اشعار بخش دوم، بانی از مقام بالایی برخوردار بوده است. قصیده این گونه آغاز می شود:
حبذا تاقی که جفت این رواق اخضر است
وز بلندی مر زمین را آسمانی دیگر است
مسجد جامع همی خوانندش اما جنتیست
و اندرو فواره یی مانند حوض کوثر است (23).
کهن ترین کتیبه ی تاریخدار مسجد سنگی است که به خط ثلث در هشت سطر نوشته شده. در حال حاضر ابتدا و انتهای کتیبه شکسته است. ولی اعتمادالسلطنه در سال 1300 ق سنگ را دیده و تاریخ 979 ق را بر آن خوانده است. مضمون آن - که در دوران شاه تهماست اول صفوی نوشته شده - این است که فرمان داده شده که گورکنان و غسالان حق دریافت پول را از مردم در برابر کار خود ندارند و دست مزد آنان به وسیله ی حاکم از عواید دولت پرداخت شود(24(
دیگر کتیبه های تاریخدار بنا دو کتیبه ی نصب شده در پخی دو طرف ایوان شمالی به تاریخ 1136 ق است. کتیبه ی سمت غربی حکمی است از شاه تهماسب دوم صفوی که دریافت پیشکش ورود را موقوف داشته است و سمت شرقی ایوان سنگ دیگری به همین مضمون نصب است ولی حاکی از تعهد متصدی دریافت پیشکش ورود - محمد امین الحسینی - است. این کتیبه در واقع یک نوع التزام و تعهد است (25).
دیگر کتیبه ی بنا، سنگی است به تاریخ 1276 ق که بر صفه ی وسط حیاط به صورت ایستاده نصب شده و حاکی از این است که کسی صفه را ساخته و حیاط و صفه را سنگفرش کرده است(26) . مولوی در آثار باستانی خراسان این کتیبه را جزو کتیبه های مفقود شده ی مسجد نوشته، حال آنکه بر صفه نصب است(27) .
این مسجد با توجه به منابع مکتوب و وضعیت فعلی آن بارها مورد مرمت اساسی قرار گرفته است. کهن ترین مرمتی که از آن یاد شده در سال 1044 ق به روزگار فرمانروایی شاه صفی (1052-1038) بوده که در واقع می توان آن را تجدید بنای مسجد دانست (28).
مرمت دیگر به سال 1276 ق است که در سنگ نصب شده بر صفه از آن یاد شده است.مرمت دیگری که در منابع از آن یاد شده است مرمت های انجام شده قبل از 1300 ق است که به همت آیت الله حاج سید ابراهیم غفوری، معروف به شریعتمدار (29) مرجع تقلید و روحانی معروف سبزوار انجام شده، و اعتمادالسلطنه در مطلعالشمس به آن اشاره کرده است (30).
مرمت های اخیر بنا در دهه ی 1340 ش شروع شده و تاکنون به تناوب ادامه داشته است؛ از جمله بازسازی شبستان شرقی که به آن اشاره شد.
مرمت های انجام شده در دهه ی 1350 ش به همت سازمان ملی حفاظت آثار باستانی انجام شده است که بیشتر، مرمت های تثبیتی بوده است؛ از جمله مهار جرزهای ایوان جنوبی و جرز خارجی ضلع جنوبی بنا؛ این مهار به وسیله ی کلاف فلزی انجام شده است (31).
با توجه به اینکه ساخت و سازها، الحاقات و مرمت های بنا از روزگار صفویه آغاز شده و تاکنون ادامه داشته است، الحاقات قدیمیتر هماهنگی و تلفیق بیشتری با بنا دارند، بر عکس، الحاقات جدیدتر به صورت عناصر ناهماهنگ و ترکیب نشده به کار رفته اند. از جمله مواردی که ناهماهنگی زیادی با بنا دارند، می توان به درها و پنجره های فلزی اشاره کرد که می توان آنها را با درهای چوبی تعویض کرد.
مورد دیگر، ناهماهنگی پلکان های فلزی داخل ایوان شمالی است که می توان با تعبیه ی پلکان از داخل شبستان های دو طرف ایوان، این پلکان ها را جمع آوری کرد. از جمله موارد دیگر وضع نامطلوب کاشی های ایوان جنوبی است که در قسمت بالای ازاره در حال فرو ریختن است و نیاز به مرمت دارد. مورد دیگری که باید به آن توجه کرد مشخص کردن دوره های ساختمانی بنا است که نیاز به حفاری و پیگردی دارد.
موقوفات بنا
مسجد جامع سبزوار موقوفاتی دارد که رونوشت دو مورد از وقف نامه های آن در اداره ی اوقاف شهرستان سبزوار موجود است.
وقف نامه ی 1
واقف: حاجی علی محمد دولتآبادی
تاریخ وقف 1209 ق
مورد وقف: دو اشک (32) آب از روستای دولتآباد (33).
مصرف: تعمیر و حصیر مسجد و عشر برای حقالتولیه
متن وقف نامه
هو الواقف علی النیات
بسم الله الرحمن الرحیم / (3) الحمد لله الواقف علی السرائر، المطلع علی الضمائر، العلیم بما فی البواطن و الظواهر، العلیم الخبیر بما فی القلوب و الخواطر / (4) و الصلات و السلام علی محمد - صلی الله علیه - المبعوث علی الاصاغر و الاکابر و علی آله اولی المناقب و المفاخر، لا سیما / (5) علی ابن عمه و وصیه علی، قاتل الکوافر. و لعنة الله علی اعدائهم من الاوائل و الاواخر اما بعد [در زیر کلمه ی «بعد» به شکل بر عکس نوشته شده است:] جناب آقای شریعتمدار - دام ظله العالی - / (6) بر مرآت(34) ضمیر ارباب علم و فهما و سجنجل قلوب اصحاب زکا، شاهد این مدعا ثابت است و هویدا که این نشئه محل عبور است و مرور نه جای استقامت است و سرور / (7) و بهترین فعلی از جمله ی افعال و نیکوتر کسبی در این پنج روزه ی ایام حیات ذخیره ی (35)(یوم لا ینفع مال و لا بنون) شود توجه به اعمال خیر است. قوله تعالی / (8) (ما عندکم ینفد و ما عندالله باق (36)([نیمی از سطر ناخواناست] به جز خدا... که رافع سیئات است و مسیئات / (9) (و سابقوا الی مغفرة من ربکم) (37) نظر باری - تعالی عز شأنه - توفیقات ربانی و تأییدات سبحانی شامل حال عالی حضرت کهف الحاج حاجی علی محمد دولتآبادی گردیده / (10) که وصیت نموده که مبلغ یک صد و پنجاه تومان رایج خزانه ی عامره از اطیب مال حلال وی جدا نموده و به مرابحه داده تا آنکه اضافات مبلغ مزبور را با اصل تن خواه / (11) که ضم نمایند، قیمت دو اشک آب دولتآباد بشود؛ آن وقت دو اشک میاه ابتیاع نمایند و وقف بر مسجد جامع کبیر بلده ی دارالمؤمنین سبزوار که منافع میاه مزبور را بعد از وضع اخراجات / (12) و عوارضات و عشر به جهت حقالتولیه، در مصارف تعمیر و حصیر مسجد خرج و عالی حضرت مقدس طینت آخوند ملا محمد علی خلف مرحوم ملا حسن متولی باشد و بطنا بعد بطن به تفصیل که ذکر می شود / (13) حسب الوصیت مرحوم به اطلاع جناب علامی فهامی و وحید العصری، سلاله ی دودمان مصطفوی، نقاوه ی بوستان مرتضوی ابوالایتام، نایب الامام، طائف بیت الله الحرام در این سال که تاریخ است / (14) در صدد ابتیاع میاه مزبور برآمدند، بالاخره به مبلغ هیجده تومان رایج از تن خواه کسر داشت از منافع چهار اشک آب قدیم مسجد برداشتند و دو اشک آب از قناتین جاریتین / (15) قریه ی مزبور ابتیاع فرموده، مع اراضی و صحاری زیردشت و بالادشت، استرخ(38) و انهار مراتع و معالف و کافه ی ملحقات و منضمات شرعا و عرفا. آنچه از میاه مزبور داند و شمرد، نسبت دهد سمی او لم یسم / (16) و وقف مؤبد و حبس مخلد نموده بر مسجد جامع کبیر بلده ی سبزوار که منافع او را متولی ضبط نموده، بعد از وضع عوارضات و اخراجات دیوانیان و عشر حقالتولیه ی خود، ماباقی را / (17) به موقوف علیه برساند که به مصارف تعمیر و حصیر مسجد برسد و متولی وقف مذکور را عالی حضرت ملا محمد علی خلف مرحمت مآب ملا حسن دولت آبادی قرار دادهایم. و بعد فوته، تولیت وقف / (18) مذکور مفوض خواهد بود به اکبر و اصلح اولاد ذکور متولی، نسلا بعد نسل و بطنا بعد بطن و عقبا بعد عقب الی ان ینقرض و با انقراض اولاد ذکور، تولیت وقف مزبور مفوض خواهد بود / (19) به اکبر و اصلح اولاد ذکور از اناث متولی. هکذا نسلا بعد نسل و بطنا بعد بطن و عقبا بعد عقب الی ان ینقرض. با انقراض اولاد ذکور اناث متولی، تولیت وقف مفوض خواهد بود به اعلم و اصلح افقه علمای / (20) بلده ی سبزوار، الی ان یرث الله الارض من یشاء من عباده.
فصار وقفا صحیحا شرعیا بحیث لا یبیع و لا یرهن و لا یوهب و لا یصلح و لا یمهل.
و جناب آقای شریعتمدار / (21) - دام ظله العالی - متلفظ / (22) به صیغه ی وقف، حسبة لله گردیدند. توضیح آنکه / (23) اکبر اولاد ذکور از اولاد متولی یا اکبر اولاد ذکور از اناث که تولیت به آنها / (24) فی ای زمان مفوض شود، اگر اکبر، اصلحیت نداشته باشد و متظاهر به فسق باشد / (25) منافع وقف مسطور را تصرف به اطلاع اعلم و اصلح علمای بلده ی زمان خود نماید به اطلاع ایشان به موقوف علیه برساند / (26) (فمن بدله بعد ما سمعه فانما اثمه علی الذین یبدلونه) (27) به تاریخ شهر جمادیالاولی سنه 1029.
وقف نامه ی دیگر تاریخ 1285 ق را دارد که بخشی از آن مربوط به مسجد جامع سبزوار است.
وقف نامه ی 2
واقف: حاجی علی محمد
تاریخ وقف: 1285 ق
مورد وقف: دو اشک آب از دو قنات روستای فارمد (39) با اراضی زیردشت و بالادشت. مصرف: نیم اشک برای تعمیر همه ساله ی آبانبار کنار شاهراه خارج از روستای فارمد، نیم اشک برای تعمیر همه ساله ی رباطی که خود واقف در کنار قبرستان ساخته است و منافع یک اشک برای تعمیر همه ساله ی حسینیه [ای] که خود واقف در بالای آبانبار میان قلعه ساخته است، که در ماه های محرم و صفر خرج عزاداری ائمه ی معصومین (ع) شود و از منافع یک اشک که از تعمیر زیاده باشد همه ساله خرج عزاداران پیامبر (ص) و امام حسین (ع) در قریه ی فارمد شود، و سالی چهار من روغن سوخت برای روشنایی در مسجد جامع سبزوار به متولی داده شود که در ماه های شعبان، رمضان و محرم تا آخر ماه صفر در انبار و مسجد را روشن کند. از کل موقوفه یک دهم برای حقالتولیه است که به بزرگترین اولاد ذکور متولی نسلا بعد از نسل میرسد و در صورت نبودن اولاد ذکور به اولاد ذکور از اناث می رسد.
متن وقف نامه
هو الواقف علی النیات
بسم الله الرحمن الرحیم
/(3) الحمد لله الواقف علی السرائر، المطلع علی الضمائر، الخبیر بما فی البواطن و الظواهر، الصنیع الذی خلق الافلاک بلا عمد دایر. و الصلوات / (4) و السلام علی من بعث علی الاصاغر و الاکابر،... شافع یوم تبلی السرائر، محمد (ص) المبعوث علی المسلمین و الکوافر و علی آله اولی المناقب و المفاخر / (5) و السلام علی جمیع الانبیاء و المرسلین / (6) اما بعد، غرض از تحریر و باعث بر تسطیر این فقرات شرعیة القواعد و المبانی آن است که توفیق ربانی و تأیید سبحانی شامل حال و کمک احوال / (7) خیر الحاج حاجی علی محمد خلف مرحمت پناه میرزا علی دولتآبادی گردیده و به مضمون آیه ی کلام مجید عمل نموده که (و سابقوا الی مغفرة من ربکم) (40) / (8)... نموده از برای (یوم لا ینفع مال و لا بنون)(41) که (ما عندکم ینفد و ما عندالله باق) همگی و تمامت مجری / (9) و منبع دو اشک میاه از قناتین جاریتین قریه ی فارمد را مع اراضی و صحاری زیردشت و بالادشت انهار مراتع و معالف بند سادات متعلقه / (10) و دیمه زارات ملحقه را، سمی او لم یسم، ذکر او لم یذکر، و آنچه از آن دانند و شمرند و نسبت دهند.
و وقف مؤبد و حبس مخلد نمود بر تعمیر رباطی / (11) که خود واقف در قریه ی مسطور ساخته است و تعمیر آبانبار، تعمیر حسینیه قسمت میشود دو اشک میاه مزبوره بر مصارف مسطوره به نحوی که ذکر میشود / (12) منها منافع نیم اشک به جهت تعمیر همه ساله ی آبانبار کنار شاهراه و خارج از قریه ی مزبوره است و منها منافع که نیم اشک به جهت تعمیر همه ساله ی رباطی است که خود واقف / (13) در جنب قبرستان ساخته است و منها منافع یک اشک به جهت تعمیر همه ساله ی حسینیه [ای] که خود واقف در فوق آبانبار میان قلعه ساخته است در ایام شهر محرم / (14) و صفر در آنجا مشغول تعزیهداری خامس آل عبا - علیهمالسلام - بوده باشند آنچه از منافع یک اشک که از تعمیر زیاد بیاید همه ساله خرج و صرف فقرا و غربای تعزیهداران / (15) ریحانه ی دامان رسول خدا - صلی الله علیه و آله - جناب ابیعبدالله - ارواحنا و ارواح العالمین له الفداء - در قریه ی مزبوره شود و نیز مبلغ پنجاه ریال اقدسی از جمله هشتاد هشت تومان اقدسی بند روغن (42)/ (16) که در واقع در سمت مابین جنوب و مغرب قریه ی مزبوره است و در میان هر یک از منافع بند مذکور، مقدار چهار من روغن سوخت در هر سالی که منفعت عاید شود، ابتیاع / (17) نموده به جهت روشنایی درب مسجد جامع بلده ی سبزوار تسلیم متولی آن بقعه نمایند که در شهر شعبان و رمضان و محرم الی سلخ شهر صفر درب انبار و مسجد را روشن دارد / (18) و ما باقی منافع را نیز به خرج و صرف تعزیهداران حضرت ابیعبدالله - روحی فداه - ببرند و متولی وقف مزبور را قرار داده عالی جناب مقدس القاب، جناب ملا / (19) محمد علی خلف مرحمت مآب ملاحسن دولتآبادی را که یک عشر به جهت حقالتولیه مصرف نمایند از منافع موقوفات نه عشر را به موقوف علیه برساند و بعد تولیت وقف / (20) مفوض خواهد بود به اکبر از اولاد ذکور متولی، نسلا بعد نسل و بطنا بعد بطن و عقبا بعد عقب الی ان ینقرض. و با انقراض ذکور، تولیت مفوض خواهد بود به اکبر و اصلح اولاد / (21) ذکور از اناث / (22) متولی هکذا نسلا بعد نسل و بطنا بعد بطن / (23) و عقبا بعد عقب. اگر چنانچه اکبر اولاد ذکور از اناث متولی / (24) اصلح نباشند و به عدم تدین شهرت گرفته باشند به اطلاع اورع و اصلح شخصی / (25) که در قریه ی مزبوره باشد منافع را به موقوف علیهم برساند و با نبودن اورع و... / (26) به اطلاع اعلم و اصلح بلده ی سبزوار در قریه ی مزبوره تعزیهدارای و تعمیر موقوف علیهم [شود] / (27) فصار وقفا صحیحا شرعیا بحیث لا یباع و لا یرهن و لا یوهب و لا یصلح و لا یمهل / (28) و واقف متلفظ به صیغه ی وقف گردید. (فمن بدله بعد ما سمعه فانما اثمه علی الذین یبدلونه) (43)/ (29) بیست و پنج شهر جمادیالاولی سنه ی 1285، هزار و دویست و هشتاد و پنج.
دیگر موارد وقف که در حال حاضر فاقد وقف نامه هستند بدین شرح است:
1. سی و سه دربند مغازه و انباری پاساژ جامع واقع در خیابان شریعتمداری شهر سبزوار؛
2. شش دربند مغازه خیابان شریعتمداری جنب پاساژ جامع (قبلا حمام بوده است) موقوفه ی اسماعیل؛
3. هفت دربند مغازه روبهروی مسجد جامع موقوفه ی حاج رضا قلی؛
4. یک صد و سی و سه قطعه زمین مسکونی در خیابان ناوی سبزوار که مساحت زمینها از 86 تا 120 متر مربع متغیر است.
5. دوازده ساعت آب از قنات روستای نودهراز(44)
6. بیست و چهار ساعت آب از قنات روستای کیذور (45)؛
7. بیست و چهار ساعت آب از قنات فضلآباد (46) کیذور.
مصارف موقوفات: تعمیر، روشنائی، خادم، مؤذن، امام و فرش... مسجد جامع سبزوار(47).
واژه نامه
- اسلیمی: از طرحهای اساسی و قراردادی در هنرهای تزیینی اسلامی مرکب از پیچ و خمهای متعدد که انواع آن با شباهت به عناصر طبیعت مشخص میگردد، به خصوص نقش های گیاهان.
- ازاره: قسمت پایین دیوار که معمولا برای استحکام بیشتر روکشی از سنگ و کاشی دارد.
- پشت بغل: سطح سه گوش یا دو یا یک بر منحنی واقع در میان خط برونسوی قوس (یا دو قوس مجاور) و قاب درگاه محیط بر آن.
- پوشش کجاوه: نوعی پوشش طاق بین دو تویزه اصلی که به شکل نیمی از پیله ی کرم ابریشم است.
- دمغازه: گوشهسازی زیر کلمبه به شکل لچکی.
- رومی: در این نوع اجرا طرز قرارگیری آجرها یا خشتها به گونهای است که در مقطع عمودی و از روبهرو به صورت نره دیده میشود و در مقطع افقی به صورت صفحه ی کامل نمایانند. این نوع اجرا به سبب قابلیت استحکام و باربری در دهانه های وسیع به کار میرود.
سه کنج: نوعی گوشهسازی در گنبد که تقاطع دو تاق مورب تشکیل میشود.
- شمسه: نقش مدور و خورشیدسان گاهی با شعاعهای بیرون زده از دایره مرکزی در هنرهای تزیینی ایرانی.
- ضربی: در این نوع اجرا آجر یا خشت از روبهرو در صفحه ی کامل قرار دارد و از زیر در مقطع افقی به صورت نره دیده میشود.
- تاق گهوارهای: سادهترین تاق ایرانی است که در واقع ادامه یک چقد در امتداد معین است. نام دیگر آن آهنگ است. تاق گهوارهای در بناهایی که از دو طرف دیوار ممتد دارد مناسبترین پوشش است.
- کاشی هفت رنگ: کاشی سفید لعاب دار را نقاشی کرده آن را داخل کوره میگذارند و در کار تنظیم میکنند.
- کاشی کاری معقلی: این نوع کاشی کاری همانند استفاده از کاشی یک رنگ میباشد. با این تفاوت که به جای کاشی یک رنگ از کاشی الوان استفاده میشود. این نوع کاشی کاری عموما با حرکت زیبای شطرنجی شکل میگیرد.
- کلمبه: گنبد کوچکی است که عمدتا زیرسازی یا گوشهسازی و شکنج ندارد، و روی چهار دیوار یا ستون در زمینه ی مربع اجرا میشود.
پی نوشت ها:
1.پاپلی یزدی، محمد حسین، فرهنگ آبادی ها و مکانهای مذهبی کشور، بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، مشهد، 1367 ص 301
.2بازدید از بنا در تاریخ 10 / 9 / 77
.3پیرامون این تحولات در شهرهای ایران رک: دانجلیس، گولیلمو، «شهرهای به صلیب کشیده شده»، مجله ی اثر، ش 23-22 ص 6؛ سعیدی رضوانی، نوید،«شهرنشینی و شهرسازی در دوره ی بیست ساله ی 1320-1300 ه ش»، فصلنامه ی تحقیقات جغرافیایی، سال هفتم، ش 2، تابستان 1371، صص 165-140
.4رک: خیرآبادی، مسعود، شهرهای ایران، ترجمه ی حسین حاتمینژاد، عزت الله مافی، نشر نیکا،مشهد، 1376، ص 76؛ گفتگو با آقای حسن مدرسی، پژوهشگر بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، اهل سبزوار
.5بازدید از بنا در تاریخ 10 / 9 / 77.
.6همان بازدید.
.7همان بازدید، اعتمادالسلطنه در مطلعالشمس پیرامون اختلاف زاویه ی محراب مینویسد که این اختلاف زاویه به این دلیل است که محراب اولیه ی مسجد بر اساس دیدگاه اهل تسنن جهتگیری شده است که بعدها در میان آن محراب کوچکتری ساخته شده است. با توجه به اینکه سبزوار از روزگار کهن به دلیل دارا بودن شیعیان معروف بوده است چنین دیدگاهی اشتباه به نظر میرسد، رک: اعتمادالسلطنه، مطلعالشمس، ج 2، ص 992
.8بازدید از بنا در تاریخ 10 / 9 / 77
.9همان بازدید
.10اعتمادالسلطنه، همان ج 2، ص 993
.11رک: مولوی، عبدالحمید، آثار باستانی خراسان، انجمن آثار ملی، مشهد، 1354، صص 400-399
.12 حسین غنی متولد 1318 ه ق برادر کوچک دکتر قاسم غنی نویسنده و سیاستمدار معاصر و از تجار سبزوار. رک: غنی، قاسم، زندگی من، انتشارات آبان، تهران، 1361، ص 7
.13میرزا حسین فقیه سبزواری فرزند میرزا موسی متولد 1309 ه ق در سامرا. وی ابتدا در مشهد تحصیل کرد سپس برای ادامه ی تحصیل راهی نجف شد وی از شاگردان میرزا آیت الله نائینی و سید ابوالحسن اصفهانی بوده است. سپس به مدت چهل سال در مشهد به تدریس و فقاهت مشغول بود. از آثار خیر او در مشهد میتوان به مدرسه ی رضوان، باغ رضوان، مدرسه ی محمدیه و کوی طلاب مشهد اشاره کرد. وی سرانجام در 1345 ه ش / شوال 1386 ه ق در مشهد وفات نمود رک: جرفادقانی، علمای بزرگ شیعه، انتشارات معارف اسلامی، قم، 1362، ص 428
.14بازدید از بنا در تاریخ 10 / 9 / 77
.15همان بازدید
.16همان بازدید.
.17همان بازدید
.18همان بازدید
.19.به عنوان نمونه رک: اعتماد السلطنه، مرآت البلدان، تصحیح عبدالحسین نوایی و میرهاشم محدث، انتشارات دانشگاه تهران، 1367، ج 1، ص 532؛ بین، ادوارد، سفرنامه ی خراسان و سیستان، ترجمه ی قدرت الله روشنی و مهرداد رهبری، انتشارات یزدان، تهران، 1367، ص 374
20-مرآت البلدان، ج 4، ص 2013
21-اعتمادالسلطنه، مطلعالشمس، ج 2، ص 994
22-رک. دولتشاه سمرقندی تذکرة الشعراء، انتشارات پدید خاور، تهران، 1366، صص 217-216؛ میرخواند، روضة الصفا، کتاب فروشی خیام، تهران، 1339، ج 5، صص 625-624
23-رک: ابنیمین فریومدی، دیوان اشعار، تصحیح حسینعلی باستانی راد، انتشارات سنایی، تهران، بیتا، صص 31-30
24-رک: اعتمادالسلطنه، مطلعالشمس، ج 2، صص 994-993
25-رک: مولوی، عبدالحمید، همان صص 397-394
26-بازدید از بنا در تاریخ 10 / 9 / 77
27-رک: مولوی،عبدالحمید، همان، ص 407
28-رک: اعتمادالسلطنه، مرآت البلدان، ج 4، ص 2013
29-پیرامون زندگی و آثار خیر میرزا ابراهیم شریعتمدار رک: بیهقی، محمود، سبزوار، شهر دانشوران بیدار، دانشگاه آزاد اسلامی سبزوار، سبزوار، 1376، ص 135
30-اعتمادالسلطنه، مطلعالشمس، ج 2، ص 993
31-پرونده ی فنی بنا موجود در اداره ی کل میراث فرهنگی خراسان
32-اشک: واحد سنجش آب در برخی روستاهای سبزوار برابر با 3 ساعت
33-دولتآباد: ده، بخش مرکزی شهرستان سبزوار، به طول جغرافیایی 57 درجه و 43 دقیقه و عرض 36 درجه و 8 دقیقه و ارتفاع 935 متر از سطح دریا در 10 کیلومتری جنوب شرقی سبزوار (جعفری، عباس، گیتاشناسی ایران، انتشارات گیتاشناسی، تهران، 1379، ج 3، ص 558)
34- در اصل چنین است
35-در اصل چنین است
36-سوره ی نحل، آیه ی 96
37-سوره ی حدید، آیه ی 21
38-استخر
39-فارمد (فرومد، فریومد): این ده از 1356 ه ش جزو استان سمنان شده است. ده بخش میامی شهرستان شاهرود، استان سمنان، به طول جغرافیایی 56 درجه و 45 دقیقه و عرض 36 درجه و 30 دقیقه، و ارتفاع 1230 متر از سطح دریا در 160 کیلومتری شمال شرقی شاهرود. رک: جعفری، عباس، همان، ج 3، ص 881
40-سوره ی حدید، آیه ی 21
41-سوره ی الشعراء، آیه ی 88
42-بند روغن: وسیله ی سنجش در روستاهای خراسان معمولا برای شیر و روغن به کار میرود. شیوه ی استفاده به این شکل است که چوبی را در فواصل مشخص علامت گذاری کرده و به شکل عمودی در داخل ظرفی حاوی شیر یا روغن قرار میدهند. هر بخش علامت گذاری شده ی چوب یک بند نامیده میشود. حجم ظروفی که برای این کار استفاده میشود معمولا مشخص است
43-سوره ی بقره، آیه ی 181.
44-نودهراز: ده، بخش رو()دآب شهرستان سبزوار، به طول جغرافیایی 57 درجه و 15 دقیقه و عرض 35 درجه و 41 دقیقه، و ارتفاع 1500 متر از سطح دریا در 5ر69 کیلومتری جنوب غربی شهر سبزوار. رک: جعفری، عباس، همان، ج 3، ص 1284؛
45-کیذور: ده، بخش ششتمد شهرستان سبزوار، به طول جغرافیایی 57 درجه و 39 دقیقه و عرض 36 درجه و 1180 متر ارتفاع از سطح. رک: پاپلی یزدی، فرهنگ آبادی ها و مکانهای مذهبی کشور، ص 475
46-فضلآباد کیذور: ده، بخش ششتمد شهرستان سبزوار، به طول جغرافیایی 57 درجه و 21 دقیقه و عرض 35 درجه و 44 دقیقه رک: پاپلی یزدی، فرهنگ آبادی ها و مکانهای مذهبی کشور، ص 390
47- پرونده ی موقوفات مسجد جامع سبزوار موجود در اداره ی اوقاف شهرستان سبزوار
منبع:
میراث جاویدان
نویسنده: سید محسن حسینی
این مقاله در تاریخ 1403/9/20 بروز رسانی شده ست
نوشته ی حاضر شامل دو بخش است. در بخش اول ویژگی های معماری مسجد جامع سبزوار، تاریخچه ی مسجد و دوره های ساختمانی آن بر اساس شواهد تاریخی و منابع ادبی و معرفی کوتاهی از کتیبه های تاریخی پرداخته شده است.
در بخش دوم، دو وقف نامه ی مسجد به تاریخ های 1209 و 1285 ق بازخوانی شده است. و به دیگر موقوفات مسجد نیز فهرست وار اشاره شده است.
موقعیت
این مسجد در مرکز شهر سبزوار در ضلع جنوبی خیابان بیهق قرار دارد. طول جغرافیایی شهر 57 درجه و 40 دقیقه و عرض آن 36 درجه و 12 دقیقه است. ارتفاع آن از سطح دریا 960 متر است (1).
طرح کلی
این بنا ایوان شمالی و جنوبی، گنبدخانه، حیاط مرکزی و شبستان در چهار طرف حیاط دارد و مساحت کل آن حدود 2,911 متر مربع است.
ویژگی های معماری
این مسجد، بنایی آجری با ملات ماسه گچ و پیهای آن از سنگ لاشه است.در مرمت های جدید از ماسه سیمان و در برخی جاها از تیر آهن نیز استفاده شده است.
ورودی مسجد جامع در حال حاضر (1377 ش) از دو سوی ایوان شمالی مشرف به خیابان بیهق است. این ورودی ها که از داخل دو تا از رواق های شبستان عبور میکند با اختلاف سطح 40 سانتیمتر نسبت به سطح خیابان به داخل مسجد راه می یابد. ورودی مسجد در واقع در محور ایوان شمالی قرار داشته است (2).
مسجد جامع سبزوار، پیش از 1315 ش بر بدنه ی بازار سرپوشیده ی قدیم قرار داشت. در این دوره معمولا دو خیابان محوری در بیشتر شهرهای ایران احداث شده که بافت کهن را به شکل صلیب به چهار بخش کرده و تأسیسات جدید شهری بر بدنه ی این خیابان های جدید شکل گرفت (3).
در زمان احداث خیابانها با تأسف، بسیاری از آثار باستانی و مواریث فرهنگی این مرز و بوم از میان رفت. در سبزوار با تخریب بازار سرپوشیده ی قدیم، که محور باقت قدیم بود خیابان بیهق جایگزین آن شد. خیابان محوری دیگر در جایگاه بازار فرعی که بازار را به ارگ ارتباط میداد ایجاد شده که خیابان ارگ نامیده شد (4).
پس از احداث خیابان بیهق، ورودی اصلی مسجد با طارمی آهنی مسدود و در بالای رواق های دو سوی ایوان شمالی حجره هایی ساخته شد که به وسیله ی پلکان آهنی از داخل ایوان به آن راه داشت. از این حجره ها اکنون به عنوان کلاس قرآن و دفتر بسیج استفاده می شود.
در پشت ایوان نیز در بخش فوقانی ورودی ها، رو به خیابان بیهق تاق نماهایی ساخته شده که دو تاق جناغی و سه تاق نیم دایره به شیوه ی تاقها ی غربی است که با مسجد تاریخی هیچ سنخیتی ندارد، پشت بغل های تاق ها با کاشی هفت رنگ با نقوش اسلیمی تزیین شده است، و در بالای هر یک از تاق ها کتیب های قرآنی با کاشی هفت رنگ تعبیه شده است. دیگر ورودی بنا که به یکی از کوچه های بخش جنوبی مسجد راه دارد فضای دسترسی به داخل شبستان جنوب شرقی است (5)
ایوان شمالی بنا به ارتفاع 15 متر و عرض 40ر8 متر، با سنگ مفروش شده و دارای ازاره ی سنگی به ارتفاع یک متر است. این ایوان تزیینات ندارد و دو مناره ی کوتاه با مأذنه ی چوبی در بالای ایوان دیده می شود که در پنجاه سال اخیر به ایوان اضافه شده است. تاق این ایوان گهواره ای تیزه دار و پوشش آن به شکل ضربی است. داخل ایوان با گچ اندوده شده و دو ورودی به شبستان های دو طرف ایوان دارد.
ایوان جنوبی مسجد که مدخل ورودی به گنبدخانه است 17 متر ارتفاع دارد. عرض دهانه ایوان 5ر9 متر است. بر فراز این ایوان دو مناره ی آجری قرار دارد که در اواخر دوره ی قاجار به بنا اضافه شده است. در تصویری که از حدود سال 1300 در آلبوم خانه ی کاخ گلستان موجود است ایوان جنوبی مناره ندارد. پوشش ایوان به شکل رومی است و نمای آن با کاشی هفت رنگ تزیین شده است(6)
این بنا در حال حاضر سه محراب دارد. محراب اصلی در داخل ایوان قبله قرار گرفته است. داخل محراب کثیرالاضلاع و ارتفاع آن 20ر3 متر و عرض آن 5ر2 متر است. قسمت فوقانی محراب مقرنسهای تزیینی گچی دارد. قبله ی اصلی نسبت به جهت محراب 30 درجه به طرف غرب انحراف دارد.
در واقع جهت گیری محراب اشتباه است. دو محراب دیگر بنا در داخل شبستان غربی است که جهتگیری آنها نیز نسبت به قبله اشتباه است. این محراب ها نسبت به محراب اصلی کوچکتر بوده و ازاره ی سنگی و قاب بندی گچی در داخل محراب دارند. پشت بغل های محراب ها دارای گچ ری با نقوش اسلیمی است که در سالهای اخیر مرمت شده است(7)
ازاره ی سنگی بنا چند نوع است و در سی سال اخیر نصب شده است. ازاره ی حیاط به ارتفاع 10ر1 متر به شکل پلاکهای کوچک و ازاره ی شبستانها به ارتفاع 20ر1 و 40ر1 متر به شکل قطعات بزرگ سنگ با حاشیه ی سنگ سیاه است.شبستان های این مسجد در هر طرف شکل ها و پوشش های متفاوتی دارد.
شبستان های ضلع جنوبی که در دو طرف گنبدخانه قرار دارد شامل هشت دهانه تاق است که گنبدهای حجیم به شکل کلمبه دارد. ارتفاع گنبدهای کلمبه ی این قسمت 9 متر است که با دمغازه اجرا شده است. پوششهای این قسمت مسجد بسیار هنرمندانه اجرا شده و احتمالا کهن ترین پوشش های مسجد است. این شبستان دهانه های باز رو به حیاط دارد و به عنوان شبستان تابستانی مورد استفاده است (8).
شبستان شمالی و غربی که نسبت به شبستان جنوبی از قدمت کمتری برخوردار است پوشش کوتاهتری دارد که پوشش این قسمت نیز به شکل تاق و چشمه است و مانند بیشتر پوشش های کلمبه با دمغازه اجرا شده و ارتفاع این پوشش های 6 متر است. چند مورد از پوشش های این قسمت تاق گهواره ای است، این پوشش ها به جز پوشش های ورودی 47 چشمه تاق است، در قسمت میانی ضلع غربی شبستان پیش تاق ورودی به ارتفاع 7 متر قرار دارد که دارای پوشش کجاوه است. رواق های بخش غربی شبستان درهای مشبک چوبی دارد که حدود 30 سال قبل نصب شده است (9).
شبستان شرقی مسجد در ابتدا شبستان زیرزمینی بوده که به عنوان شبستان تابستانی مانند حوضخانه مورد استفاده قرار میگرفته است. اعتمادالسلطنه مینویسد: «در طرف مشرق مسجد، شبستانی زیرزمینی است و بالای آن نیز شبستان بهاری ساخته... »(10).
سقف این شبستان از کف مسجد قدری بلندتر بوده و در شبهای تابستان در ماهتابی و پشتبام این شبستان به عبادت میپرداختهاند(11). بر اساس کتیب های که در پیش تاق ورودی شبستان به خط نستعلیق، بر کاشی نوشته شده است: این شبستان به خرج میرزا حسین خان غنی(12) و به سعی آیت الله میرزا حسین فقیه (13) در شوال 1385 ه ق برابر با 1344 ه ش بازسازی شده است.
بازسازی شبستان عبارت بود از بالا آوردن کف شبستان برابر با کف حیاط مسجد و پوشش کردن شبستان با تیرآهن و آجر که هشت ستون فلزی در میان شبستان نصب شده است. پیش تاق ورودی و رواق های این قسمت صحن نیز با کاشی هفت رنگ آراسته شده است. در ورودی رواقه ای شبستان شرقی فلزی است، که پس از تغییر وضعیت شبستان نصب شده است (14).
حیاط (میان سرا) به ابعاد 55ر30 ضربدر 90ر37 متر با سنگ مفروش شده است. تاریخ اولین سنگ فرش حیاط - به جای آجر فرش - بر اساس کتیبه، سال 1276 ق است. در قسمت میانی حیاط صفحهای است که 20 سانتیمتر از بقیه ی حیاط بلندتر است (15).
یکی از بخشهای ارزشمند این بنا گنبد پشت ایوان جنوبی است، که یک پوسته و به شکل عرقچین به ارتفاع 80ر12 متر است. گوشهسازی گنبد با سه کنجهای کشیده به شیوه ی گنبدهای دوره ی تیموری اجرا شده است. عرقچین میانی روی چهار نیمتاق قرار گرفته است و کاربندی تزیینی دارد که در سالهای اخیر ناشیانه با خطوط آبی تزیین شده است. سه کنجها نیز مقرنس گچی دارد (16)
تزیینات
تزیینات این بنا بیشتر کاشیکاری است که شامل نمایایوان جنوبی، شبستان های شرقی و غربی و نمای مشرف به خیابان بیهق است.
کاشیهای نمای شبستان شرقی در بازسازی 1344 ش نصب شده که کاشی هفت رنگ با رنگهای فیروزهای، لاجوردی، سفید، سبز، زرد، قهوهای و... است. رنگ زمینه ی این کاشی ها فیروزه ای و لاجوردی است.
نقش مایه های به کار رفته در پشت بغل های رواق ها و حاشیه ی کتیبه ها و سرپایه های رواق ها نقوش اسلیمی است. سرپایه های ایوان ورودی، دارای نقشه ای هندسی است، که در زمینه ی شمسه ی میانی این سرپایه ها عبارت «لا اله الا الله و محمد رسول الله» با خط ثلث سفید در زمینه ی لاجوردی نوشته شده، کتیبه ی پیش تاق ورودی به شبستان شرقی که با خط ثلث سفید در زمینه ی لاجوردی نوشته شده آیه ی شریفه ی 24 از سوره ی نور است. کتیبه ی بخش فوقانی رواق های دو طرف شبستان شرقی که آن نیز با خط ثلث سفید در زمینه ی لاجوردی نوشته شده سوره ی جمعه است.
نمای شبستان غربی مسجد با کاشیهای معقلی به شکل گلچین معقلی با رنگهای سیاه، سفید، نخودی و سبز تزیین یافته است. سرپایه ها و پیشانی رواق ها دارای تزیین خط بنایی با عبارتهای یا محمد، یا الله و یا علی است.
در پیشانی پیش تاق ورودی به شبستان کتیبهای به خط ثلث با کاشی هفت رنگ سفید در زمینه ی لاجوردی آیه ی 35 سوره ی نور نوشته شده است. پشت بغل پیش تاق ورودی به شبستان غربی کاشیهای هفت رنگ با نقشه ای اسلیمی دارد (17).
دیگر کاشی کاری بنا، کاشی کاری ایوان جنوبی و رواق های دو طرف آن است که کاشیهای هفت رنگ نامرغوب دارد. نقش این کاشی ها بیشتر اسلیمی و کتیبه است که به رنگهای سفید، لاجوردی، زرد، فیروزهای نارنجی و لاجوردی تیره است.
داخل قاب بندی های پایه های ایوان، دارای کاشی کاری و نام پنج تن آل عبا به خط ثلث است، و همچنین کلمه ی شهادتین در داخل ترنج ها با خط ثلث نوشته شده است.
کتیبه ی اصلی ایوان که از پایه ی سمت راست شروع شده و با خط ثلث سفید در زمینه ی لاجوردی نوشته شده پس از طی کردن پیشانی ایوان در سمت چپ ایوان پایان می یابد. این قسمت آیات 35 تا 46 سوره ی نور است. در پخی ایوان نیز سوره ی مبارکه ی هل اتی با خط ثلث و کاشی سفید در زمینه ی لاجوردی نوشته شده است. کاشی کاری ایوان بر اساس کتیبه در 1389 ق / 1347 ش انجام شده است (18).
تاریخچه و مرمت های انجام شده
در مسجد سبزوار کتیبه ای تاریخی که سال بنای مسجد را مشخص میکند وجود ندارد؛ ولی اکثر منابع و سفرنامه های روزگار قاجار به پیافکندن مسجد در روزگار حکومت سربهداران اشاره دارد (19).
اعتمادالسلطنه در مرآت البلدان پیرامون مسجد جامع سبزوار مینویسد:
گویند مسجد جامع سبزوار را خواجه علی مؤید، آخرین حکمران سربهداران که معاصر امیر تیمور بوده و به خدمت او شتافته، بنا کرده است. چندین مرتبه این مسجد تعمیر و مرمت شده، چند سال قبل که آبانبار محاذی مسجد را تعمیر می نمودند سنگی پیدا نمودند که چند شعری روی آن مرتسم بود. از جمله شعری که حاوی این ماده تاریخ است:
معمار صنع از پی تاریخ سال گفت
یکتای مسجد آمده چون مسجدالحرام
بنابراین اگر این شعر را ماده تاریخ مسجد بدانیم، در سال هزار و چهل و چهار ساخته شده است، در عهد سلاطین صفویه (20).با توجه به قسمت اول نوشته ی اعتمادالسلطنه، و دیگر نوشته ها و شیوه ی ساخت و ساز بخش های کهن بنا، به ویژه گنبد مقصوره ی آن، بنای اولیه را می توان مربوط به سبک آذری (ایلخانی، تیموری) دانست، هر چند در مرمت ها و ساخت و سازه ای بعدی اکثر بخشهای مسجد از حالت اولیه ی خود خارج شده است، به نظر میرسد کتیبه ی 1044 ق که اعتمادالسلطنه به آن اشاره کرده کتیبه ی مرمتی بوده است، زیرا کتیبه ی دیگری به تاریخ 979 ق در مسجد موجود است که متأسفانه تاریخ کتیبه از میان رفته ولی اعتمادالسلطنه آن را با ذکر تاریخ در مطلعالشمس معرفی کرده است(21(
دیگر مطلب مورد توجه در نوشته ی اعتمادالسلطنه آوردن نام خواجه علی مؤید به عنوان بانی مسجد است. با بررسی تاریخ سربهداران متوجه میشویم که هیچ یک از امیران سربهدار به دلیل جنگ با حکومت های دیگر و مدت زمان کم حکومت فرصت آبادانی و ساخت و ساز را نداشته اند. در حالی که اکثر منابع تاریخی این دوران با توجه به حکومت بیست و یک ساله خواجه علی مؤید آخرین امیر سربه داران به علاقه ی او برای ساخت بناهای عام المنفعه و کوشش در جهت رفاه حال مردم اشاره دارد(22).
اما آنچه که در مورد زمان ساخت مسجد ما را به یقین میرساند، قصیده ی سی و پنج بیتی ابنیمین شاعر معروف روزگار سربهداران در مورد ساخت مسجد جامع است. این قصیده دو بخش دارد. در بخش اول که شامل نوزده بیت است شاعر به توصیف مسجد جامع پرداخته و در بخش دوم که شامل شانزده بیت است به مدح بانی مسجد پرداخته ولی نام بانی مسجد را مشخص نکرده، اما با توجه به اشعار بخش دوم، بانی از مقام بالایی برخوردار بوده است. قصیده این گونه آغاز می شود:
حبذا تاقی که جفت این رواق اخضر است
وز بلندی مر زمین را آسمانی دیگر است
مسجد جامع همی خوانندش اما جنتیست
و اندرو فواره یی مانند حوض کوثر است (23).
کهن ترین کتیبه ی تاریخدار مسجد سنگی است که به خط ثلث در هشت سطر نوشته شده. در حال حاضر ابتدا و انتهای کتیبه شکسته است. ولی اعتمادالسلطنه در سال 1300 ق سنگ را دیده و تاریخ 979 ق را بر آن خوانده است. مضمون آن - که در دوران شاه تهماست اول صفوی نوشته شده - این است که فرمان داده شده که گورکنان و غسالان حق دریافت پول را از مردم در برابر کار خود ندارند و دست مزد آنان به وسیله ی حاکم از عواید دولت پرداخت شود(24(
دیگر کتیبه های تاریخدار بنا دو کتیبه ی نصب شده در پخی دو طرف ایوان شمالی به تاریخ 1136 ق است. کتیبه ی سمت غربی حکمی است از شاه تهماسب دوم صفوی که دریافت پیشکش ورود را موقوف داشته است و سمت شرقی ایوان سنگ دیگری به همین مضمون نصب است ولی حاکی از تعهد متصدی دریافت پیشکش ورود - محمد امین الحسینی - است. این کتیبه در واقع یک نوع التزام و تعهد است (25).
دیگر کتیبه ی بنا، سنگی است به تاریخ 1276 ق که بر صفه ی وسط حیاط به صورت ایستاده نصب شده و حاکی از این است که کسی صفه را ساخته و حیاط و صفه را سنگفرش کرده است(26) . مولوی در آثار باستانی خراسان این کتیبه را جزو کتیبه های مفقود شده ی مسجد نوشته، حال آنکه بر صفه نصب است(27) .
این مسجد با توجه به منابع مکتوب و وضعیت فعلی آن بارها مورد مرمت اساسی قرار گرفته است. کهن ترین مرمتی که از آن یاد شده در سال 1044 ق به روزگار فرمانروایی شاه صفی (1052-1038) بوده که در واقع می توان آن را تجدید بنای مسجد دانست (28).
مرمت دیگر به سال 1276 ق است که در سنگ نصب شده بر صفه از آن یاد شده است.مرمت دیگری که در منابع از آن یاد شده است مرمت های انجام شده قبل از 1300 ق است که به همت آیت الله حاج سید ابراهیم غفوری، معروف به شریعتمدار (29) مرجع تقلید و روحانی معروف سبزوار انجام شده، و اعتمادالسلطنه در مطلعالشمس به آن اشاره کرده است (30).
مرمت های اخیر بنا در دهه ی 1340 ش شروع شده و تاکنون به تناوب ادامه داشته است؛ از جمله بازسازی شبستان شرقی که به آن اشاره شد.
مرمت های انجام شده در دهه ی 1350 ش به همت سازمان ملی حفاظت آثار باستانی انجام شده است که بیشتر، مرمت های تثبیتی بوده است؛ از جمله مهار جرزهای ایوان جنوبی و جرز خارجی ضلع جنوبی بنا؛ این مهار به وسیله ی کلاف فلزی انجام شده است (31).
با توجه به اینکه ساخت و سازها، الحاقات و مرمت های بنا از روزگار صفویه آغاز شده و تاکنون ادامه داشته است، الحاقات قدیمیتر هماهنگی و تلفیق بیشتری با بنا دارند، بر عکس، الحاقات جدیدتر به صورت عناصر ناهماهنگ و ترکیب نشده به کار رفته اند. از جمله مواردی که ناهماهنگی زیادی با بنا دارند، می توان به درها و پنجره های فلزی اشاره کرد که می توان آنها را با درهای چوبی تعویض کرد.
مورد دیگر، ناهماهنگی پلکان های فلزی داخل ایوان شمالی است که می توان با تعبیه ی پلکان از داخل شبستان های دو طرف ایوان، این پلکان ها را جمع آوری کرد. از جمله موارد دیگر وضع نامطلوب کاشی های ایوان جنوبی است که در قسمت بالای ازاره در حال فرو ریختن است و نیاز به مرمت دارد. مورد دیگری که باید به آن توجه کرد مشخص کردن دوره های ساختمانی بنا است که نیاز به حفاری و پیگردی دارد.
موقوفات بنا
مسجد جامع سبزوار موقوفاتی دارد که رونوشت دو مورد از وقف نامه های آن در اداره ی اوقاف شهرستان سبزوار موجود است.
وقف نامه ی 1
واقف: حاجی علی محمد دولتآبادی
تاریخ وقف 1209 ق
مورد وقف: دو اشک (32) آب از روستای دولتآباد (33).
مصرف: تعمیر و حصیر مسجد و عشر برای حقالتولیه
متن وقف نامه
هو الواقف علی النیات
بسم الله الرحمن الرحیم / (3) الحمد لله الواقف علی السرائر، المطلع علی الضمائر، العلیم بما فی البواطن و الظواهر، العلیم الخبیر بما فی القلوب و الخواطر / (4) و الصلات و السلام علی محمد - صلی الله علیه - المبعوث علی الاصاغر و الاکابر و علی آله اولی المناقب و المفاخر، لا سیما / (5) علی ابن عمه و وصیه علی، قاتل الکوافر. و لعنة الله علی اعدائهم من الاوائل و الاواخر اما بعد [در زیر کلمه ی «بعد» به شکل بر عکس نوشته شده است:] جناب آقای شریعتمدار - دام ظله العالی - / (6) بر مرآت(34) ضمیر ارباب علم و فهما و سجنجل قلوب اصحاب زکا، شاهد این مدعا ثابت است و هویدا که این نشئه محل عبور است و مرور نه جای استقامت است و سرور / (7) و بهترین فعلی از جمله ی افعال و نیکوتر کسبی در این پنج روزه ی ایام حیات ذخیره ی (35)(یوم لا ینفع مال و لا بنون) شود توجه به اعمال خیر است. قوله تعالی / (8) (ما عندکم ینفد و ما عندالله باق (36)([نیمی از سطر ناخواناست] به جز خدا... که رافع سیئات است و مسیئات / (9) (و سابقوا الی مغفرة من ربکم) (37) نظر باری - تعالی عز شأنه - توفیقات ربانی و تأییدات سبحانی شامل حال عالی حضرت کهف الحاج حاجی علی محمد دولتآبادی گردیده / (10) که وصیت نموده که مبلغ یک صد و پنجاه تومان رایج خزانه ی عامره از اطیب مال حلال وی جدا نموده و به مرابحه داده تا آنکه اضافات مبلغ مزبور را با اصل تن خواه / (11) که ضم نمایند، قیمت دو اشک آب دولتآباد بشود؛ آن وقت دو اشک میاه ابتیاع نمایند و وقف بر مسجد جامع کبیر بلده ی دارالمؤمنین سبزوار که منافع میاه مزبور را بعد از وضع اخراجات / (12) و عوارضات و عشر به جهت حقالتولیه، در مصارف تعمیر و حصیر مسجد خرج و عالی حضرت مقدس طینت آخوند ملا محمد علی خلف مرحوم ملا حسن متولی باشد و بطنا بعد بطن به تفصیل که ذکر می شود / (13) حسب الوصیت مرحوم به اطلاع جناب علامی فهامی و وحید العصری، سلاله ی دودمان مصطفوی، نقاوه ی بوستان مرتضوی ابوالایتام، نایب الامام، طائف بیت الله الحرام در این سال که تاریخ است / (14) در صدد ابتیاع میاه مزبور برآمدند، بالاخره به مبلغ هیجده تومان رایج از تن خواه کسر داشت از منافع چهار اشک آب قدیم مسجد برداشتند و دو اشک آب از قناتین جاریتین / (15) قریه ی مزبور ابتیاع فرموده، مع اراضی و صحاری زیردشت و بالادشت، استرخ(38) و انهار مراتع و معالف و کافه ی ملحقات و منضمات شرعا و عرفا. آنچه از میاه مزبور داند و شمرد، نسبت دهد سمی او لم یسم / (16) و وقف مؤبد و حبس مخلد نموده بر مسجد جامع کبیر بلده ی سبزوار که منافع او را متولی ضبط نموده، بعد از وضع عوارضات و اخراجات دیوانیان و عشر حقالتولیه ی خود، ماباقی را / (17) به موقوف علیه برساند که به مصارف تعمیر و حصیر مسجد برسد و متولی وقف مذکور را عالی حضرت ملا محمد علی خلف مرحمت مآب ملا حسن دولت آبادی قرار دادهایم. و بعد فوته، تولیت وقف / (18) مذکور مفوض خواهد بود به اکبر و اصلح اولاد ذکور متولی، نسلا بعد نسل و بطنا بعد بطن و عقبا بعد عقب الی ان ینقرض و با انقراض اولاد ذکور، تولیت وقف مزبور مفوض خواهد بود / (19) به اکبر و اصلح اولاد ذکور از اناث متولی. هکذا نسلا بعد نسل و بطنا بعد بطن و عقبا بعد عقب الی ان ینقرض. با انقراض اولاد ذکور اناث متولی، تولیت وقف مفوض خواهد بود به اعلم و اصلح افقه علمای / (20) بلده ی سبزوار، الی ان یرث الله الارض من یشاء من عباده.
فصار وقفا صحیحا شرعیا بحیث لا یبیع و لا یرهن و لا یوهب و لا یصلح و لا یمهل.
و جناب آقای شریعتمدار / (21) - دام ظله العالی - متلفظ / (22) به صیغه ی وقف، حسبة لله گردیدند. توضیح آنکه / (23) اکبر اولاد ذکور از اولاد متولی یا اکبر اولاد ذکور از اناث که تولیت به آنها / (24) فی ای زمان مفوض شود، اگر اکبر، اصلحیت نداشته باشد و متظاهر به فسق باشد / (25) منافع وقف مسطور را تصرف به اطلاع اعلم و اصلح علمای بلده ی زمان خود نماید به اطلاع ایشان به موقوف علیه برساند / (26) (فمن بدله بعد ما سمعه فانما اثمه علی الذین یبدلونه) (27) به تاریخ شهر جمادیالاولی سنه 1029.
وقف نامه ی دیگر تاریخ 1285 ق را دارد که بخشی از آن مربوط به مسجد جامع سبزوار است.
وقف نامه ی 2
واقف: حاجی علی محمد
تاریخ وقف: 1285 ق
مورد وقف: دو اشک آب از دو قنات روستای فارمد (39) با اراضی زیردشت و بالادشت. مصرف: نیم اشک برای تعمیر همه ساله ی آبانبار کنار شاهراه خارج از روستای فارمد، نیم اشک برای تعمیر همه ساله ی رباطی که خود واقف در کنار قبرستان ساخته است و منافع یک اشک برای تعمیر همه ساله ی حسینیه [ای] که خود واقف در بالای آبانبار میان قلعه ساخته است، که در ماه های محرم و صفر خرج عزاداری ائمه ی معصومین (ع) شود و از منافع یک اشک که از تعمیر زیاده باشد همه ساله خرج عزاداران پیامبر (ص) و امام حسین (ع) در قریه ی فارمد شود، و سالی چهار من روغن سوخت برای روشنایی در مسجد جامع سبزوار به متولی داده شود که در ماه های شعبان، رمضان و محرم تا آخر ماه صفر در انبار و مسجد را روشن کند. از کل موقوفه یک دهم برای حقالتولیه است که به بزرگترین اولاد ذکور متولی نسلا بعد از نسل میرسد و در صورت نبودن اولاد ذکور به اولاد ذکور از اناث می رسد.
متن وقف نامه
هو الواقف علی النیات
بسم الله الرحمن الرحیم
/(3) الحمد لله الواقف علی السرائر، المطلع علی الضمائر، الخبیر بما فی البواطن و الظواهر، الصنیع الذی خلق الافلاک بلا عمد دایر. و الصلوات / (4) و السلام علی من بعث علی الاصاغر و الاکابر،... شافع یوم تبلی السرائر، محمد (ص) المبعوث علی المسلمین و الکوافر و علی آله اولی المناقب و المفاخر / (5) و السلام علی جمیع الانبیاء و المرسلین / (6) اما بعد، غرض از تحریر و باعث بر تسطیر این فقرات شرعیة القواعد و المبانی آن است که توفیق ربانی و تأیید سبحانی شامل حال و کمک احوال / (7) خیر الحاج حاجی علی محمد خلف مرحمت پناه میرزا علی دولتآبادی گردیده و به مضمون آیه ی کلام مجید عمل نموده که (و سابقوا الی مغفرة من ربکم) (40) / (8)... نموده از برای (یوم لا ینفع مال و لا بنون)(41) که (ما عندکم ینفد و ما عندالله باق) همگی و تمامت مجری / (9) و منبع دو اشک میاه از قناتین جاریتین قریه ی فارمد را مع اراضی و صحاری زیردشت و بالادشت انهار مراتع و معالف بند سادات متعلقه / (10) و دیمه زارات ملحقه را، سمی او لم یسم، ذکر او لم یذکر، و آنچه از آن دانند و شمرند و نسبت دهند.
و وقف مؤبد و حبس مخلد نمود بر تعمیر رباطی / (11) که خود واقف در قریه ی مسطور ساخته است و تعمیر آبانبار، تعمیر حسینیه قسمت میشود دو اشک میاه مزبوره بر مصارف مسطوره به نحوی که ذکر میشود / (12) منها منافع نیم اشک به جهت تعمیر همه ساله ی آبانبار کنار شاهراه و خارج از قریه ی مزبوره است و منها منافع که نیم اشک به جهت تعمیر همه ساله ی رباطی است که خود واقف / (13) در جنب قبرستان ساخته است و منها منافع یک اشک به جهت تعمیر همه ساله ی حسینیه [ای] که خود واقف در فوق آبانبار میان قلعه ساخته است در ایام شهر محرم / (14) و صفر در آنجا مشغول تعزیهداری خامس آل عبا - علیهمالسلام - بوده باشند آنچه از منافع یک اشک که از تعمیر زیاد بیاید همه ساله خرج و صرف فقرا و غربای تعزیهداران / (15) ریحانه ی دامان رسول خدا - صلی الله علیه و آله - جناب ابیعبدالله - ارواحنا و ارواح العالمین له الفداء - در قریه ی مزبوره شود و نیز مبلغ پنجاه ریال اقدسی از جمله هشتاد هشت تومان اقدسی بند روغن (42)/ (16) که در واقع در سمت مابین جنوب و مغرب قریه ی مزبوره است و در میان هر یک از منافع بند مذکور، مقدار چهار من روغن سوخت در هر سالی که منفعت عاید شود، ابتیاع / (17) نموده به جهت روشنایی درب مسجد جامع بلده ی سبزوار تسلیم متولی آن بقعه نمایند که در شهر شعبان و رمضان و محرم الی سلخ شهر صفر درب انبار و مسجد را روشن دارد / (18) و ما باقی منافع را نیز به خرج و صرف تعزیهداران حضرت ابیعبدالله - روحی فداه - ببرند و متولی وقف مزبور را قرار داده عالی جناب مقدس القاب، جناب ملا / (19) محمد علی خلف مرحمت مآب ملاحسن دولتآبادی را که یک عشر به جهت حقالتولیه مصرف نمایند از منافع موقوفات نه عشر را به موقوف علیه برساند و بعد تولیت وقف / (20) مفوض خواهد بود به اکبر از اولاد ذکور متولی، نسلا بعد نسل و بطنا بعد بطن و عقبا بعد عقب الی ان ینقرض. و با انقراض ذکور، تولیت مفوض خواهد بود به اکبر و اصلح اولاد / (21) ذکور از اناث / (22) متولی هکذا نسلا بعد نسل و بطنا بعد بطن / (23) و عقبا بعد عقب. اگر چنانچه اکبر اولاد ذکور از اناث متولی / (24) اصلح نباشند و به عدم تدین شهرت گرفته باشند به اطلاع اورع و اصلح شخصی / (25) که در قریه ی مزبوره باشد منافع را به موقوف علیهم برساند و با نبودن اورع و... / (26) به اطلاع اعلم و اصلح بلده ی سبزوار در قریه ی مزبوره تعزیهدارای و تعمیر موقوف علیهم [شود] / (27) فصار وقفا صحیحا شرعیا بحیث لا یباع و لا یرهن و لا یوهب و لا یصلح و لا یمهل / (28) و واقف متلفظ به صیغه ی وقف گردید. (فمن بدله بعد ما سمعه فانما اثمه علی الذین یبدلونه) (43)/ (29) بیست و پنج شهر جمادیالاولی سنه ی 1285، هزار و دویست و هشتاد و پنج.
دیگر موارد وقف که در حال حاضر فاقد وقف نامه هستند بدین شرح است:
1. سی و سه دربند مغازه و انباری پاساژ جامع واقع در خیابان شریعتمداری شهر سبزوار؛
2. شش دربند مغازه خیابان شریعتمداری جنب پاساژ جامع (قبلا حمام بوده است) موقوفه ی اسماعیل؛
3. هفت دربند مغازه روبهروی مسجد جامع موقوفه ی حاج رضا قلی؛
4. یک صد و سی و سه قطعه زمین مسکونی در خیابان ناوی سبزوار که مساحت زمینها از 86 تا 120 متر مربع متغیر است.
5. دوازده ساعت آب از قنات روستای نودهراز(44)
6. بیست و چهار ساعت آب از قنات روستای کیذور (45)؛
7. بیست و چهار ساعت آب از قنات فضلآباد (46) کیذور.
مصارف موقوفات: تعمیر، روشنائی، خادم، مؤذن، امام و فرش... مسجد جامع سبزوار(47).
واژه نامه
- اسلیمی: از طرحهای اساسی و قراردادی در هنرهای تزیینی اسلامی مرکب از پیچ و خمهای متعدد که انواع آن با شباهت به عناصر طبیعت مشخص میگردد، به خصوص نقش های گیاهان.
- ازاره: قسمت پایین دیوار که معمولا برای استحکام بیشتر روکشی از سنگ و کاشی دارد.
- پشت بغل: سطح سه گوش یا دو یا یک بر منحنی واقع در میان خط برونسوی قوس (یا دو قوس مجاور) و قاب درگاه محیط بر آن.
- پوشش کجاوه: نوعی پوشش طاق بین دو تویزه اصلی که به شکل نیمی از پیله ی کرم ابریشم است.
- دمغازه: گوشهسازی زیر کلمبه به شکل لچکی.
- رومی: در این نوع اجرا طرز قرارگیری آجرها یا خشتها به گونهای است که در مقطع عمودی و از روبهرو به صورت نره دیده میشود و در مقطع افقی به صورت صفحه ی کامل نمایانند. این نوع اجرا به سبب قابلیت استحکام و باربری در دهانه های وسیع به کار میرود.
سه کنج: نوعی گوشهسازی در گنبد که تقاطع دو تاق مورب تشکیل میشود.
- شمسه: نقش مدور و خورشیدسان گاهی با شعاعهای بیرون زده از دایره مرکزی در هنرهای تزیینی ایرانی.
- ضربی: در این نوع اجرا آجر یا خشت از روبهرو در صفحه ی کامل قرار دارد و از زیر در مقطع افقی به صورت نره دیده میشود.
- تاق گهوارهای: سادهترین تاق ایرانی است که در واقع ادامه یک چقد در امتداد معین است. نام دیگر آن آهنگ است. تاق گهوارهای در بناهایی که از دو طرف دیوار ممتد دارد مناسبترین پوشش است.
- کاشی هفت رنگ: کاشی سفید لعاب دار را نقاشی کرده آن را داخل کوره میگذارند و در کار تنظیم میکنند.
- کاشی کاری معقلی: این نوع کاشی کاری همانند استفاده از کاشی یک رنگ میباشد. با این تفاوت که به جای کاشی یک رنگ از کاشی الوان استفاده میشود. این نوع کاشی کاری عموما با حرکت زیبای شطرنجی شکل میگیرد.
- کلمبه: گنبد کوچکی است که عمدتا زیرسازی یا گوشهسازی و شکنج ندارد، و روی چهار دیوار یا ستون در زمینه ی مربع اجرا میشود.
پی نوشت ها:
1.پاپلی یزدی، محمد حسین، فرهنگ آبادی ها و مکانهای مذهبی کشور، بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، مشهد، 1367 ص 301
.2بازدید از بنا در تاریخ 10 / 9 / 77
.3پیرامون این تحولات در شهرهای ایران رک: دانجلیس، گولیلمو، «شهرهای به صلیب کشیده شده»، مجله ی اثر، ش 23-22 ص 6؛ سعیدی رضوانی، نوید،«شهرنشینی و شهرسازی در دوره ی بیست ساله ی 1320-1300 ه ش»، فصلنامه ی تحقیقات جغرافیایی، سال هفتم، ش 2، تابستان 1371، صص 165-140
.4رک: خیرآبادی، مسعود، شهرهای ایران، ترجمه ی حسین حاتمینژاد، عزت الله مافی، نشر نیکا،مشهد، 1376، ص 76؛ گفتگو با آقای حسن مدرسی، پژوهشگر بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، اهل سبزوار
.5بازدید از بنا در تاریخ 10 / 9 / 77.
.6همان بازدید.
.7همان بازدید، اعتمادالسلطنه در مطلعالشمس پیرامون اختلاف زاویه ی محراب مینویسد که این اختلاف زاویه به این دلیل است که محراب اولیه ی مسجد بر اساس دیدگاه اهل تسنن جهتگیری شده است که بعدها در میان آن محراب کوچکتری ساخته شده است. با توجه به اینکه سبزوار از روزگار کهن به دلیل دارا بودن شیعیان معروف بوده است چنین دیدگاهی اشتباه به نظر میرسد، رک: اعتمادالسلطنه، مطلعالشمس، ج 2، ص 992
.8بازدید از بنا در تاریخ 10 / 9 / 77
.9همان بازدید
.10اعتمادالسلطنه، همان ج 2، ص 993
.11رک: مولوی، عبدالحمید، آثار باستانی خراسان، انجمن آثار ملی، مشهد، 1354، صص 400-399
.12 حسین غنی متولد 1318 ه ق برادر کوچک دکتر قاسم غنی نویسنده و سیاستمدار معاصر و از تجار سبزوار. رک: غنی، قاسم، زندگی من، انتشارات آبان، تهران، 1361، ص 7
.13میرزا حسین فقیه سبزواری فرزند میرزا موسی متولد 1309 ه ق در سامرا. وی ابتدا در مشهد تحصیل کرد سپس برای ادامه ی تحصیل راهی نجف شد وی از شاگردان میرزا آیت الله نائینی و سید ابوالحسن اصفهانی بوده است. سپس به مدت چهل سال در مشهد به تدریس و فقاهت مشغول بود. از آثار خیر او در مشهد میتوان به مدرسه ی رضوان، باغ رضوان، مدرسه ی محمدیه و کوی طلاب مشهد اشاره کرد. وی سرانجام در 1345 ه ش / شوال 1386 ه ق در مشهد وفات نمود رک: جرفادقانی، علمای بزرگ شیعه، انتشارات معارف اسلامی، قم، 1362، ص 428
.14بازدید از بنا در تاریخ 10 / 9 / 77
.15همان بازدید
.16همان بازدید.
.17همان بازدید
.18همان بازدید
.19.به عنوان نمونه رک: اعتماد السلطنه، مرآت البلدان، تصحیح عبدالحسین نوایی و میرهاشم محدث، انتشارات دانشگاه تهران، 1367، ج 1، ص 532؛ بین، ادوارد، سفرنامه ی خراسان و سیستان، ترجمه ی قدرت الله روشنی و مهرداد رهبری، انتشارات یزدان، تهران، 1367، ص 374
20-مرآت البلدان، ج 4، ص 2013
21-اعتمادالسلطنه، مطلعالشمس، ج 2، ص 994
22-رک. دولتشاه سمرقندی تذکرة الشعراء، انتشارات پدید خاور، تهران، 1366، صص 217-216؛ میرخواند، روضة الصفا، کتاب فروشی خیام، تهران، 1339، ج 5، صص 625-624
23-رک: ابنیمین فریومدی، دیوان اشعار، تصحیح حسینعلی باستانی راد، انتشارات سنایی، تهران، بیتا، صص 31-30
24-رک: اعتمادالسلطنه، مطلعالشمس، ج 2، صص 994-993
25-رک: مولوی، عبدالحمید، همان صص 397-394
26-بازدید از بنا در تاریخ 10 / 9 / 77
27-رک: مولوی،عبدالحمید، همان، ص 407
28-رک: اعتمادالسلطنه، مرآت البلدان، ج 4، ص 2013
29-پیرامون زندگی و آثار خیر میرزا ابراهیم شریعتمدار رک: بیهقی، محمود، سبزوار، شهر دانشوران بیدار، دانشگاه آزاد اسلامی سبزوار، سبزوار، 1376، ص 135
30-اعتمادالسلطنه، مطلعالشمس، ج 2، ص 993
31-پرونده ی فنی بنا موجود در اداره ی کل میراث فرهنگی خراسان
32-اشک: واحد سنجش آب در برخی روستاهای سبزوار برابر با 3 ساعت
33-دولتآباد: ده، بخش مرکزی شهرستان سبزوار، به طول جغرافیایی 57 درجه و 43 دقیقه و عرض 36 درجه و 8 دقیقه و ارتفاع 935 متر از سطح دریا در 10 کیلومتری جنوب شرقی سبزوار (جعفری، عباس، گیتاشناسی ایران، انتشارات گیتاشناسی، تهران، 1379، ج 3، ص 558)
34- در اصل چنین است
35-در اصل چنین است
36-سوره ی نحل، آیه ی 96
37-سوره ی حدید، آیه ی 21
38-استخر
39-فارمد (فرومد، فریومد): این ده از 1356 ه ش جزو استان سمنان شده است. ده بخش میامی شهرستان شاهرود، استان سمنان، به طول جغرافیایی 56 درجه و 45 دقیقه و عرض 36 درجه و 30 دقیقه، و ارتفاع 1230 متر از سطح دریا در 160 کیلومتری شمال شرقی شاهرود. رک: جعفری، عباس، همان، ج 3، ص 881
40-سوره ی حدید، آیه ی 21
41-سوره ی الشعراء، آیه ی 88
42-بند روغن: وسیله ی سنجش در روستاهای خراسان معمولا برای شیر و روغن به کار میرود. شیوه ی استفاده به این شکل است که چوبی را در فواصل مشخص علامت گذاری کرده و به شکل عمودی در داخل ظرفی حاوی شیر یا روغن قرار میدهند. هر بخش علامت گذاری شده ی چوب یک بند نامیده میشود. حجم ظروفی که برای این کار استفاده میشود معمولا مشخص است
43-سوره ی بقره، آیه ی 181.
44-نودهراز: ده، بخش رو()دآب شهرستان سبزوار، به طول جغرافیایی 57 درجه و 15 دقیقه و عرض 35 درجه و 41 دقیقه، و ارتفاع 1500 متر از سطح دریا در 5ر69 کیلومتری جنوب غربی شهر سبزوار. رک: جعفری، عباس، همان، ج 3، ص 1284؛
45-کیذور: ده، بخش ششتمد شهرستان سبزوار، به طول جغرافیایی 57 درجه و 39 دقیقه و عرض 36 درجه و 1180 متر ارتفاع از سطح. رک: پاپلی یزدی، فرهنگ آبادی ها و مکانهای مذهبی کشور، ص 475
46-فضلآباد کیذور: ده، بخش ششتمد شهرستان سبزوار، به طول جغرافیایی 57 درجه و 21 دقیقه و عرض 35 درجه و 44 دقیقه رک: پاپلی یزدی، فرهنگ آبادی ها و مکانهای مذهبی کشور، ص 390
47- پرونده ی موقوفات مسجد جامع سبزوار موجود در اداره ی اوقاف شهرستان سبزوار
منبع:
میراث جاویدان
نویسنده: سید محسن حسینی
این مقاله در تاریخ 1403/9/20 بروز رسانی شده ست
