نگاهي کوتاه به تاريخچه يکي از قديمي ترين و مدون ترين تشکيلات موقوفاتي در دنيا

چکيده

تاريخچه وقف در جهان اسلام به گذشته هاي دور بر مي گردد و اين سنت حسنه از همان آغاز تاثيرات زيادي بر جامعه اسلامي داشته است. يکي از نمونه اي موفق در کشورهاي اسلامي و دنيا آستان قدس رضوي مي باشد اين نهاد موقوفاتي که منتسب به امام رضا(ع) مي باشد و از سابقه ديرينه اي در ايران برخوردار است در طي حيات پربار خود توانسته اثرات زيادي از نظر سياسي ،اجتماعي،اقتصادي داشته باشد .در اين مقاله ابتدا ضمن تعريف مختصري از وقف، به بررسي چگونگي شکل گيري موقوفات آستان قدس رضوي پرداخته و نحوه گسترش وتکامل آن را در دوره هاي مختلف زماني به همراه حوادث مهم و نکات برجسته ذکر خواهيم کرد و در انتها به جنبه هاي مختلف تاثيرات مهمي که اين نهاد موقوفاتي در طول فعاليت خود داشته اشاره خواهد شد.

مقدمه

وقف در لغت به معناي ايستادن و به حالت ايستاده ماندن و آرام گرفتن است و در اصطلاح فقها به معناي نگهداشتن و حبس کردن است، حبس کردن عين ملکي است بر ملک واقف نه ملک خدا و معرفي آن در راه خدا(1) وبه عبارتي وقف عبارتست از تحبيس الاصل و تسبيل الثمره و مراد از تحبيس الاصل مسخ از تصرف ناقله نظير بيع و هبه و مراد از تسبيل الثمره اباحه منافع و فوايد و رها ساختن آن براي موقوف عليه است.(2) در وقف شخص قسمتي از مال يا تمام آن را در زمان حيات خود براي رضاي خدا وقف مي کند بطوريکه اصل مال هميشه باقي بماند و منافع حاصله از آن مورد استفاده قرار گيرد.(3) وقف به اعتبار جس عين مال (الصدقه الموقوفه) و به اعتبار تسبيل منافعش الصدقه الجاريه و به اعتبار قطع و جزمش الصدقه المتبوله ناميده مي شود.(4) اگر مدت زمان خاصي براي وقف معلوم نگردد وقف، ولي اگر مدت زمان خاصي براي آن معلوم گردد (حبس) ناميده مي شود.(5) بطورکل وقف عقدي است مانند ساير عقود و متداول و محتاج به ايجاب وقبول است که بين ايجاد در متقارن بايد تعادل وجود داشته باشد.(6) در باب وقف و فوايد، ضوابط و مقررات آن مباحث مختلفي صورت گرفته است هرچند در باب مقررات آن اختلافاتي وجود دارد ليکن در باب فوايد آن هيچ اختلافي در بين عقايد گوناگون و آراي مختلف وجود ندارد. وقف به اعتبار موقوف عليه به وقف خاص و عام تقسيم مي شود که وقف برجهات عامه مانند مسجد و عزاداري و. . . . را وقف عام و وقف بر اولاد ذريه را وقف خاص مي گويند که در هر صورت بايد برطبق نظر واقف عمل گردد.(7) به طور کل وقف عام را مي توان صله عامه و وقف خاص را صله خاصه مي نامند.(8) در اين جا بر آن نيستيم تا بيشتر از اين به مبحث عام وقف پرداخته و به تاريخچه شکل گيري يکي از بزرگترين و قديمي ترين موقوفات در جهان اسلام اشاره مي نماييم

شکل گيري تشکيلات آستان قدس

شهر مقدس مشهد به دليل وجود بارگاه ملکوتي حضرت ثامن‌الحجج علي بن موسي‌الرضا(ع)همواره مورد توجه علاقه‌مندان و شيفتگان آن حضرت بوده و مرقد مطهر ايشان جايگاه و تکيه‌گاه شيعيان قرار گرفته است و اين ارادتمندي باعث شده تا دوستداران اين امام همام علاقه خود را در قالب سنت حسنه وقف متبلور سازند.بررسي وقفنامه ها نشان مي دهد که وقف بر آستان قدس در گذشته به سه صورت کلي بوده است
وقف در آستان قدس رضوي به دو گونه است:
1- وقف کتب: که سابقه تاريخي آن به سال 327 برمي‌گردد.(9).
2- وقف زمين،املاک ومستغلات: منابع قديمي بر وقف زمين بر حرم مطهر اشاره نموده اند خصوصا مولف تاريخ مبارک غازاني اشاره صريحي بر وقف زمين توسط غازان خان (محمود) پادشاه ايلخاني دارد (10) اما سندي بر جاي نمانده است ، قديمي‌ترين موقوفات آستان قدس رضوي که داراي وقفنامه نيز مي‌باشند مربوط به سال 931ق و متعلق به عتيق علي بن احمد ملک طوسي مي‌باشد.(11).
3-وقف اشيا: طبقات مختلف اجتماعي از پادشاهان گرفته تا وزرا،امرا و مردم عادي اشيا زيادي را وقف آستان قدس نموده اند به نحوي که امروزه تعداد 13 موزه در مجموعه حرم ايجاد شده و به تعداد چند موزه ديگر نيز در خزانه شي موجود مي باشد.
تشکيلات اداري حرم در ابتدا ساده و کوچک بوده است و درقرون اوليه در اختيار افرادي بوده که در اصطلاح به آنها نقيب مي‌گفتند(12) و از ميان علويان و نقيبان ناحيه طوس انتخاب مي‌شدندو نقبا علاوه بر منصب نقابت، کليدداري حرم را نيز بر عهده داشتند.(13) چنين به نظر مي‌رسد که منصب نقابت از ابتدا در اختيار خانواده‌هاي زيديه و سپس سادات حسيني بوده و در قرنهاي پنجم، ششم و هفتم سادات موسوي منصب نقابت و اداره حرم را در اختيار داشته‌اند.(14)در قرن نهم منصب نقابت و کليدداري بين سادات رضوي و موسوي مشترک بوده که تا دوره صفويه نيز ادامه دارد.(15) حکومت صفويه در ايران داراي ويژگيهاي منحصر به فردي است که در ساير سلسله هاي حکومتي کمتر مي توان آن را مشاهده کرد. ايجاد تمرکز واحد مذهبي مبتني بر تشيع در جهت پيشبرد اهداف يکي از مهمترين اين ويژگيها بود به دليل آشنايي ديرينه‌ي صفويان با وقف و اهتمام آنها به اين موضوع، اداره‌ي موقوفات به طور منظم در قلمروشان به وجود آمد و شاهان صفوي اهتمام زيادي به گسترش وقف داشتند چنانچه شا ه عباس در شمار واقفان بزرگ به شمار مي آمد که املاک زيادي را وقف آستان قدس نمود(16)به بر طبق اسنادو منابع موجود بايد اداره نمودن و سرپرستي حرم را بين سالهاي 907 ـ 962هـ.ق. که اولين متولي رسمي از سوي شاه طهماسب براي آستان قدس انتخاب مي گردد به دو قسمت مجزا تقسيم مي‌شود:
1ـ بعد معنوي اداره نمودن حرم: شامل منصب کليدداري و نظارت اماکن متبرکه مي‌باشد که در اختيار نقباء بوده است
2ـ بعد مادي يا تصدي و اداره کردن املاک حرم: در اين دوره اداره کردن املاک در اختيار صدور و وزرايي بود(17) که از طرف شاهان صفوي انتخاب شده و در تمام مواردي که به اراضي، ماليات، امور ديواني و موقوفات مربوط مي‌شد دخالت مي‌کردند. اختيارات اين افراد آنقدر زياد بود که گاهي با حاکم نيز برخوردهايي صورت مي‌گرفت.
گسترش تدريجي رقبات موقوفه اي در دوره صفويه که مي توان گفت منجر به شکل گيري تشکيلات اداري اوليه در مجموعه حرم براي رسيدگي به آن گرديد ،با انتخاب متولي آستان قدس از سوي شاه و نظارت مستقيم شاهان صفوي وارد مرحله جديدي گرديد نص صريح وقفنامه ها که شاه صفوي را به عنوان متولي انتخاب کرده و گماشتگان صدور را از دخالت در امور وقفي منع مي کردند پايه گذار نوعي قدرت و استقلال داخلي گرديد که تا زمان حال نيز حفظ شده است.مرحله جديدي از تکامل و گسترش زمينهاي وقفي و به تبع آن سيستم اداري آستان قدس را بايداز دوره شا ه عباس اول جستجو نمود بعد از فتح مشهد در سال 1006 و برقراري آرامش نسبي مجموعه حرم مطهر مورد توجه واقع شده(18) و رقبات زيادي بر آن وقف گرديد مجموعه 69000صفحه اي اسناد موجود در مر کز اسناد آستان قدس در دوره صفويه نشان مي دهد که از اين زمان به بعد تشکيلات اداري به صورت منظم رشد نموده که تا اواخر صفويه ادامه پيدا کرد مجموعه کشيکهاي حرم براي اداره امور اماکن متبرکه ابتدا در قالب سه کشيک که بعدا به پنج کشيک نيز افزايش يافت ،بوجود آمد و سيستم مالي و اداري منظمي به تبعيت از در بار مرکزي ايجاد شد که اساس آن در دوره اي مختلف حفظ شده و به تدريج گسترش يافت. ازاواخر دوره صفويه 1130تا روي کا رآمدن نادر و بعد قتل او دوره آشفتگي نسبي بر آستان قدس حاکم بود هر چند که به علت ماهيت موقوفاتي و اهميت مذهبي در مقايسه با کشور وضعيت با ثبات تري حاکم بود و در مورد اين که نادر به وقف اهميت نمي داده تا حدودي زياده روي شده است(19) بررسي مجموعه حدود 40 هزار صفحه اي اسناد باقيمانده از دوره افشاريه و طو مار عليشاهي نشان مي دهد که از سال 1160 به بعد که عليشاه افشار علي رغم طول کم مدت سلطنتش1160-1161 اصلاحات بنيادين در آستان قدس انجام داده و تشکيلات اداري حرم را به وضع منسجمي در آورد(20) برگرداندن کشيکها از سه کشيک به پنج کشيک و مدون کردن ليست موقوفات در طومار عليشاهي از جمله اين اقدامات مي باشد،اين تشکيلات تا اواخر حکومت افشاريه بين سالهاي 1160تا 1210 از ثبان نسبي برخوردار بوده و به حضور حکومت مرکزي در مشهد و نظارت مستقيم بر امور، آستانه وضعيت نسبتا مناسبي برخوردار بوده است در دوره افشاريه نيز رقبات زيادي وقف آستان قدس گرديد(21) اوايل دوره قاجار 1210به علت عدم قدرت حکومت مرکزي در خراسان و تاخت و تاز تراکمه تا آمدن ميرزا موسي خان به توليت آستان قدس در سال 1248 دوره فترت به شمار ميرود و رکود نسبي بر مجموعه تشکيلات آستان قدس حاکم بوده است آگاهيهاي ما از اين دوره کم مي باشد. از اين زمان به بعد تا مشروطه در مشهد1324 دوره رشد و گسترش در مجموعه اماکن و تشکيلات اداري آستان قدس بوده است ومتوليان مقتدري مانند مشيرالدوله ،سپهسالار و ميرزا سعيدخان انصاري از مرکز به مشهد فرستاده شده و اقدامات زيربنايي زيادي در مورد اماکن متبرکه انجام مي شود(22) واولين آيين نامه اماکن متبرکه در سال 1299توسط رکن الدوله متولي آستان قدس تدوين گشت(23) مشروطه و حوادث بعد از آن تا انتهاي حکومت قاجاريه 1324-1344در مشهد اثرات مستقيمي بر آستان قدس نهاد بسياري از روساي اين نهاد به علت ماهيت مذهبي از مخالفان مشروطه بودند و خصوصا اصرار مشروطه خواهان براي نظارت بر اين مجموعه نوعي کشمکش دائمي را بين آن ها تا اواخر قاجاريه بوجود آورد. اين دوره را نيز مي توان دوره فترت در آستان قدس ناميد و به علت بي تدبيري متوليان و بي کفايتي برخي از رووسا حتي آستان قدس در اين زمان مقروض نيز گرديد(24) از حوادث مهم اين دوره مي توان به توپ بندي حرم مطهر توسط روسها در سال 1330ق که باعث هتک حرمت حرم گرديد(25) وقيام محمد تقي خان پسيان اشاره نمود تفکر غالب در اين دوره نظارت بيشتراز سوي نهاد خارجي بر امور آستانه بود که منجر به تشکيل کميسيون اصلاحات و زمينه سازي براي برخي تغييرات اساسي در سالهاي بعد گرديد علي رغم همه اين مسايل در دوره قاجاريه نيز موقوفات زيادي وقف حرم گرديد و تشکيلات اداري گسترش زيادي پيدا کرد که مي توان آن را ناشي از شکل گيري و گسترش نهادهاي اداري در دوره قاجاريه نيز دانست، نمود بارز آن تعدد القاب و مناصب در در بار قاجار و تشکيلات اداري آستان قدس مي باشد.
دوره پهلوي اول را بايد عصر تحولات بنيادين در آستان قدس ناميد از سال 1305 به بعد تحولات اساسي در سيستم اداري اين نهاد بوجود آمد ،کليه قسمتهاي اداري و اماکن متبرکه دستخوش تغيير شده و ادارات تغيير نام يا ماهيت داد همچنين کليه کشيکهاي خدمه اماکن متبرکه مجددا ساماندهي شدند(26) وآيين نامه جديد متناسب با نيازهاي روز تدوين شد(27) و برخي مظا هر تمدني جديد مانند کارخانه نخريسي ،کارخانه برق، بيمارستان شاه رضا در آستان قدس شکل گرفت که نمي توان نقش اسدي را ناديده گرفت .از حوادث مهم اين دوره مي توان به وقايع مسجد گوهرشاد و کشتار مردم در صحن گوهرشاد اشاره نمود. در دوره پهلوي دوم 1320-1357 تشکيلاتي که پيشتر در دوره اسدي پايه ريزي شده بود گسترش پيدا کرده و ادارات جديدي نيز بر حسب لزوم بو جود آمد علاوه بر آن اماکن متبرکه نيز به تدريج افزايش يافت و خرابي هاي اطراف حرم مساحت محدوده آن را توسعه داد خصوصا آستان قدس فعاليت هاي اقتصادي خود را توسعه داده و کارخانجاتي مانند قند وصنايع غذايي بوجود آمد. با پيروزي انقلاب اسلامي در سال 1357 آستان قدس وارد مرحله جديدي از توسعه گرديد وبا بر نامه ريزي درازمدت با توجه به پتانسيل هاي خود در عرصه هاي مختلف مانند فرهنکي،مذهبي ،اجتماعي نقش فعالي را به عهده گرفت چنانچه در جنگ (بازسازي هويزه)و کمکهاي جانبي به آن فعالانه شرکت داشت .از ويژگيهاي تشکيلات اداري آستان قدس در اين دوره گسترش همه جانبه خصوصا در زمينه هاي فرهنگي با توجه به علاقمندي توليت آستان قدس- آيه اله طبسي- که اثرات زيادي در خراسان داشته است، اشاره نمود آستان قدس بعد از پيروزي انقلاب درهمه زمينه ها پيشرفت هاي بسيار زيادي نموده است به طوري که آمار عملکرد کاري بيانگر رشد چند صد درصدي در بسياري از موارد مي باشد

وجوه اهميت جايگاه آستان قدس رضوي

اهميت مذهبي: مرقد امام رضا(ع)به عنوان تنها امام مدفون شيعيان در ايران از جايگاه ويژه اي از همان آغاز در ايران حتي بين حکومتهاي سني نشين برخوردار بوده است و با روي کار آمدن صفويه به بعد اين اهميت جلوه هاي ويژه اي يافته است وجود زوار آن حضرت از ازمنه قديم تا زمان حال که سالانه ميليون ها نفر به زيارت به مشهد مي آيند همواره بر شهر مشهد واستان خراسان تاثيرات مستقيم و غير مستقيم زيادي داشته و شکل گيري بسياري از مراکز و موسسات در پرتو پاسخ گويي به اين حضور بوده است از طرف ديگر در خود تشکيلات اداري نيز قسمتهاي خاصي وظيفه پاسخ گويي و هدايت نيازهاي مذهبي زايرين و مجاورين را برعهده دارند که دامنه فعاليت آن ها امروزه بيشتر نقاط جهان را در بر مي گيرد در ميان موقوفات آستان قدس رضوي رقبات زيادي براي برپايي شعائر مذهبي مانند عزاداري ها ،جشن هاي مذهبي ومدارس ديني مي باشد که آستان قدس را به صورت فعال درگير اين مسائل کرده است و در نهايت حرم مطهر امام هشتم به عنوان پشتوانه عقيدتي و فکري مذهبي تاثير ديني زيادي بر آحاد شيعيان و حتي اهل سنت در ايران دارد و نقش مهمي در شکل گيري تفکرات مذهبي و خصوصا تئوريهاي ديني با حمايت از مدارس ديني درگذشته(28) و حوزه علميه در زمان حال و جذب انديشمندان شيعي داشته است به طوري که حوزه علميه مشهد از بدو تاسيس در شمار مراکز مهم علمي و فکري جهان تشيع به شمار ميرود

اهميت سياسي

از زمان شکل گيري تشکيلات اداري آستان قدس در دوره صفويه جايگاه آن به عنوان يک نهاد تاثيرگذار در منطقه خراسان و حتي آسياي مرکزي مورد توجه حکومت هاي وقت بوده ،البته اين جايگاه در دوره اي مختلف متفاوت بوده است. در دوره صفويه به علت دوري خراسان از حکومت مرکزي اين موقعيت به عنوان نهاد تصميم گذارسياسي مطرح بوده است وحتي مواجب تفنگچيان دولتي را آستان قدس در مرزها مانند هرات مي پرداخته است(29) مساله اي که در مورد اين تاثير گذاري بايد مورد توجه قرار گيرد بحث نقش سلاطين و نايبان آن ها به عنوان متوليان و جايگاه آنان در اين امر مي باشداز زمان حکومت صفويه به بعد شاهان در ايران به عنوان متوليان آستان قد س مطرح بوده اند آنان دخالت در امور را حق خود مي دانسته، اما به علت دوري از مشهد ويا مشغله هاي حکومتي فردي را به عنوان جانشين خود در آستان قدس به کار مي گماشتند که اصطلاحا متولي ناميده مي شد متوليان آستان قدس که در دوره هاي حکومتي مختلف از شان متفاوتي برخوردار بودند به علت ارتباط مستقيم با قدرت عصر قدرت زيادي داشتند اما بايد توجه داشت متولياني که به عنوان نائب شاه در مشهد، به سمت متولي حرم انتخاب مي‌شدند، در درجه‌ي اول عنوان نيابت را داشتند و دامنه‌ي اختيارات آنان محدود به اجازه‌ي پادشاهان از يک طرف و نظر واقفان در مورد اختيارات متولي از طرف ديگر مي‌شد. اين اختيارات با توجه به وضعيت حکومتهاي مرکزي تعيين مي‌شده وبا هم رابطه‌اي معکوس داشته‌اند، چنانکه قدرت مرکزي قوي بوده و نظارت بيشتري بر مشهد داشته بالطبع قدرت متوليان نيز تحت کنترل بيشتري بوده و چنانکه اين قدرت کاهش پيدا مي‌کرده به علت دوري خراسان از مرکز حکومت قدرت متوليان به علت برخورداري از قدرت مادي و معنوي افزايش مي‌يافته است.
نکته جالب ديگر اين که در برخي موارد متولي هم از جايگاه سياسي وهم از جايگاه مذهبي قوي برخوردار بوده و اين مساله به همراه برخورداري از پشتوانه قدرت مالي تشکيلاتي و مذهبي آستان قدس باعث شده تا جايگاه آستان قدس وبه تبع آن متولي از نماينده حکومت مرکزي نيز بيشتر باشد ودر مواردي که اين دو ارتباطي با هم نداشته اند حتي اصطکاکاتي بين آن ها بوجود مي آمده است ،براي همين از دوره قاجاريه تا انتهاي حکومت پهلوي به افرادي بر خورد مي کنيم که هم استاندار و هم متولي آستان قدس بوده اند و امور را به طور مشترک اداره مي کرده اند.درمجموع وجود متولي به عنوان رئيس تشکيلات آستان قدس که نائب مستقيم شاه ودر بعد از پيروزي انقلاب اسلامي، ولي فقيه باعث ايجاد تعاملات گوناگوني با ساير نمايندگان حکومتي و مذهبي در منطقه مي شده است اين مسائل به همراه اهميت خراسان در حوزه شرق کشور و خصوصاً افغانستان وآسياي مرکزي باعث شده تا جايگاه با ارزشي را از نظر سياسي ، اجتماعي ، نظامي و براي آستان قدس به ارمغان بياورد

اهميت اجتماعي

يکي از مهمترين جنبه‌هاي اهميت آستان قدس حوزه تاريخ اجتماعي و مردم شناسي آن است. آشنايي با طبقات اجتماعي ، مشاغل و حرف در يک دوره، اعتقادات و تفکرات ديني ، گروههاي اجتماعي و مذهبي، نقش زنان در جامعه ، مسائل و مشکلات رخ داده در اين دوره براي طبقات اجتماعي مانند قحطي و خشکسالي ، وضعيت معشيتي مردم ، خوراک و پوشاک، و توسعه اداري که در نهايت منتج به شناخت يک توسعه اجتماعي از دوره هاي مختلف مي‌گردد از مهمترين دلايل اهميت مي باشد و به علت وجود رقبات زياد وقفي و ماهيت اجتماعي مصارف آن آستان قدس ارتباط نزديکي با طبقات مختلف اجتماعي داشته است
تشکيلات اداري آستان قدس را مي توان در دو قسمت مجزا بررسي نمود
1-تشکيلات اداري اماکن متبرکه : اين تشکيلات از آغاز براي اداره امور حرم بوده است که از دوره صفويه ابتدا در قالب سه کشيک و سپس پنج کشيک بوجود آمد و با تغييرات مختصري تا آخر قاجاريه ادامه يافت در اين کشيکها سرکشيک ،خادم باشي، خادم ،فراش،دربان ،کفشبان در چهارچوب آيين نامه خاصي به وظايف خود مشغول بودند تا آخر دوره قاجاريه که هنوز اصلاحات اداري در آستان قدس شروع نشده بود به عنوان بدنه اصلي تشکيلات اداري آستان قدس مطرح بوده است و از دوره پهلوي به بعد به عنوان يکي از قسمت هاي مهم اداري آستان قدس مطرح مي باشد البته امروزه تغييرات زيادي در تشکيلات اداري اماکن متبرکه بوجود آمده است
از نکات جالب اين تشکيلات موروثي بودن مشاغل و مناصب اداري در گذشته بوده است به طوري که بسياري از اين مشاغل مانند سرکشيکي ،خادمباشي،نظارت،وکالت و... در طي چند نسل به طور ارثي از پدر به پسر و نسل هاي بعدي مي رسيده است
2- تشکيلات اداري که براي نظارت بر امور موقوفه و ساماندهي امور رقبات وقفي در ابتدا تشکيل شده و به تدريج با گسترش موقوفات افزايش يافت اين امور در دوره قاجاريه در دارالتوليه انجام مي شد و از دوره پهلوي به بعد سازمان مرکزي براي اداره زير مجموعه متنوع بوجود آمد امروزه اين نهاد بزرگ وقفي بيش از ده هزار کارمند رسمي در مشهد و ساير نقاط در ايران دارد و علاوه بر آن هزاران کارگر فصلي نيز بآن همکاري مي نمايند
بررسي انواع اسناد باقيمانده از اين مجموعه مذهبي موقوفاتي نشان مي دهد که اين تشکيلات از لحاظ ادبيات و نگارش مکاتبات ديواني، اداري و طبقات اجتماعي از اهميت زيادي برخوردارمي باشد، القاب و عناوين به کار رفته در اين اسناد نيز حاکي از سبک اداري خاصي مي باشد که بر چگونگي شکل گيري و گسترش تشکيلات و مکاتبات اداري ،سربرگهاي نوشتاري اسناد ، روش و سياق به کار رفته در نگارشات ، سياق نويسي و سيستم محاسبه مالي ،دلالت مي کند وبه غير از اين اسناد در جاي ديگري وجود ندارد برخي اصطلاحات اسنادي موجود در ارقام ،احکام ،فرامين،پروانچه ها وطومارها و يا اصطلاحات اقتصادي را فقط مي توان در اين اسناد اين نهاد پيدا نمود که در زمره اهميت اداري اين مجموعه به شمار مي‌رود
نکته اي که در بررسي تشکيلات اداري پانصد ساله آستان قدس قابل توجه مي باشد نحوه شکل گيري و گسترش آن مي باشد اين تشکيلات در هر دوره زماني چه در دوره صفويه و يا بعد از آن نمونه خوبي از زمان خود مي باشد خصوصا که در ايران تا اواخر قاجاريه که زمان شکل گيري آرشيو در ايران بوده ما اسناد منظمي از يک ساز مان نداريم واين تنها نمونه در دسترس در ايران مي باشد تطبيق اسناد آستان قدس با ساير اسناد موجود بيانگر صحت اين امر مي باشد. به علت ماهيت موقوفاتي و لزوم رعايت نيت واقف بسياري از مراکز شکل گرفته در داخل اين نهاد در طول زمان از بين نرفته بلکه با تغييرات تغيير شکل داده و خود را تطبيق داده است نمونه اين موسسات مي توان به دارالشفا قديم و بيمارستان رضوي امروز،کرکراقخانه قديم و کارخانه نساجي امروز،کارخانه زواري قديم و مهمانسراي حضرتي امروز اشاره نمود

اهميت فرهنگي

شکل گيري اوليه موقوفات آستان قدس بر پايه امور وقف کتب بوده است و موقوفات زيادي در مورد مصارف فرهنگي وجود دارد که باعث شده تا آستان قدس توجه زيادي خصوصا بعد از پيروزي انقلاب اسلامي به امور فرهنگي داشته باشد امروزه موسسات فرهنگي زيادي در داخل اين نهاد معظم وجود دارد کتابخانه مرکزي آستان قدس به همراه بيش از چهل کتابخانه وابسته به آن ،دانشکاه علوم اسلامي رضوي،بنياد پژوهشهاي اسلامي، بنياد فرهنگي رضوي که مدارس شبانه روزي را اداره مي کند،موسسه آفرينشهاي هنري را مي توان در اين زمره شمرد

اهميت اقتصادي

از همان آغاز شکل گيري تشکيلات آستان قدس موسسات اقتصادي آستان قدس براي اجراي نيات واقفان شکل گرفته است نگاهي به اسناد نشان ميدهد که بيوتات مختلفي در آستان قدس مانند شربتخانه ،کرکراقخانه،روشنايي وجود داشته است که به تدريج در دور هاي مختلف رشد نموده است نکته مهم اين که اين مجموعه وقفي در ايجاد بسياري از کارخانجات نوين در مشهد و حتي ايران پيشگام بوده است کارخانجات نخريسي ،قند ،برق،صنايع غذايي ،دامي و.. در اين زمره مي باشد امروزه آستان قدس بيش از صد موسسه اقتصادي در زمينه هاي مختلف دارد

چند نکته

علاوه بر مواردي که در بالا ذکر شد براي نشان دادن اهميت اين نهاد وقفي و کارکردهاي مختلف آن پژوهشهاي بسيار بيشتري لازم است که در حوصله اين مقاله نمي گنجد اما ذکر چند مساله در انتها براي روشن شدن اين جايگاه الزامي است:
1-آستان قدس را مي توان در شمار يکي از قديمي ترين و بزرگترين مراکز خيريه در دنيا به شمار آورد بررسي سابقه مراکز خيريه نشان ميدهد که هر چند سابقه مراکز خيريه در غرب قديمي تر مي باشد اما مرکزي که مجموعه فعاليت هاي خير يه اي آن در زمينه هاي مختلف باشد کمتر مي توان سراغ گرفت و آستان قدس از اين حيث بي نظير مي باشد(30)
2-تداوم و تحول: بررسي سابقه آستان قدس نشان مي دهد که اين نهاد از بدو شکل گيري علي رغم همه مشکلات و ناملايمتي ها به علت ماهيت موقوفاتي خود روند رو به رشدي را داشته است و هر گاه نيز لازم بوده بنابر شرايط براي تطبيق با کارکردهاي جديد دچار دگرگوني شده است
3-اسناد و مدارک: سابقه تشکيلات اداري آستان قدس امروزه در قالب بيش پنج ميليون برگ سند در مرکز اسناد آستان قدس نگهداري مي شود خصوصا مجموعه 283هزار صفحه اي آن بين سالهاي 1000تا 1344ق در نوع خود در دنيا بي نظير مي باشد کمتر مجموعه وقفي را مي توان در دنيا سراغ گرفت که اين مقدار اسناد مدون اداري از سابقه فعاليت هاي خود داشته باشد

نتيجه

آستان قدس از نمونه هاي بارز کارکردهاي متنوع وقف در زمينه هاي مختلف مذهبي ،اجتماعي ،فرهنگي،اقتصادي و سياسي در جهان اسلام مي باشد اين نهاد به علت انتساب به امام رضا (ع) از همان آغاز مورد توجه علاقمندان حضرت بوده است و در راستاي استفاده از ظرفيت هاي مختلف سياسي ،اجتماعي،اقتصادي و فرهنگي ايجاد شده از وقف توانسته در طي دوره هاي مختلف زماني جايگاه مهمي در تاريخ مشهد،خراسان و حتي ايران داشته باشد.اين تاثير گذاري از يکسو ناشي از تعامل دو جانبه با قدرت هاي هر دوره و از سوي ديگر ماهيت ماندگاري آن بوده است ماهيت ماندگاري سنت حسنه وقف که بر تغيير پذيري در شرايط خاص تاکيد دارد اين امکان را براي اين نهاد وقفي فراهم آورده تا در طي چند قرن شاکله اصلي خود را حفظ نموده و بر اساس شرايط هر دوره و متناسب با تغييرات خود را جهت بهره برداري بيشتر از موقوفات و خدمت رساني در جهت نيات واقفان مهيا سازد.

پی نوشت:

1- لغتنامه دهخدا: ماده وقف.
2- جابري عربلو، محسن، فرهنگ اصطلاحات وقف اسلامي، اميرکبير، تهران، 1362، ص181.
3- مصطفوي رجائي، ميردخت، وقف در ايران، انتشارات دانشگاه تهران، تهران، 1351،ص60.
4- الکبيسي، محمدعبيد، احکام وقف در اسلام، ترجمه احمد صادق گلدر، انتشارات حج و اوقاف، تهران، 1364،ص18.
5- شهابي، علي اکبر، تاريخچه وقف در اسلام، چاپخانه تهران، تهران،1343،ص3.
6- احمد بن سبحان، ابوسعيد، مقدمه اي برفرهنگ وقف، انتشارات اوقاف، تهران،1358،ص61.
7- شهابي ، علي اکبر ، تاريخچه وقف در اسلام، همان،ص5.
8- الکبيسي، محمد عبيد، احکام وقف در اسلام، ص18.
9- قديمي‌ترين کتاب وقفي قرآن خطي به شماره 30315 ـ 30313 وقفي کشواد بن املاس است که در زمان امير نصر بن احمد ساماني در اصفهان کتابت و وقف آستان قدس شده است. براي اطلاع بيشتر ن.ک به: فاضل هاشمي، سيد محمدرضا، بارقه، معرفي قديمي‌ترين نسخه‌هاي وقفي، نشريه دانشورز، شماره 32، 1383، ص5.
10- وقف کرد غازان فرهادجرد و فرهادان و مخالف سراي. امروز نام فرهادجرد در شمار موقوفات آستان قدس مشاهده مي‌گردد و يکي از وقفهاي معتبر مي‌باشد. خوافي، احمد بن محمد ، مجمل فصيحي،تحيح محمود فرخ، کتابفروشي باستان، مشهد، 1339، ج3، ص 134.انواع موقو فات آستان قدس را ميتوان به صورت ذيل تقسيم نمود
1ـ موقوفات مطلقه: اين موقوفات در تصرف آستان قدس بوده و وقف‌نامه آن مفقود شده و توليت آن مجهول و مصرفش مشخص نيست که آن را مطلقه گفته و اختيار مصرف آن با متولي آستان قدس است.
2ـ موقوفات مختصر: اين موقوفات توليت آن با شاه عصر يا مرجع بزرگ عصر مي‌باشد.
3ـ منصوص‌التوليه: اين موقوفات اختيار مصرف آن براي آستان قدس است، ليکن توليت آن با بازماندگان واقف مي‌باشد.
11- موقوفه عتيق علي منشي به سال 931 يکي از بزرگترين موقوفات آستان قدس مي‌باشد که از کنه بيست، مزرعه سنگور، مزرعه کاريز پايين، مزرعه شاه طغاي، هفت سهم و نيم از دهنه اخلمد، سهام آستانه از قصبه رادکان، پنج سهم از 14 سهم مزرعه کاهو و تمام مزرعه چاه خاصه و تمام مزرعه منزل‌آباد و چهار سهم از 17 سهم مزرعه چاه‌نو و حمام آغچه (حضرتي) و طاحونه کلوخ واقع در طرق.
12- نقابت مقامي بوده که در زمان مستعين خليفه عباسي بوجود آمده است و اولين فردي که نقيب بوده، حسين بن احمد بن محمد بن يحيي بن ذي‌الدمقه بن زيد مي‌باشد که در سال 251 از مستعين درخواست ت عيين نقيب براي علويان را نمود.عامل عمده تأسيس نقابت در ميان علويان افزايش شمار اولاد علي(ع) و خلفاي عباسي براي راضي نگه‌داشتن علويان منصب نقابت را بوجود آوردند. نقابت از لحاظ علمي منصب بالايي بود که خليفه فرمان آن را صادر مي‌کرد و با فرمان خليفه رسميت مي‌يافت. از وظايف نقيبان مي‌توان به: 1ـ حفظ نسب خاندان 2ـ ثبت نام فرزندان جلوگيري از ارتکاب افراد خانواده به گناه، مراقبت در زناشويي زنان و دختران خانواده اشاره نمود.
13- در قرون اوليه حرم متشکل از خود بارگاه بوده که سرپرست حرم کليددار آن بوده است و در ساعات خاصي از روز در را مي‌گشوده و در شب نيز آن را مي‌بسته است بعد از ايجاد تشکيلات منظم اداري در دوره صفويه کليدداري به صورت يکي از منصب‌هاي آستان قدس درآمد که تا دوره پهلوي نيز در ميان خاندان بزرگ ديده مي‌شد و در دوره قاجاريه در اختيار خانواده شهيدي بوده است.
14- ابوالفتح ناصر بن زيد، ابوالحسن بن زيد بن عدنان و ابو علي احمد ابوالفتوح از خانواده زيديه بودند که عنوان نقابت را در مشهد داشتند. بعد از زيديان سادات حسيني منصب نقابت سادات را داشتند که از اولاد تاج‌الدين ابوالفضل و حسن‌الافطن بودند که از آنها مي‌توان به محمد شريف الشهيد، سيد فخرالدين علي بن مرتضي، سيدمطهر بن علي بن محمدالشهيد و سيد عزالدين يحيي بن ابوالفضل اشاره نمود.
15- سابقه حضور سادات موسوي در مشهد و حضور آنها در حرم به قرن پنجم و ششم برمي‌گردد، چنانکه در کتيبه کاشي‌هاي سلطان سنجري (512) و سنگاب خوارزمشاهي نام چند تن از سادات موسوي ذکر شده است. از قرن هفتم سادات موسوي توانستند منصب نقابت را در مشهد بدست آورند. از اولين نقيبان سادات موسوي مي‌توان به السيد احمد بن محمدالاعرابي بن ابوالقاسم حمزه بن امام موسي‌الکاظم اشاره نمود در قرن نهم دو دسته از سادات رضوي وارد مشهد شدند. اولين آنها شمس‌الدين محمد رضوي بود که از قم به مشهد آمد و به شغل تدريس در اين شهر مشغول شد. فرزند وي غياث‌الدين محمد عزيز جزء نقباء و سادات محترم بود.نفر دوم رضي‌الدين محمد بن علي است که در زمان سلطان حسين بايقرا به مشهد آمد و به شغل تدريس پرداخت. پسرش ميرزا محسن رضوي در زمره بزرگان و علماي شهر بود. بعد از ورود سادات منصب نقابت بين اين دو سلسله سادات تقسيم شده و تا دوره صفويه ادامه يافت.
16- منجم،ملا جلال تاريخ عباسي به کوشش سيف الله وحيدنيا، تهران، 1366،ص341.
17- سابقه تاريخي ريشه صدر به دوران قبل از صفويه بر مي‌گردد، اما کارکرد اصلي اين منصب در اوايل دوره صفويه نظامي و مذهبي و در اواخر صفويه کارکرد مذهبي داشته است، بوده است. برخي از عمده‌ترين وظائف صدر عبارت بود از رسيدگي به سادات، علماء اوقاف و نظارت بر موقوفه‌ها و … که در اختيار سادات بوده است. به نظر مي‌رسيد اين منصب خوصاً اواسط و اواخر در دوره صفوي وظيفه نقيب را بر عهده گرفته باشد و نقيب کارکرد غير از آنچه که تا دوره صفويه داشته پيدا نموده است.در سال 921 در خراسان اولين فرد به مقام صدارت رسيد که مقام وي در هرات برده و حوزه قضايي اين روحاني خراسان را از سر حدات عراق عجم و آذربايجان تا انتهاي طخارستان در بر مي‌گرفت.
18- منجم ،ملاجلال تاريخ عباسي، ،ص271.
19- صفت گل ،منصور ،ميراث صفويان تکاپوهاي نادرشاه ساخت نهاد وقف در عهد افشاريان،مجله تخصصي تاريخ ضميمه مجله دانشکده ادبيات تهران،شماره يکم ،سال يکم ،بهار1379،صص255-277.
20- طومار عليشاهي ،به اهتمام خراسان شناسي،1380.
21- حسن آبادي ابوالفضل ،نگاهي کوتاه به تاريخچه تشکيلات اداري اماکن متبرکه،مجله مشکوه،شماره 90،بهار1385،101-120.
22- براي اطلاع بيشتر در مورد متوليان آستان قدس و اقدامات آنتن در آستان قدس نک به حسن آبادي، ابوالفضل ،متوليان آستان قدس از آغازتا معاصر به همراه اقدامات آنان، لوح فشرده دانشنامه امام رضا (ع)،بنياد پژوهشهاي اسلامي ،1382.
23- رکن الدوله ،محمدتقي ميرزا ، نظامنامه سرکشيکي و خادمباشيان آستان قدس ،نسخه خطي شماره 20703،دانشکده ادبيات دانشگاه فردوسي.
24- اديب هروي ،محمدحسن ، حديقه الرضويه، شرکت چاپخانه خراسان، مشهد، بي تا، ص190و الهي، حسين ،ريشه هاي يک تهاجم در خراسان، مجله دانشکده ادبيات مشهد، شماره سوم و چهارم، سال سي و دوم پاييز و زمستان 1379.
25- به عنوان نمونه محمد علي رضوي (1302ش)در مدت توليت پولي از آستان قدس دريافت نکرد و از مال شخصي صدهزارتومان و هزار خروار غله از قروض آستان قدس را پرداخت. براي اطلاعات بيشتر نک به ولايي، مهدي، شرح حال نواب توليت عظمي،نامه آستان قدس، شماره بيستم، نوروز1344،ص120ـ99.
26- کاويانيان، محمد احتشام ،شمس الشموس يا انيس النفوس،مشهد،1355،ص373.
27- حسيني، سيد حسن نظام نامه خدمات کشيکي آستان قدس در سال 1307،دفتر اسناد جلد1،1381،کتابخانه مرکزي آستان قدس،مشهد،11-29.
28- نمونمه مدارس ديني مدرسه ميرزا جعفر مي باشد که بعد از پيروزي انقلاب اسلامي تغيير ماهيت داده و به دانشگاه علوم اسلامي رضوي تبديل شده است.
29- محبوب، الهه ،بررسي چند طومار تاريخي از دوره صفويه،دفتر اسناد ،ج2،1385،کتابخانه مرکزي آستان قدس،مشهد،187-223.
30- هرندي، محمد جعفر ،نقش وقف و بنيادهاي خيريه در در توسعه کشورهاي غربي،مجله وقف ميراث جاويدان،سال چهاردهم ،بهار 1385،7-23. .

منبع: ميراث جاويدان

---

معرفي سايت مرتبط با اين مقاله