موقوفات خراسان

اولين موقوفه در ايران در کدام ولايت و در چه تاريخي تنظيم شده است، نياز به تفحص بيشتري دارد؛ اما اينکه استان خراسان پذيراي قدوم مبارک هشتمين امام شيعيان بوده است و آن حضرت در ناحيه‏ي طوس سکونت گزيده و مشهد ايشان امروزه زيارتگاه عاشقان اهل بيت است، نيازي به کنکاش ندارد و قاعدتا مي‏بايست فرهنگ وقف در اين ناحيه گسترش بيشتر يافته و مقدم بر ديگر نواحي باشد.
اگرچه امروزه ترديدي وجود ندارد که به لحاظ اهميت وقف و موقوفات، اين استان مهمترين استان کشور است. موقوفات اين استان به دو بخش موقوفات آستان قدس و موقوفات اداره‏ي کل اوقاف تقسيم مي‏گردد.
بر اساس اطلاعات موجود در اداره‏ي کل اوقاف خرسان در سال 1376 حدود 17997 موقوفه در استان وجود داشته که 15195 موقوفه‏ي آن در تصرف اداره‏ي اوقاف و 2802 موقوفه ديگر به وسيله‏ي متولي اداره مي‏شده است. تعاد رقبات مربوط به موقوفات ياد شده 79568 رقبه بوده که 62771 رقبه در تصرف ادارات اوقاف استان بوده است. دو شهرستان بيرجند و سبزوار به ترتيب موقوفات بيشتري داشته‏اند و شهرستان مشهد در رتبه‏ي سوم قرار مي‏گيرد، اما به لحاظ اهميت اقتصادي و وسعت موقوفات، شهرستان مشهد در درجه‏ي اول اهميت قرار دارد 1-زيرا موقوفه‏ي مرحوم عبدالله رضوي به تنهايي داراي 917 رقبه مي‏باشد و عوايد سالانه‏ي آن بيش از 5 / 3 ميليارد ريال است. نگاهي به وقفيات سالهاي جديد حاکي از آن است که بيشترين موقوفات جديد مربوط به استان خراسان و بويژه شهر مقدس مشهد است.2-
از آنجا که پرداختن به تمامي موقوفات شهر مشهد کار دشواري است نگارنده بر ان است که در اين مقاله به معرفي نمونه‏اي از موقوفات اداره‏ي کل اوقاف استان خراسان بپردازد و گوشه‏اي از خدمات ارزنده و خداپسندانه را در جهت زدودن فقر و مسکنت و تعميم بهداشت و درمان و کاهش مشکلات جامعه‏ي اسلامي، به وجدانهاي بيدار معرفي کند.

عبدالله رضوي در سال 1343 کليه‏ي اراضي و اشجار و باغات خود در سوران را به جز اراضي تفکيک شده از آن که در دفترخانه‏ي اسناد رسمي شماره‏ي 19 مشهد با شماره‏ي 25673 مورخ 2 / 12 / 43 به ثبت رسيده وقف کرد. عوايد حاصل از موقوفه بايد طبق نظر واقف بدين صورت مصرف گردد:
چهل درصد از عوايد موقوفه براي ساختمان درمانگاه و مداواي بيماران، سي درصد از عوايد آن براي نگهداري، تغذيه و لباس ايتام که ساختمان آن در مزرعه‏ي سوران که دارالايتام ميرزاي ناظر ناميده خواهد شد و واقف احداث بنا خواهد نمود هزينه خواهد شد.
ده درصد از عوايد موقوفه به مصرف روضه خواني و اطعام در محل سوران خواهد رسيد و بيست درصد بقيه نيز سهم متولي است - که از اولاد او خواهد بود - به شرط اينکه توان اداره موقوفه را داشته باشد.
مرحوم عبدالله رضوي در سال 1357 بخش ديگري از املاک خود را شامل اراضي حسين آباد اراضي بژمهن، اراضي نکاح، عامل و مستغلات سراي سيگاري و اراضي ديگر در روستاهاي مختلف و در شهرهاي تهران و بندر انزلي و... بود به صورت اساسنامه‏ي شماه‏ي 588 / 114 در تاريخ 6 / 3 / 1357 به صورت بخش ديگري از موقوفه‏ي سوران درآورد که در جهت تقويت مصارف مذکور در وقف‏نامه‏ي سال 1343 آن مرحوم است. اين موقوفه به صورت يک مجموعه‏ي عظيم درآمده است و با کد 459 در ناحيه‏ي يک اداره‏ي اوقاف مشهد شناسايي مي‏شود. اين موقوفه که مي‏توان آن را در 8 گروه دسته‏بندي کرد داراي 917 رقبه،شامل اين موارد است:

واقع در 22 کيلومتري غرب مشهد که در حد فاصل جاده‏ي قوچان و شانديز است. اين اراضي مهمترين بخش موقوفات عبدالله رضوي است که قسمتي از آن در زمان حيات نام برده آباد و موره بهره‏برداري قرار داشته و قسمتي ديگر تحت نظارت اداره‏ي اوقاف به بهره‏برداري بهينه رسيده است. به لحاظ کاربري مي‏توان اين اراضي را در 4 گروه قرار داد:
1. زمين‏هاي مورد استفاد در بخش کشاورزي و دامداري که خود به 2 گروه اراضي کمتر از 10 هکتار شامل 58 رقبه، و اراضي از 50 -10 هکتار شامل 152 رقبه تقسي مي‏گردد و عمدتا کاربري کشاورزي در بخش زراعت دارد غالبا اين اراضي به مدت 10 ساله به مستأجر واگذار شده و پس از انقضاي مدت بر اساس تراضي طرفين که يک طرف مستأجر و طرف ديگر اداره‏ي اوقاف است تجديد قرارداد مي‏گردد.
علاوه بر مال‏الاجاره، اراضييي که براي اولين بار به شخص، مؤسسه يا شرکتي واگذار مي‏گردد مبلغي نيز به عنوان پذيره از طرف مورد قرارداد دريافت مي‏گردد که معمولا در زمينهاي با کاربري مسکوني 30% و در زمينهاي با کاربري تجاري صنعتي 60% قيمت رسمي اراضي مشابه است. تعداد 210 رقبه از موقوفه‏ي عبدالله رضوي در اين گروه قرار مي‏گيرد که به طور موردي به تعدادي از آنها به صورت نمونه اشاره مي‏گردد.
رقبه‏ي شماره 597 شامل 44 هکتار از اراضي سوران است که مورد استفاده‏ي کشاورزي قرار دارد. اين رقبه از تاريخ 1 / 1 / 73 به مدت ده سال با اجاره‏ي ساليانه‏ي 11037500 ريال سند اجاره تنظيم شده است. رقبه‏ي شماره‏ي 577 شامل 28 هکتار از اراضي سوران با کاربري کشاورزي زراعي است که از تاريخ 1 / 7 / 72 به مدت ده سال با اجاره‏ي ساليانه‏ي 5740200 ريال تنظيم سند شده است.
رقبه‏ي شماره‏ي 607 شامل 24 هکتار مي‏باشد که از تاريخ 1 / 7 / 72 به مدت ده سال با اجاره‏ي ساليانه‏ي 25190172 ريال تنظيم سند شده است. اين رقبه چون براي اولين بار واگذار شده است مبلغ 104762468 ريال نيز به عنوان پذيره علاوه بر مال‏الاجاره مستأجر دريافت گرديده است. پذيره‏ي انتقالي نيز نوعي درآمد است که چنانچه مستأجر اوليه بخواهد مورد اجاره را به ديگري واگذار نمايد مي‏بايست مبلغي به حساب موقوفه واريز کند. در جدول شماره‏ي 1 به صورت نمونه وضعيت تعدادي از رقبات با کاربري کشاورزي زراعي مشخص شده است. ميانگين اراضي هر واحد حدود 191 هزار متر مربع و متوسط اجاره‏ي ساليانه‏ي هر واحد حدود هشت ميليون ريال مي‏باشد و متوسط اجاره بر حسب هر مترمربع 43 ريال مي‏شود.
2. اراضي مورد استفاده در بخش باغداري: اين اراضي اگرچه با عنوان باغ ثبت شده است، ولي در مواردي زراعت نيز در بخشي از آن رايج است. اين اراضي غالبا براي مدت 10 سال و در قبال دريافت مال‏الاجاره واگذار مي‏گردد.
ميزان اجاره‏ي دريافتي از چنين اراضييي، شبيه اراضي بخش زراعت است و ميزان اجاره‏ي هر مترمربع برحسب زمان واگذاري و نيز مقدار اجاره‏ي پيشين آن رقبه متغير است - از مترمربعي حدود 35 ريال تا 370 ريال - در جدول شماره‏ي 2 به نمونه‏هايي از اين گونه رقبات اشاره شده است. آنچه از جدول حاصل مي‏شود حاکي از آن است که متوسط مال‏الاجاره براي هر مترمربع باغ حدود 123 ريال و متوسط پذيره براي هر مترمربع آن 3089 ريال است که مي‏توان آن را براي سال 1374 به حساب آورد. تعداد رقبات با کاربري باغداري در موقوفه‏ي سوران 148 مورد بوده است.
در اين بخش يکي از باغات مهم اراضي سوران باغ 300 هکتاري احداثي توسط اداره‏ي کل اوقاف خراسان است که فاز اول آن در سال 1376 به اجرا در آمده3- و با به کارگيري روش آبياري قطره‏اي که از سيستم‏هاي پيشرفته‏ي آبياري بويژه در باغداري است 4- نمونه بسيار قابل توجهي از چگونگي مصرف آب در شرايط ايران را به نمايش گذارده که مي‏تواند براي باغداران ناحيه، الگو قرار گيرد.
3. اراضي مورد استفاده در بخش تجاري، صنعتي: اين اراضي براي احداث کارخانجات مواد غذايي و انبار ماشين‏آلات اداري است. تعداد رقبات اين گروه 54 مورد است. مساحت رقبات تخصيص يافته به کاربري‏هاي تجاري، صنعتي کمتر از يک هکتار بوده است تنها در مواردي معدود اراضي تخصيص يافته به اين گروه از يک هکتار تجاوز کرده است. به عنوان مثال رقبه‏ي شماره‏ي 12 که در جدول شماره‏ي 3 آمده است، شرکت صنايع ديگهاي فولادي است که تنظيم سند اوليه‏ي آن مربوط به سال 1375 بوده و مقدار زمين آن کمي بيشتر از 5 / 1 هکتار است. در جدول شماره‏ي 3 به تعدادي نمونه از رقبات اين گروه اشاره شده است. با توجه به جدول در مي‏يابيم اجاره‏ي هر مترمربع در اين بخش سالانه 40 ريال است که مربوط به فروردين 1372 است.
4. اراضي مورد استفاده در بخش منزل مسکوني: تعداد اين رقبات حدود 10 واحد است. ميانگين مساحت اراضي واگذاري حدود 900 مترمربع بوده و گاه 2 تا 3 نفر آن را مشترکا دريافت کرده و به مسکن اختصاص داده‏اند.
مال‏الاجاره چنين زمينهايي نيز حدود 50 تا 100 ريال به ازاي مترمربع در طول سال است که مربوط به اسناد تنظيم شده‏ي سالهاي 74 و 75 است. نظير رقبات شماره‏ي 60،15،14، و 851 موقوفه‏ي ياد شده.

اين اراضي که با توسعه‏ي فضاي شهري جزء مناطق مسکوني شهر مشهد قرار گرفته، عمدتا تحت تصرف اقشار کم درآمد جامعه است. تعداد رقبات واقع در اين گروه 288 واحد است. 246 رقبه به صورت منزل مسکوني است که عموما تجديد سند اجاره نموده‏اند و تعداد 33 رقبه به صورت زمين باقي مانده و يا صاحبان آنها شناخته نشده‏اند که تنظيم سند اجاره نمايند. 3 رقبه نيز با احداث خيابان به تصرف شهرداري درآمده است. 4 رقبه کاربري تجاري دارد و 1 رقبه به آموزشگاه تخصيص يافته است و بالاخره يک رقبه ديگر کاربري دامداري - مسکوني داشته است.
رقبه‏ي 677 از اراضي حسين‏آباد که به فضاي آموزشي اختصاص يافته 4929 مترمربع مساحت دارد که از تاريخ 1 / 7 / 73 به مدت 10 سال از قرار مترمربعي 100 ريال، ساليانه 492900 ريال تجديد اجاره شده است. از رقبات تجاري نيز متر مربعي حدود 30 ريال در سال اجاره دريافت مي‏گردد.
رقبه‏ي 635 از اين گروه با مساحت 15 مترمربع که از سال 1 / 1 / 72 به مدت 10 سال تجديد اجاره شده، مبلغ 8250 ريال اجاره پرداخت مي‏نمايد.
مساحت هر قطعه زمين مسکوني به طور متوسط حدود 133 مترمربع مي‏باشد که از حدود 50 مترمربع تا قطعات محدودي در مساحت 500 مترمربع در نوسان است. عمده‏ي قراردادها در سال 1372 تجديد نظر شده است و معمولا مدت اجاره‏ها 10 ساله است. پذيره‏ي انتقال گاه حدود 100 برابر اجاره‏ي ساليانه است. در نمونه‏هاي جدول شماره‏ي 4 اين نسبت حدود 90 برابر متوسط اجاره‏ي ساليانه است.
مقدار اجاره‏بها براي هر متر مربع از 25 تا 200 ريال در نوسان است که متوسط اجاره بهاي سالهاي اخير حدود 100 ريال در مترمربع است. اين مقدار طبق جدول، 86 ريال محاسبه مي‏شود که مربوط به اواخر سالهاي 1374 -1373 است.

تعداد کل رقبات واقع در اين اراضي 85 واحد است که شامل 3 واحد اداري مربوط به درمانگاه تأمين اجتماعي و نهضت سوادآموزي و آموزش و پرورش و 2 واحد مسکوني است و بقيه که شامل 80 رقبه است زمين مزروعي مي‏باشد. مال‏الاجاره‏ي اراضي از مترمربعي 85 ريال تا 215 ريال در نوسان است. به عنوان مثال يک رقبه شامل 15000 متر مربع و مال‏الاجاره‏ي 150000 ريال بوده و رقبه‏ي ديگري با مساحت 14000 متر مربع و داراي مال‏الاجاره‏ي 3018000 ريال در سالهاي 75 و 76 بوده است. از آنجا که اجاره‏ها يک ساله مي‏باشد مقدار مال‏الاجاره سال به سال تغيير مي‏کند و يقينا افزايشي نسبي مي‏يابد. رقبه‏ي شماره‏ي 256 که در تصرف اداره‏ي کل تأمين اجتماعي است 5418 مترمربع مي‏باشد که از تاريخ 1 / 7 / 67 به مدت 10 سال با اجاره‏ي ساليانه‏ي 119200 ريال در اختيار اين مؤسسه قرار گرفته است. متوسط مساحت اراضي مزروعي حدود 7400 مترمربع و اجاره‏ي ساليانه‏ي هر مترمربع حدود 140 ريال در سالهاي 1376 -1377 محاسبه مي‏شود.

که در بخشي از محدوده‏ي شرقي شهر مشهد واقع شده است و عمدتا کاربري مسکوني دارد. تعداد رقبات آن 49 واحد مي‏باشد که 48 رقبه‏ي آن مسکوني و 1 رقبه (رقبه‏ي 582) به فضاي آموزشي اختصاص يافته است. مساحت فضاي آموزشي ياد شده 2015 مترمربع مي‏باشد که از سال 1 / 1 / 71 به مدت 10 سال اجاره تنظيم شده است و مال‏الاجاره‏ي آن سالانه 453375 ريال تعيين شده است. 48 رقبه‏ي ديگر که کاربرد مسکوني دارند هر کدام با پايان قراردادهاي قبلي، تجديد اجاره شده است که معمولا دوره‏ي تجديد اجاره‏ها 10 ساله است. اجاره‏ي هر مترمربع حدودا 40 ريال محاسبه مي‏شود اگرچه رقباتي که در سالهاي جديدتر تجديد اجاره شده مال‏الاجاره بيشتري دارند. مثلا يک واحد مسکوني که از تاريخ 1 / 1 / 77 به مدت ده سال به اجاره‏ي مجدد داده شده است داراي مساحت 5 / 161 مترمربع بوده و اجاره‏ي سالانه‏ي آن 17020 ريال مي‏باشد که مترمربعي 105 ريال محاسبه مي‏گردد. رقبات اراضي نکاح - عامل نسبت به اراضي حسين‏آباد از ميانگين مساحت بالاتري برخوردار است که در نمونه‏ها 227 مترمربع محاسبه شده است.

تعداد رقبات اين بخش 24 واحد مي‏باشد که عمدتا مغازه است و اجاره‏ي آنها هر سال يک بار تجديد مي‏شود. بخشي از اين مغازه‏ها با طرح توسعه‏ي حرم مطهر حضرت رضا (ع) در طرح فلکه قرار گرفته و از بهره‏برداري به صورت گذشته خود خارج شده است آخرين تجديد قراردادهاي اين رقبات مربوط به سال 1372 است که نهايتا در سال 1375 پايان يافته است. بنابراين تا تعيين تکليف اين رقبات درآمدي از آنها حاصل نمي‏شود. از رقبات باقي مانده در سالهاي 1375 تا 1377 به طور متوسط سالانه 127 ميليون ريال بابت اجاره و 1 / 11 ميليون ريال به عنوان پذيره، عوايد حاصل شده است که اين رقبات از موقوفه‏ي عبدالله رضوي است مورد مصرفش صرفا مسجد الله مي‏باشد؛ لذا عوايد و هزينه‏هاي آن از مجموعه‏ي ديگر رقبات مجزا شده است.
هزينه‏هاي انجام شده در اين مسجد به طور متوسط طي سالهاي ياد شده 4824881 ريال بوده است. در نتيجه تراز مالي مسجد الله مثبت بوده است و داراي پس اندازي قابل ملاحظه مي‏باشد.

تعداد رقبات واقع در اين ناحيه 31 واحد است که کاربري مسکوني - تجاري دارد. برخي از رقبات اين ناحيه شامل چند بخش است مثلا يکي از رقبات که در اجاره‏ي يک فرد شامل 7 باب مغازه مي‏باشد. 24 رقبه در اين ناحيه مغازه و 7 رقبه اتاق است که مساحت متوسط آنها حدود 17 مترمربع است. يعني از حداقل 8 مترمربع تا حداکثر 50 مترمربع در نوسان است. تنها دو رقبه داراي مساحتي حدود 80 و 120 مترمربع مي‏باشند.

اين دسته از رقبات مرحوم عبدالله رضوي که حدود 15 رقبه است شامل اراضي واقع در روستاهاي عرب‏آباد، سلطان‏آباد، احمدآباد، متشکل و شور و کلاته ميرزاست؛ و نيز قطعه زميني در بندر انزلي که اداره‏ي کل اوقاف خراسان در تدارک ساخت و ساز و استفاده‏ي بهينه از آن مي‏باشد. اين زمينها عمدتا تحت رسيدگي است و به تصرف اداره‏ي اوقاف در نيامده است.
يکي ديگر از رقبات اين گروه که در اواخر سال 1376 اداره‏ي اوقاف استان خراسان به آن اشراف يافته است، در تهران خيابان فروردين نرسيده به ميدان حر است که در تصرف ناحيه‏ي انتظامي تهراني مي‏باشد و با تلاش اداره‏ي اوقاف از 1 / 1 / 66 به مدت 3 سال سند اجاره‏اي به قرار ماهي 70000 ريال تنظيم شده است.

برخي از رقبات موقوفه‏ي عبدالله رضوي شامل سهام کارخانجات مي‏باشد که از درآمد موقوفات حاصل شده است. از جمله‏ي اين گونه رقبات مي‏توان 232 سهم از کاشي گوهرشاد احداث شده در اراضي سوران را نام برد که به صورت يک رقبه در آمده است و از تاريخ 1 / 1 / 65 به جمع رقبات موسوم به عبدالله رضوي اضافه شده است. اجاره‏ي ساليانه‏ي آن 14984862 ريال در فاصله‏ي سالهاي 1374 تا 1376 بوده است. 6سهم از شرکت کوه شهر که در شهستان کاشمر مستقر بوده و به کار سنگ بري اختصص يافته است نيز به صورت يکي ديگر از رقبات درآمده است. همچنين 118 سهم از شرکت دامپروري سوران مي‏باشد که به توليد شير و گوساله اشتغال داشته و در حال حاضر بيش از 1200 رأس گاو دارد و روزانه بيش از 10 تن شير به بازار عرضه مي‏کند. اين شرکت با سرمايه‏ي حاصل از مازاد مصرف درآمد موقوفات ادارا کل اوقاف سراسر کشور در مشهد و در اراضي سوران عبدالله رضوي تأسيس شده است و يکي از دامداريهاي نمونه‏ي استان خراسان است. اين شرکت طي سالهاي اخير به افزايش سرمايه پرداخته است که در نتيجه طي سالهاي 1377 -1376 تعداد سهام آن 50% افزايش يافته است و سهامداران تنها 25% آن را نقدا پرداخته‏اند و 25% بقيه از سود سهام سرمايه‏گذاري شده است.

موقوفه‏ي عبدالله رضوي شامل 917 رقبه است که قريب به اتفاق در شهر مشهد مقدس و اطراف آن واقع است. تعداد محدودي از رقبات اين موقوفه در تهران و بندر انزلي و ديگر نواحي کشور قرار دارد. از مجموع 917 رقبه، 422 رقبه مربوط به اراضي سوران است که مهمترين بخش اين موقوفه مي‏باشد. به لحاظ کاربري 450 رقبه کاربري کشاورزي دارند. حدود 352 رقبه با کاربري مسکوني است که عمدتا شامل اراضي حسين‏آباد است. 106 رقبه نيز کاربري تجاري صنعتي دارد که شامل رقبات اراضي سوران و خيابان تهران و فلکه‏ي حضرت است. 9 رقبه‏ي ديگر نيز شامل سهام کارخانجات، اراضي در تصرف خيابانها و ادارات بوده است.

رضوي - قبل از اينکه به نيات واقف بپردازيم - بسيار قابل تأمل است. با توجه به اينکه هر يک از رقبات بخش کشاورزي تعدادي پست شغلي ايجاد مي‏کند، از بعد اقتصادي چند هزار خانوار از مزاياي اين موقوفه بهره‏مند مي‏گرند. از بعد اجتماعي نيز صدها خانوار از داشتن مسکن با شرايط نسبتا مناسب برخوردار گشته‏اند. يقينا در بخش تجاري صنعتي نيز با تسهيلاتي که از طريق موقوفه فراهم شده تعداد زيادي پست شغلي ايجاد شده که جامعه‏ي اسلامي از مزاياي آن بهره مي‏گيرد. مصارف عوايد حاصل از موقوفه نيز نقش قابل توجهي در حمايت از اقشار کم درآمد و نيازمند داشته است و در جهت تعاون و همکاردي در جامعه‏ي اسلامي مؤثر بوده است.

بر اساس نيات واقف عوايد موقوفه مي‏بايست به اين مصارف برسد:
- نگهداري ايتام و غذا و لباس آنها در محل سوران؛
- هزينه‏ي ضروري دارو و درمان در محل سوران؛
- روضه‏خواني و اطعام در محل سوران.
اطلاعات موجود حاکي است که واقف در زمان حيات خود حدود 17 هکتار از اراضي سوران را محصور و در داخل آن درمانگاه مورد نظر خود را افتتاح و آماده بهره برداري کرده است. مجتمع آموزشي و محل نگهداري ايتام نيز در سال 1374 با تلاش مسؤولين اداره‏ي کل اوقاف خراسان مورد بهره‏برداري قرار گرفت که به طور متوسط سالانه حدود 120 دانش‏آموز را در مقطع راهنمايي تحت سرپرستي دارد. عزاداري و اطعام در ماه محرم نيز طبق نظر واقف هرساله در محل سوران و روستاهاي اطراف برگزار مي‏شود که به طور اجمال به آنها اشاره مي‏شود.

مجتمع آموزشي سوران از اوايل سال 1373 شروع به کار نمود و در نيمه‏ي دوم سال 1374 آماده‏ي بهره‏برداري گرديد بنابراين د سال تحصيلي 75 -74، با پذيرش حدود 100 دانش‏آموز شروع به کار کرد. اين ساختمان در حقيقت آموزشي - خوابگاهي است که در 2 طبقه و زيرزمين و با زيربناي حدود 4200 مترمربع ساخته شده و شامل فضاهاي آموزشي، کتابخانه‏ها، آزمايشگاه، نمازخانه، اطاق خواب، سالن غذاخوري، سرويس‏هاي بهداشتي و تمامي امکانات لازم جهت زندگي شبانه‏روزي حدود 150 نفر دانش‏آموز با هزينه‏اي حدود 500 ميليون ريال تدارک شده است. دانش‏آموز با هزينه‏اي حدود 500 ميليون ريال تدارک شده است. دانش‏آموزان که د مقطع راهنمايي تحصيل مي‏کنند در طول ايام هفته در مجتمع زندگي شبانه‏روزي دارند و گاه در پايان هفته براي سرکشي از خانواده‏هاي خود محيط مجتمع را ترک مي‏کنند.
درسال تحصيلي 77 -76 که دومين سال تأسيس مجتمع محسوب مي‏شود، تعداد مراجعين جديد حدود 30 نفر و در کلاس اول بوده است؛ بنابراين جمع دانش‏آموزان 2 پايه 130 نفر شده است. در سال تحصيلي 77 -76 با پذيرش حدود 30 دانش‏آموز ديگر در پايه‏ي اول، مجتمع 160 نفر
دانش‏آموز داشته است که در 3 پايه مشغول تحصيل بوده‏اند. در سال تحصيلي 78 -77 با فارغ‏التحصيلي اولين پذيرفته‏شدگان مرکز که حدود 100 نفر بودند تعداد مراجعين کلاس اول از حدود 60 نفر فراتر نرفته و در نتيجه جمع دانش‏آموزان به 120 نفر کاهش يافته است. پيش‏بيني مي‏شود براي سال تحصيلي 79 -78 نيز که تعداد 130 نفر فارغ‏التحصيل مي‏شوند، به همين تعداد مراجعه داشته باشد؛ لذا سقف دانش‏آموزان در حدود 120 تا 125 نفر ثابت خواهد ماند.
به نظر مي‏رسد از آنجا که مقطع تحصيلي در سنين 15 -12 سالگي است و وابستگي بچه‏ها در اين سن به خانواده بيشتر است اقبال کمتري به حضور در مجتمع به صورت شبانه‏روزي مشاهده مي‏شود و چنانچه مقطع تحصيلي را براي سطوح متوسطه در نظر بگيريم تعداد مراجعين مجتمع بيشتر بوده و نگهدراي آنها نيز از مشکلات کمتري برخوردار باشد. خود دانش‏آموز نيز چنيني درخواستي داشته‏اند.5- لذا اخيرا طرح جامع مجتمع براي سطوح مختلف تهيه شده است.
در سال 1377 هزينه‏هاي مربوط به مجتمع که از عوايد موقوفه است حدود 642 ميليون ريال بوده است که حدود 4 / 76% هزينه‏هاي موارد مصرف موقوفه‏ي عبدالله رضوي با توجه به نيات واقف بوده است که تجهيز کتابخانه، آزمايشگاه خريد برخي از اقلام ضروري و اموال، هزينه‏ي سالانه را تا حدي افزايش داده است. در جدول شماره‏ي 10 صورت هزينه‏هاي مجتمع در سال 1377 نشان داده شده است.

درمانگاه موقوفه‏ي عبدالله رضوي که در محل مجتمع سوران واقع است و خدمات بهداشتي درماني منطقه را عهده‏دار است. اين درمانگاه از سال 1364 داير شده است. در حال حاضر داراي 2 پزشک زن و مرد و يک دکتر داروساز، مسؤول داروخانه و يک نفر کارشناس مامايي، يک نفر مسؤول بخش تزريقات و پانسمان و 2 نفر مسؤول خدمات و تدارکات مي‏باشد که بجز تعطيلات رسمي معمولا فعال است. تعداد مراجعين درمانگاه از مهر 1375 تا مهر 1376 حدود 7661 نفر بوده است. اين تعداد در سال بعد به 11130 نفر افزايش يافت. در سال اخير تعداد مراجعين در هر ماه 5 / 927 نفر بود که در مقايسه با سال قبل که 638 نفر بوده است 45% افزايش نشان مي‏دهد بيشترين مراجعين به درمانگاه طي يک ساله 77 -76 مربوط به آذرماه 1376 بوده کع تعداد مراجعين به 1486 نفر رسيده است 6- و کمترين تعداد مراجعين در فروردين ماه 1377 بوده است که تعداد مراجعين 557 نفر گزارش شده است ( جدول شماره‏ي 10).
تعداد بيماراني که به طور رايگان پذيرفته شده‏اند در سال اول يعني مهر 1375 تا مهر 1376 حدود 1082 نفر بوده است که در سال بعد به 1676 نفر افزايش يافته است. در نتيجه‏ي گراني
دارو ما به‏التفاوت درمانگاه که در سال 76 -75 حدود 13757402 ريال بوده است در سال بعد يعني 77 -76 به 25756225 ريال افزايش يافته که نسبت به سال قبل 90% افزايش را نشان مي‏دهد. برعکس ميزان دريافتي از بيماران که در سال 76 -75 حدود 6506095 ريال بوده است در سال 77 -76 به 5901208 ريال کاهش يافته که حدود 10% کاهش را نشان مي‏دهد.
در جدول شماره‏ي 11 هزينه‏هاي انجام شده در طول سال 1377 مربوط به درمانگاه موقوفه‏ي عبدالله رضوي نشان داده شده است حقوق پرسنل به تنهايي بيشترين درصد هزينه را در اين سال شامل شده است. دارو و خريد تجهيزات پزشکي 5 / 39 درصد هزينه داشته که حدود 60 ميليون ريال بوده و نيت اصلي واقف نيز همين بوده است. کل هزينه‏هاي درمانگاه در سال 1377 حدود 156 ميليون ريال است که 6 / 18 درصد هزينه‏هاي موارد مصرف موقوفه را طبق نيات سه‏گانه‏ي واقف تشکيل مي‏دهد.

سومين مورد مصرف عوايد موقوفه، عزاداري بويژه در ايام محرم و صفر است که هر ساله بويژه در عاشوراي حسيني، تعدد زيادي از روستاييان منطقه اطعام مي‏شوند. از آنجا که محل مجتمع سوران امکان پذيرايي جمعيت زيادي را ندارد در اين ايام مواد لازم جهت پخت و مصرف در اختيار هيأت امناي تکايا و حسينيه‏هاي روستاهاي اطراف گذاشته شده و خود روستاييان پذيرايي و اطعام عزاداران را عهده‏دار مي‏گردند. در سال 1377 هزينه عزاداري و اطعام از عوايد موقوفه مبلغ 41857625 ريال بوده است که حدود 5% هزينه‏هاي موارد مصرف نيات سه‏گانه‏ي واقف بوده است.

مطالعه‏ي تراز مالي موقوفه‏ي مرحوم عبدالله رضوي طي سالهاي 1377 -1370 نشان مي‏دهد که درآمد حاصل از آن از حدود 180 ميليون ريال در سال 1370 به حدود 7 / 3 ميليارد ريال در سال 1377 رسيده است؛ يعني رشد درآمدي آن 20 برابر است و در سالهاي آتي عوايد آن به مراتب بيشتر از سال
1377 خواهد بود اين افزايش درآمد ناشي از سرمايه‏گذاري در بخشهاي مختلف موقوفه به منظور بهبود بخشيدن به عوايد رقبات آن طي سالهاي ياد شده بوده است.
با دقت در جدول شماره‏ي 11 در مي‏يابيم که بيش از 77% از هزينه‏ي سال 1377 مربوط به سرمايه‏گذاري در رقبات موقوفه، هم در جهت حفظ و نگهداري آنها و هم در جهت آباد کردن و به صرفه‏ي اقتصادي رسانيدن رقبات بوده است و کمتراز 23% از عوايد موقوفه صرف نيات واقف شده است. عمده‏ترين بخش هزينه‏هاي سرمايه‏گذاري شده مربوط به بخش کشاورزي است که حدود 5 / 1 ميليارد ريال است و عمدتا در جهت ايجاد يک باغ يک صد هکتاري با ظرفيت گسترش تا سيصد هکتار بوده است که در مزرعه‏ي سوران قرار دارد و پروژه‏ي آن از سال 1376 شروع شده است و در سال 77 نيز ادامه داشته است. مهمترين بخش هزينه‏ي باغ مربوط به چگونگي تأمين آب و انتقال و نحوه‏ي مصرف آن بوده است. لايروبي و گول‏گذاري 2 رشته قنات ابراهيم‏آباد روح افزا به طول حدود 4 کيلومتر و لوله‏گذاري براي 5 / 3 کيلومتر ديگر و نيز 5 / 1 کيلومتر کانال بتوني که موجب شده است هم دبي آب افزايش يابد و هم از پرت آن که قبلا حدود 60% بود، جلوگيري به عمل آيد.
اجراي اين پروژه که در جهت افزايش بهره‏وري از آب موجود بوده است حدود 500000 ميليون ريال هزينه داشته است.
در جهت مصرف آب نيز به منظور صرفه‏جويي و جلوگيري از هدر رفتن آب استحصال شده اقدامات زيربناييي انجام شده است. پروژه احداث و اجراي سيستم آبياري قطره‏اي که از پيشرفته‏ترين روشهاي آبياري بويژه در شرايط کشور ماست، حدود 480 ميليون ريال هزينه دربر داشته است.
تسطيح و آماده‏سازي فضاي باغ سوران، خريد ماشين‏آلات کشاورزي، نهالکاري و بهسازي خاک در گودالهاي غرس نهال نيز مجموعا حدود 500 ميليون ريال هزينه در برداشته است که اميد است در سالهاي آتي که باغ به بهره‏برداري مي‏رسد، عوايد موقوفه از طريق باغ به سرعت افزايش يابد.
باغ سوران يکي از 917 رقبه‏ي موقوفه‏ي عبدالله رضوي است که در حال حاضر با 15 نفر پرسنل اداره مي‏شود.
بازتاب اقتصادي رقبه‏ي باغ سوران نه تنها به کار گرفتن 15 نفر پرسنل و ايجاد اشتغال براي آنهاست که نقش قابل توجهي در توليد و زنجيره‏ي آن دارد که در اقتصاد کشور بسيار قابل توجه است.
بخش قابل توجه ديگري از رقبات موقوفه از جمله اراضي بژمهن و اراضي سوران نيز در جهت توليد نيازهاي بخش کشاورزي کشور مي‏باشند.
سرمايه‏گذاري مازاد هزينه‏هاي سالانه‏ي عوايد حاصل از موقوفه در بخش صنعت نيز از جمله کاشي سنتي گوهرشاد که امروزه علاوه بر نيازهاي داخلي در کشورهاي آسياي ميانه و اروپا نيز توانسته است محصولات خود را عرضه نمايد. خريد سهام از مجتمع گاوداري سوران که داري 1200 رأس گاو و با توليد روزانه حدود 11 تن شير مي‏باشد، نه تنها درجهت کمک به اقتصاد کشور که از جهت ايجاد اشتغال براي حدود 150 نفر پرسنل در اين 2 مؤسسه از آثارديگر موقوفه‏ي عبدالله رضوي است بلکه هزينه‏هاي زندگي حدود 150 نفر کودک بي‏سرپرست آنها از عوايد موقوفه تأمين مي‏شود.

استان خراسان است. البته همه‏ي 18 هزار موقوفه داراي ابعاد اقتصادي، اجتماعي، فرهنگي در حد موقوفه‏ي عبدالله رضوي نيستند؛ اما مواردي نيز مثل موقوفه‏ي گوهرشاد آغا وجود دارد که موقوفه‏ي عبدالله رضوي در مقايسه با آن بسيار محدود است. اميد آنکه با گسترش فرهنگ وقف از طريق معرفي نمونه‏ها، اهميت و عظمت ايثار و از خودگذشتگي انسانهاي دين‏باور را در جوامع اسلامي بشناسيم.

پي نوشت ها:

1-اداره‏ي کل اوقاف و امور خيريه خراسان - بخش داده پردازي
2-منتخبي ازموقوفات جديد، فصل نامه‏ي ميراث جاويدان، شماره‏ي 13، بهار 1375، ص 90.
3- اداره‏ي کل اوقاف و امور خيريه‏ي خراسان - مجله‏ي کشاورز، شماره‏ي 229، ص 49
4-بالوگ و گرگلي، آبياري قطره‏اي، ترجمه‏ي دکتر امين عليزاده، آستان قدس، 1375، ص 15
5-مجتمع شبانه‏روزي موقوفه‏ي عبدالله رضوي - گزارش فعاليتهاي آموزشي - پرورشي در سال تحصيلي 77 -76، اداره‏ي اوقاف و امور خيريه‏ي ناحيه‏ي 1 مشهد، ص 102.
6-افشار مقدم، حسين، گزارش عملکرد درمانگاه موقوفه‏ي عبدالله رضوي، مهر 1377، ص

منبع: ميراث جاويدان

---

معرفي سايت مرتبط با اين مقاله