موقوفات خراسان
مقدمه
اگرچه امروزه ترديدي وجود ندارد که به لحاظ اهميت وقف و موقوفات، اين استان مهمترين استان کشور است. موقوفات اين استان به دو بخش موقوفات آستان قدس و موقوفات ادارهي کل اوقاف تقسيم ميگردد.
بر اساس اطلاعات موجود در ادارهي کل اوقاف خرسان در سال 1376 حدود 17997 موقوفه در استان وجود داشته که 15195 موقوفهي آن در تصرف ادارهي اوقاف و 2802 موقوفه ديگر به وسيلهي متولي اداره ميشده است. تعاد رقبات مربوط به موقوفات ياد شده 79568 رقبه بوده که 62771 رقبه در تصرف ادارات اوقاف استان بوده است. دو شهرستان بيرجند و سبزوار به ترتيب موقوفات بيشتري داشتهاند و شهرستان مشهد در رتبهي سوم قرار ميگيرد، اما به لحاظ اهميت اقتصادي و وسعت موقوفات، شهرستان مشهد در درجهي اول اهميت قرار دارد 1-زيرا موقوفهي مرحوم عبدالله رضوي به تنهايي داراي 917 رقبه ميباشد و عوايد سالانهي آن بيش از 5 / 3 ميليارد ريال است. نگاهي به وقفيات سالهاي جديد حاکي از آن است که بيشترين موقوفات جديد مربوط به استان خراسان و بويژه شهر مقدس مشهد است.2-
از آنجا که پرداختن به تمامي موقوفات شهر مشهد کار دشواري است نگارنده بر ان است که در اين مقاله به معرفي نمونهاي از موقوفات ادارهي کل اوقاف استان خراسان بپردازد و گوشهاي از خدمات ارزنده و خداپسندانه را در جهت زدودن فقر و مسکنت و تعميم بهداشت و درمان و کاهش مشکلات جامعهي اسلامي، به وجدانهاي بيدار معرفي کند.
موقوفهي عبدالله رضوي نمونهاي از موقوفات خراسان
چهل درصد از عوايد موقوفه براي ساختمان درمانگاه و مداواي بيماران، سي درصد از عوايد آن براي نگهداري، تغذيه و لباس ايتام که ساختمان آن در مزرعهي سوران که دارالايتام ميرزاي ناظر ناميده خواهد شد و واقف احداث بنا خواهد نمود هزينه خواهد شد.
ده درصد از عوايد موقوفه به مصرف روضه خواني و اطعام در محل سوران خواهد رسيد و بيست درصد بقيه نيز سهم متولي است - که از اولاد او خواهد بود - به شرط اينکه توان اداره موقوفه را داشته باشد.
مرحوم عبدالله رضوي در سال 1357 بخش ديگري از املاک خود را شامل اراضي حسين آباد اراضي بژمهن، اراضي نکاح، عامل و مستغلات سراي سيگاري و اراضي ديگر در روستاهاي مختلف و در شهرهاي تهران و بندر انزلي و... بود به صورت اساسنامهي شماهي 588 / 114 در تاريخ 6 / 3 / 1357 به صورت بخش ديگري از موقوفهي سوران درآورد که در جهت تقويت مصارف مذکور در وقفنامهي سال 1343 آن مرحوم است. اين موقوفه به صورت يک مجموعهي عظيم درآمده است و با کد 459 در ناحيهي يک ادارهي اوقاف مشهد شناسايي ميشود. اين موقوفه که ميتوان آن را در 8 گروه دستهبندي کرد داراي 917 رقبه،شامل اين موارد است:
اراضي سوران
1. زمينهاي مورد استفاد در بخش کشاورزي و دامداري که خود به 2 گروه اراضي کمتر از 10 هکتار شامل 58 رقبه، و اراضي از 50 -10 هکتار شامل 152 رقبه تقسي ميگردد و عمدتا کاربري کشاورزي در بخش زراعت دارد غالبا اين اراضي به مدت 10 ساله به مستأجر واگذار شده و پس از انقضاي مدت بر اساس تراضي طرفين که يک طرف مستأجر و طرف ديگر ادارهي اوقاف است تجديد قرارداد ميگردد.
علاوه بر مالالاجاره، اراضييي که براي اولين بار به شخص، مؤسسه يا شرکتي واگذار ميگردد مبلغي نيز به عنوان پذيره از طرف مورد قرارداد دريافت ميگردد که معمولا در زمينهاي با کاربري مسکوني 30% و در زمينهاي با کاربري تجاري صنعتي 60% قيمت رسمي اراضي مشابه است. تعداد 210 رقبه از موقوفهي عبدالله رضوي در اين گروه قرار ميگيرد که به طور موردي به تعدادي از آنها به صورت نمونه اشاره ميگردد.
رقبهي شماره 597 شامل 44 هکتار از اراضي سوران است که مورد استفادهي کشاورزي قرار دارد. اين رقبه از تاريخ 1 / 1 / 73 به مدت ده سال با اجارهي ساليانهي 11037500 ريال سند اجاره تنظيم شده است. رقبهي شمارهي 577 شامل 28 هکتار از اراضي سوران با کاربري کشاورزي زراعي است که از تاريخ 1 / 7 / 72 به مدت ده سال با اجارهي ساليانهي 5740200 ريال تنظيم سند شده است.
رقبهي شمارهي 607 شامل 24 هکتار ميباشد که از تاريخ 1 / 7 / 72 به مدت ده سال با اجارهي ساليانهي 25190172 ريال تنظيم سند شده است. اين رقبه چون براي اولين بار واگذار شده است مبلغ 104762468 ريال نيز به عنوان پذيره علاوه بر مالالاجاره مستأجر دريافت گرديده است. پذيرهي انتقالي نيز نوعي درآمد است که چنانچه مستأجر اوليه بخواهد مورد اجاره را به ديگري واگذار نمايد ميبايست مبلغي به حساب موقوفه واريز کند. در جدول شمارهي 1 به صورت نمونه وضعيت تعدادي از رقبات با کاربري کشاورزي زراعي مشخص شده است. ميانگين اراضي هر واحد حدود 191 هزار متر مربع و متوسط اجارهي ساليانهي هر واحد حدود هشت ميليون ريال ميباشد و متوسط اجاره بر حسب هر مترمربع 43 ريال ميشود.
2. اراضي مورد استفاده در بخش باغداري: اين اراضي اگرچه با عنوان باغ ثبت شده است، ولي در مواردي زراعت نيز در بخشي از آن رايج است. اين اراضي غالبا براي مدت 10 سال و در قبال دريافت مالالاجاره واگذار ميگردد.
ميزان اجارهي دريافتي از چنين اراضييي، شبيه اراضي بخش زراعت است و ميزان اجارهي هر مترمربع برحسب زمان واگذاري و نيز مقدار اجارهي پيشين آن رقبه متغير است - از مترمربعي حدود 35 ريال تا 370 ريال - در جدول شمارهي 2 به نمونههايي از اين گونه رقبات اشاره شده است. آنچه از جدول حاصل ميشود حاکي از آن است که متوسط مالالاجاره براي هر مترمربع باغ حدود 123 ريال و متوسط پذيره براي هر مترمربع آن 3089 ريال است که ميتوان آن را براي سال 1374 به حساب آورد. تعداد رقبات با کاربري باغداري در موقوفهي سوران 148 مورد بوده است.
در اين بخش يکي از باغات مهم اراضي سوران باغ 300 هکتاري احداثي توسط ادارهي کل اوقاف خراسان است که فاز اول آن در سال 1376 به اجرا در آمده3- و با به کارگيري روش آبياري قطرهاي که از سيستمهاي پيشرفتهي آبياري بويژه در باغداري است 4- نمونه بسيار قابل توجهي از چگونگي مصرف آب در شرايط ايران را به نمايش گذارده که ميتواند براي باغداران ناحيه، الگو قرار گيرد.
3. اراضي مورد استفاده در بخش تجاري، صنعتي: اين اراضي براي احداث کارخانجات مواد غذايي و انبار ماشينآلات اداري است. تعداد رقبات اين گروه 54 مورد است. مساحت رقبات تخصيص يافته به کاربريهاي تجاري، صنعتي کمتر از يک هکتار بوده است تنها در مواردي معدود اراضي تخصيص يافته به اين گروه از يک هکتار تجاوز کرده است. به عنوان مثال رقبهي شمارهي 12 که در جدول شمارهي 3 آمده است، شرکت صنايع ديگهاي فولادي است که تنظيم سند اوليهي آن مربوط به سال 1375 بوده و مقدار زمين آن کمي بيشتر از 5 / 1 هکتار است. در جدول شمارهي 3 به تعدادي نمونه از رقبات اين گروه اشاره شده است. با توجه به جدول در مييابيم اجارهي هر مترمربع در اين بخش سالانه 40 ريال است که مربوط به فروردين 1372 است.
4. اراضي مورد استفاده در بخش منزل مسکوني: تعداد اين رقبات حدود 10 واحد است. ميانگين مساحت اراضي واگذاري حدود 900 مترمربع بوده و گاه 2 تا 3 نفر آن را مشترکا دريافت کرده و به مسکن اختصاص دادهاند.
مالالاجاره چنين زمينهايي نيز حدود 50 تا 100 ريال به ازاي مترمربع در طول سال است که مربوط به اسناد تنظيم شدهي سالهاي 74 و 75 است. نظير رقبات شمارهي 60،15،14، و 851 موقوفهي ياد شده.
اراضي حسينآباد کرمانيها
رقبهي 677 از اراضي حسينآباد که به فضاي آموزشي اختصاص يافته 4929 مترمربع مساحت دارد که از تاريخ 1 / 7 / 73 به مدت 10 سال از قرار مترمربعي 100 ريال، ساليانه 492900 ريال تجديد اجاره شده است. از رقبات تجاري نيز متر مربعي حدود 30 ريال در سال اجاره دريافت ميگردد.
رقبهي 635 از اين گروه با مساحت 15 مترمربع که از سال 1 / 1 / 72 به مدت 10 سال تجديد اجاره شده، مبلغ 8250 ريال اجاره پرداخت مينمايد.
مساحت هر قطعه زمين مسکوني به طور متوسط حدود 133 مترمربع ميباشد که از حدود 50 مترمربع تا قطعات محدودي در مساحت 500 مترمربع در نوسان است. عمدهي قراردادها در سال 1372 تجديد نظر شده است و معمولا مدت اجارهها 10 ساله است. پذيرهي انتقال گاه حدود 100 برابر اجارهي ساليانه است. در نمونههاي جدول شمارهي 4 اين نسبت حدود 90 برابر متوسط اجارهي ساليانه است.
مقدار اجارهبها براي هر متر مربع از 25 تا 200 ريال در نوسان است که متوسط اجاره بهاي سالهاي اخير حدود 100 ريال در مترمربع است. اين مقدار طبق جدول، 86 ريال محاسبه ميشود که مربوط به اواخر سالهاي 1374 -1373 است.
اراضي بژمهن جادهي سرخس
اراضي نکاح - عامل
رقبات واقع در خيابان امام رضا - بازارچهي حاج آقا جان، طوسي
هزينههاي انجام شده در اين مسجد به طور متوسط طي سالهاي ياد شده 4824881 ريال بوده است. در نتيجه تراز مالي مسجد الله مثبت بوده است و داراي پس اندازي قابل ملاحظه ميباشد.
فلکه حضرت سراي سيگاري
رقبات متفرقه
يکي ديگر از رقبات اين گروه که در اواخر سال 1376 ادارهي اوقاف استان خراسان به آن اشراف يافته است، در تهران خيابان فروردين نرسيده به ميدان حر است که در تصرف ناحيهي انتظامي تهراني ميباشد و با تلاش ادارهي اوقاف از 1 / 1 / 66 به مدت 3 سال سند اجارهاي به قرار ماهي 70000 ريال تنظيم شده است.
رقبات جديد
جمع بندي کلي
اثرات اقتصادي - اجتماعي موقوفهي مرحوم عبدالله
چگونگي مصرف درآمد موقوفات عبدالله رضوي
- نگهداري ايتام و غذا و لباس آنها در محل سوران؛
- هزينهي ضروري دارو و درمان در محل سوران؛
- روضهخواني و اطعام در محل سوران.
اطلاعات موجود حاکي است که واقف در زمان حيات خود حدود 17 هکتار از اراضي سوران را محصور و در داخل آن درمانگاه مورد نظر خود را افتتاح و آماده بهره برداري کرده است. مجتمع آموزشي و محل نگهداري ايتام نيز در سال 1374 با تلاش مسؤولين ادارهي کل اوقاف خراسان مورد بهرهبرداري قرار گرفت که به طور متوسط سالانه حدود 120 دانشآموز را در مقطع راهنمايي تحت سرپرستي دارد. عزاداري و اطعام در ماه محرم نيز طبق نظر واقف هرساله در محل سوران و روستاهاي اطراف برگزار ميشود که به طور اجمال به آنها اشاره ميشود.
مجتمع نگهداري ايتام
درسال تحصيلي 77 -76 که دومين سال تأسيس مجتمع محسوب ميشود، تعداد مراجعين جديد حدود 30 نفر و در کلاس اول بوده است؛ بنابراين جمع دانشآموزان 2 پايه 130 نفر شده است. در سال تحصيلي 77 -76 با پذيرش حدود 30 دانشآموز ديگر در پايهي اول، مجتمع 160 نفر
دانشآموز داشته است که در 3 پايه مشغول تحصيل بودهاند. در سال تحصيلي 78 -77 با فارغالتحصيلي اولين پذيرفتهشدگان مرکز که حدود 100 نفر بودند تعداد مراجعين کلاس اول از حدود 60 نفر فراتر نرفته و در نتيجه جمع دانشآموزان به 120 نفر کاهش يافته است. پيشبيني ميشود براي سال تحصيلي 79 -78 نيز که تعداد 130 نفر فارغالتحصيل ميشوند، به همين تعداد مراجعه داشته باشد؛ لذا سقف دانشآموزان در حدود 120 تا 125 نفر ثابت خواهد ماند.
به نظر ميرسد از آنجا که مقطع تحصيلي در سنين 15 -12 سالگي است و وابستگي بچهها در اين سن به خانواده بيشتر است اقبال کمتري به حضور در مجتمع به صورت شبانهروزي مشاهده ميشود و چنانچه مقطع تحصيلي را براي سطوح متوسطه در نظر بگيريم تعداد مراجعين مجتمع بيشتر بوده و نگهدراي آنها نيز از مشکلات کمتري برخوردار باشد. خود دانشآموز نيز چنيني درخواستي داشتهاند.5- لذا اخيرا طرح جامع مجتمع براي سطوح مختلف تهيه شده است.
در سال 1377 هزينههاي مربوط به مجتمع که از عوايد موقوفه است حدود 642 ميليون ريال بوده است که حدود 4 / 76% هزينههاي موارد مصرف موقوفهي عبدالله رضوي با توجه به نيات واقف بوده است که تجهيز کتابخانه، آزمايشگاه خريد برخي از اقلام ضروري و اموال، هزينهي سالانه را تا حدي افزايش داده است. در جدول شمارهي 10 صورت هزينههاي مجتمع در سال 1377 نشان داده شده است.
درمانگاه
تعداد بيماراني که به طور رايگان پذيرفته شدهاند در سال اول يعني مهر 1375 تا مهر 1376 حدود 1082 نفر بوده است که در سال بعد به 1676 نفر افزايش يافته است. در نتيجهي گراني
دارو ما بهالتفاوت درمانگاه که در سال 76 -75 حدود 13757402 ريال بوده است در سال بعد يعني 77 -76 به 25756225 ريال افزايش يافته که نسبت به سال قبل 90% افزايش را نشان ميدهد. برعکس ميزان دريافتي از بيماران که در سال 76 -75 حدود 6506095 ريال بوده است در سال 77 -76 به 5901208 ريال کاهش يافته که حدود 10% کاهش را نشان ميدهد.
در جدول شمارهي 11 هزينههاي انجام شده در طول سال 1377 مربوط به درمانگاه موقوفهي عبدالله رضوي نشان داده شده است حقوق پرسنل به تنهايي بيشترين درصد هزينه را در اين سال شامل شده است. دارو و خريد تجهيزات پزشکي 5 / 39 درصد هزينه داشته که حدود 60 ميليون ريال بوده و نيت اصلي واقف نيز همين بوده است. کل هزينههاي درمانگاه در سال 1377 حدود 156 ميليون ريال است که 6 / 18 درصد هزينههاي موارد مصرف موقوفه را طبق نيات سهگانهي واقف تشکيل ميدهد.
اطعام و عزاداري
جايگاه موقوفهي عبدالله رضوي
1377 خواهد بود اين افزايش درآمد ناشي از سرمايهگذاري در بخشهاي مختلف موقوفه به منظور بهبود بخشيدن به عوايد رقبات آن طي سالهاي ياد شده بوده است.
با دقت در جدول شمارهي 11 در مييابيم که بيش از 77% از هزينهي سال 1377 مربوط به سرمايهگذاري در رقبات موقوفه، هم در جهت حفظ و نگهداري آنها و هم در جهت آباد کردن و به صرفهي اقتصادي رسانيدن رقبات بوده است و کمتراز 23% از عوايد موقوفه صرف نيات واقف شده است. عمدهترين بخش هزينههاي سرمايهگذاري شده مربوط به بخش کشاورزي است که حدود 5 / 1 ميليارد ريال است و عمدتا در جهت ايجاد يک باغ يک صد هکتاري با ظرفيت گسترش تا سيصد هکتار بوده است که در مزرعهي سوران قرار دارد و پروژهي آن از سال 1376 شروع شده است و در سال 77 نيز ادامه داشته است. مهمترين بخش هزينهي باغ مربوط به چگونگي تأمين آب و انتقال و نحوهي مصرف آن بوده است. لايروبي و گولگذاري 2 رشته قنات ابراهيمآباد روح افزا به طول حدود 4 کيلومتر و لولهگذاري براي 5 / 3 کيلومتر ديگر و نيز 5 / 1 کيلومتر کانال بتوني که موجب شده است هم دبي آب افزايش يابد و هم از پرت آن که قبلا حدود 60% بود، جلوگيري به عمل آيد.
اجراي اين پروژه که در جهت افزايش بهرهوري از آب موجود بوده است حدود 500000 ميليون ريال هزينه داشته است.
در جهت مصرف آب نيز به منظور صرفهجويي و جلوگيري از هدر رفتن آب استحصال شده اقدامات زيربناييي انجام شده است. پروژه احداث و اجراي سيستم آبياري قطرهاي که از پيشرفتهترين روشهاي آبياري بويژه در شرايط کشور ماست، حدود 480 ميليون ريال هزينه دربر داشته است.
تسطيح و آمادهسازي فضاي باغ سوران، خريد ماشينآلات کشاورزي، نهالکاري و بهسازي خاک در گودالهاي غرس نهال نيز مجموعا حدود 500 ميليون ريال هزينه در برداشته است که اميد است در سالهاي آتي که باغ به بهرهبرداري ميرسد، عوايد موقوفه از طريق باغ به سرعت افزايش يابد.
باغ سوران يکي از 917 رقبهي موقوفهي عبدالله رضوي است که در حال حاضر با 15 نفر پرسنل اداره ميشود.
بازتاب اقتصادي رقبهي باغ سوران نه تنها به کار گرفتن 15 نفر پرسنل و ايجاد اشتغال براي آنهاست که نقش قابل توجهي در توليد و زنجيرهي آن دارد که در اقتصاد کشور بسيار قابل توجه است.
بخش قابل توجه ديگري از رقبات موقوفه از جمله اراضي بژمهن و اراضي سوران نيز در جهت توليد نيازهاي بخش کشاورزي کشور ميباشند.
سرمايهگذاري مازاد هزينههاي سالانهي عوايد حاصل از موقوفه در بخش صنعت نيز از جمله کاشي سنتي گوهرشاد که امروزه علاوه بر نيازهاي داخلي در کشورهاي آسياي ميانه و اروپا نيز توانسته است محصولات خود را عرضه نمايد. خريد سهام از مجتمع گاوداري سوران که داري 1200 رأس گاو و با توليد روزانه حدود 11 تن شير ميباشد، نه تنها درجهت کمک به اقتصاد کشور که از جهت ايجاد اشتغال براي حدود 150 نفر پرسنل در اين 2 مؤسسه از آثارديگر موقوفهي عبدالله رضوي است بلکه هزينههاي زندگي حدود 150 نفر کودک بيسرپرست آنها از عوايد موقوفه تأمين ميشود.
موقوفهي عبدالله رضوي يک نمونه از 18 هزار موقوفهي
پي نوشت ها:
1-ادارهي کل اوقاف و امور خيريه خراسان - بخش داده پردازي
2-منتخبي ازموقوفات جديد، فصل نامهي ميراث جاويدان، شمارهي 13، بهار 1375، ص 90.
3- ادارهي کل اوقاف و امور خيريهي خراسان - مجلهي کشاورز، شمارهي 229، ص 49
4-بالوگ و گرگلي، آبياري قطرهاي، ترجمهي دکتر امين عليزاده، آستان قدس، 1375، ص 15
5-مجتمع شبانهروزي موقوفهي عبدالله رضوي - گزارش فعاليتهاي آموزشي - پرورشي در سال تحصيلي 77 -76، ادارهي اوقاف و امور خيريهي ناحيهي 1 مشهد، ص 102.
6-افشار مقدم، حسين، گزارش عملکرد درمانگاه موقوفهي عبدالله رضوي، مهر 1377، ص
معرفي سايت مرتبط با اين مقاله
تصاوير زيبا و مرتبط با اين مقاله