توسعه فضاي مذهبي و احياي بافت قديم سمنان
توسعه فضاي مذهبي و احياي بافت قديم سمنان
توسعه فضاي مذهبي و احياي بافت قديم سمنان
نويسنده: امير علي خليليان
مقدمه
بافت قديم سمنان گواه روشن و سند گوياي از فرهنگ و تمدن آن شهر است. با توجه به ميراث گذشتگان و پتانسيلهاي بالقوه، بافت از لحاظ آثار و عناصر باارزش تاريخي - فرهنگي و موقعيت عملکردي در منطقه و شهر، متأسفانه بسيار ضعيف ميباشد. اين بافت بر اثر وجود حجم وسيعي از ابنيه متروکه، مخروبه، فضاي خالي و کمبود تجهيزات، امکانات شهري و انتظارات نسل جديد از فضاهاي معماري و شهري باعث مهاجرت اکثر اهالي از بافت قديم به بافت جديد شده است اما ميتوان با روشهاي مناسب بافت را ساماندهي و احيا کرد. يکي از بهترين روشها توسعه فضاي مذهبي حرم مطهر حضرت يحيي بن موسي (ع) در مجاورت محور فرهنگي شهر سمنان و گلزار شهدا با 270 شهيد در ضلع شمالي و متصل به بقعه متبرکه ميباشد.
آستانه مبارک مکاني مقدس و داراي ارزش تاريخي و مذهبي بوده و توسعه بازسازي آن نياز به توجه به بافت قديم و ابنيههاي باارزش اطراف آن دارد و بايد نگاهي دقيق به معماري اسلامي داشت به طوري که باعث رونق فرهنگي و تکامل کالبد هسته اوليه شهر سمنان شود.
شکل گيري بافت تاريخي سمنان
در دوران قبل از اسلام، سمنان از سه محله مجزا از هم به نامهاي اسفنجان، ناسار و کديور (معروف به محلات ثلاثه) تشکيل شده بود. پس از فتوحات اسلام، مسجد جامع شهر در همان قرون نخست در قلب محله اسفنجان بنا شد. محلههاي مسکوني در پيرامون مسجد جامع رشد يافته و با رونق داد و ستد بازارها به مرکزيت مسجد جامع در جهات چهارگانه بخصوص به سمت شمال در محله ناسار و در جوار کهندژ توسعه يافتهاند. در حمله مغولان شهر نيمه ويران شده ولي بعدها حيات خود را بازيافت و در عصر تيموريان موقعيت شهر تداوم يافت به طوري که ميرزا ابوالقاسم بايرشاه تيموري در اين شهر تاجگذاري کرد. دو تکيه بزرگ در محور راسته بازار به نامهاي تکيه ناسار در محله ناسار و تکيه پهنه در انتهاي بازار جنب بارگاه مطهر امامزاده يحيي (ع) قرار دارند. موقعيت بازرگاني و مواصلاتي شهر در عهد صفويان رونق بيشتري يافت. وجود کاروانسراهاي متعدد شاه عباس صفوي در اين شهرستان مؤيد توجه اين حکومت به ناحيه سمنان است. حصار بافت داراي چهار دروازه به نامهاي دروازه عراق در سمت غرب شهر، دروازه شاه خراسان در سمت شرق، دروزاه چوب مسجد در سمت جنوب و دروازه ناسار در سمت شمال که آثار برخي از اين دروازهها هنوز موجود است. در دوره قاجاريه ارگ مستحکم و باشکوهي در قسمت شمال با روي شهر و مسجد بزرگي به نام مسجد سلطاني (مسجد امامي)، و ميداني در مرکز شهر و در جوار بازار بنا نهاده شد.
شرح حال امامزاده يحيي بن موسي
بقعه وي قريب به شش صد سال پيش ساخته شده و در سال 1408 مرمت و کاشيکاري شده. اين بارگاه داراي گنبد عظيم و ايواني به ارتفاع 5 / 12 متر و شامل چهار طاق نماي کاشيکاري و يک ايوان ورودي حرم است. دو راهرو شمالي و جنوبي، ايوان را به صحن مرتبط ميسازد. حرم مطهر مربع شکل و به ضلع 7 متر است که در وسط آن، ضريح فلزي بسيار زيبا و ارزشمندي وجود دارد که در سال 1369 به همت هيأت امنا در اصفهان ساخته شده است. کاشيکاري گنبد عظيم بقعه که بالاي حرم بر روي چهار فيلپوش استوار
است پيازي شکل ميباشد و داخل آن با کاربندي و گچبري و آينهکاري تزيين شده و نماي خارجي آن را کاشيهاي فيروزهاي پوشانده است.
اصول و مباني توجيهي طرح
مجموعه با توجه به ظرفيتهاي موجود در راستاي تأمين نيازها و اهداف برنامهريزي، سازماندهي شده است. مهمترين مسأله سازماندهي اين مجموعه، تداوم محور فرهنگي و احياي بافت قديمي سمنان است. مجموعه حرم مطهر يحيي بن موسي (ع) که از نقاط مهم هسته مرکزي شهر است خود عامل سازماندهي طرح ميباشد. شکلگيري و نظم هندسي طرح که در جهت تداوم بافت و دسترسي آسان به حرم مطهر بسط و گسترش يافته است و در واقع به هندسه در آمدن صحن اصلي و همينطور ريتم منظم ساختار گلزار شهدا که حرم مطهر را در ضلع شمالي و شرقي احاطه کردهاند از عناصر مهم شکلگيري فضاهاي مجموعه است. ايجاد سلسله مراتب دسترسي از طرف بافت مسکوني و يا از طرف بازار و تکيه پهنه از مسائل مهم سازماندهي مجموعه به شمار ميرود. فضاهاي سرپوشيده و شبستانها که دو ضلع غربي و جنوبي حرم را دربرميگيرد با
هندسه منظم سازماندهي شده است. به طوري کلي شکلگيري مجموعه به صورت قطبي و ايجاد تداوم و احياي بافت قديم و سلسله مراتب دسترسي سازماندهي شده است.
از مسائل مهم طرح توسعه حرم، بازسازي و احياي قسمتي از بافت است که اکنون از بين رفته و ناهنجاريهايي در بافت تاريخي به وجود آورده وعناصر شهري موجود، جايگاه عملکرد خود را از دست دادهاند و ميبايد با تدابيري پويايي و کارآيي اين عناصر را دوباره زنده کرد.
با زنده سازي ادامه بازار بعد از حسينيه از مقابل صحن حرم ميگذرد و احياي هشتي ورودي که از قديم آنجا بوده فضاي تعريف شدهاي مقابل ايوان اصلي به وجود ميآورد و از طرفي حسينيه پهنه موقعيت خود را در دل بازار به عنوان يک عنصر شهري پيدا ميکند. همين طور با بازسازي راه ارتباطي از حسينيه به درون مجموعه حرم ورودي تعريف شدهاي از حسينيه به گلزار شهدا به وجود ميآيد و احياي اين ورودي در دسترسيهاي بافت نقش مهمي را ايفا ميکند.
احيا و هماهنگ کردن بناها و نماهاي اطراف مجموعه آستانه حرم يحيي بن موسي (ع) از ديگر تدابير اين طرح است. بازسازي و طراحي باغ مسجد جامع، با توجه به اصول باغ سازي ايراني از نکات مهم هماهنگي طرح با عناصر اطراف است. از مسائل ديگر احياي بافت نماسازي و طراحي شهري خيابان از امام به ابوذر در ضلع شرقي و بناهاي اطراف حرم است به طوري که يک هارموني و هماهنگي مناسب بين مجموعه حرم و بناهاي پيرامون به وجود آيد. اين نماسازي بايد طوري طراحي شود که نه تنها خدشهاي به نماهاي بافت قديم وارد نگردد بلکه الگوي مناسب براي قسمتهاي ديگر بافت باشد.
علاوه بر حرم مطهر يحيي بن موسي (ع) که نقش سازماندهي طرح و توسعه را به عهده دارد، در جهت تأمين هماهنگي اجزاي مختلف چه از نظر عملکردي و چه از نظر معنوي و روحيه معماري به طور جدي مورد توجه قرار گرفته است. مجموعه طرح توسعه يحيي بن موسي (ع) از يک هندسه منظم و تداوم منطقي، ريتم، وحدت، درونگرايي در طراحي بخشهاي متفاوت مجموعه به عمل آمده. هماهنگي بين نماها و پلانها و کيفيت فضايي، الگو گرفته از هندسه و معماري اسلامي است. محورهاي
حرکتي طراحي شده در مجموعه حرم و بافت اطراف بر اثر يک رابطه منطقي و ضروري متقابل به وجود آمده است. اين طرح، حفظ و تقويت و تداوم حرکتهاي شهري موجود و تأمين رابطه مناسب حرکتهاي شهري با محورهاي حرکتي داخل مجموعه و با وروديهاي مناسب را برقرار ميکند و در جهت مسيرهاي حرکت، قسمتهاي مختلف فضاهاي باز و بسته ايجاد شده که مناظر و پرسپکتيوهاي مناسب در فضاهاي مذهبي را به وجود آورده است.
نحوه به کارگيري امکانات تکنيکي و استفاده از مصالح و تکنولوژي جديد و روشهاي اجرايي نوين، نقش عمدهاي در هماهنگي و پيوستگي فضايي بين بخشهاي قديم و جديد را بر عهده دارد.
ارتفاع بناهاي طراحي شده داراي ارزش خاصي است. احترام به معماري گذشته باعث ميشود که بناهاي جديد در مقابل بناهاي تاريخي خضوع داشته و قد و قواره آنها از بناهاي قديمي بالاتر نرود. بر اساس همين فلسفه کليه بناهاي طرح توسعه داراي يک طبقه و با زيرزمين در دل زمين بوده تا ارادت خود را نسبت به مسجد جامع و مسجدالحرام امام و ايوان و گنبد قديمي حرم يحيي بن موسي (ع) داشته باشد. از طرفي نمايان بودن منار و گنبد مسجد جامع و بناهاي مسجد امام در هر کجاي مجموعه مهيا باشد تا اين بناهاي با ارزش تاريخي هميشه مورد توجه قرار گيرد طوري که هماهنگي و پيوستگي و کليت واحد رامجسم سازد.
الگو و ايده طرح ريشه در اصول و مباني معماري اسلامي و ايراني دارد که در آن از شاخصهاي چون محور گرايي، هندسه، ريتم، سلسله مراتب نسبت فضاي باز و بسته، درونگرايي استفاده کرده است. و اما در بعد ارتفاع بنا، خضوع و احترام به حرم مطهر و ابنيه اطراف چون مسجد جامع بسيار با اهميت ميباشد. حرم مطهر در مرکز با دو ورودي اصلي در غرب و شرق و در امتداد آکس گنبد و بارگاه قرار گرفته وروديهاي فرعي از داخل بازار و ورودي ديگر در آکس خيابان جديد الاحداث (محور امام به ابوذر) قرار گرفته است.
فضاهاي جانبي بر اساس نيازها، برنامه فيزيکي شکل گرفته است و تقسيمبندي فضاي باز (صحن)جهت نورگيري، تنفس، تجمع، تقسيم،... و در کنار وروديهاي اصلي و فضاهاي بسته بر اساس خواستههاي طرح واقع شده است. مرکزيت و محوريت حرم مطهر در اولويت اول و نسبت فضاهاي باز صحنها با فرم کاملا هندسي که در کنار فضاهاي بسته با توجه احياي بافت قديم و فضاهاي روز مانند آمفيتئاتر، زايرسرا و امکان رفاهي ديگر در اولويت بعدي قرار گرفته است.
شبستان
گلزار و موزه شهدا
بخش فرهنگي (کتابخانه، سالن اجتماعات)
ضلع شمال مجموعه طراحي شده است. سالن اجتماعات براي پذيرايي 100 نفر جهت برگزاري مراسم مسابقات قرآن محلي و منطقهاي و ديگر مراسم در شمال غربي در طبقه اول قرار گرفته است.
وروديها و فضاهاي جنبي
صحن مجموعه
بخش اداري و خدماتي رفاهي
نتيجه گيري
در اين راستا طرح ساماندهي و توسعه امامزاده در سال 1374 توسط مديريت وقت اداره کل اوقاف و امور خيريه استان سمنان جناب محمد صالح سالار مطرح و با سازمان ميراث فرهنگي سمنان و هيأت امناي امامزاده هماهنگي به عمل آمد و مطالعات ميداني و کتابخواني شروع شد.
پس از تحقيقات، بررسي، برنامهريزي و مطالعات، طرح ساماندهي و توسعه امامزاده توسط ميراث فرهنگي مرکز به تصويب و جهت اجرايي شدن نقشهها به مشاور ابلاغ گرديد.
پروژه به مساحت تقريبي 9000 متر مربع به سه قسمت جهت اجرا تقسيمبندي شد:
- قسمت اول تحت عنوان فاز يک به مساحت 2000 متر مربع در يک سطح (همکف) با زير فضاي:
بناي حرم مطهر، شبستان قديم، شبستان جديد در جوار حرم، گلزار شهدا، صحن شهدا، ورودي فرعي از بازار، رواقها، صحن شرقي و ورودي شرقي؛
- قسمت دوم تحت عنوان فاز دو به مساحت تقريبي 3000 متر مربع در دو سطح (همکف و زيرزمين) با زير فضاي: طبقه همکف: شبستان جديد، ادامه شبستان جديد فاز يک، کتابخانه، موزه شهدا، ايوان صحن غربي، کفشکنها، ورودي فرعي امتداد خيابان جديدالاحداث، سرويسهاي بهداشتي حسينيه مردانه، اتاق هواساز و زيرزمين: سرداب قديم، سرداب جديد، آشپزخانه، اتاق تأسياست، انبار؛
- قسمت سوم تحت عنوان فاز سه به مساحت تقريبي 4000 متر مربع در دو سطح (همکف و زيرزمين) با زير فضاي: طبقه همکف: سالن اجتماعات، حسينيه، اتاق توليت، صحن غربي، رواقها، ورودي اصلي غربي؛
زيرزمين: مهمانسرا يا زايرسراي خواهران با آبدارخانه و فضاي ارتباطي، مهمانسرا يا زايرسراي برادران با فضاي جنبي، سفرهسرا، سرايداري، ادامه سرداب، اتاق توليت (اداري)، سرويسهاي بهداشتي عمومي مردانه و زنانه، انبارهاي مجموعه و فضاهاي ارتباطي.
در حال حاضر فاز يک تماما اجرا شده و در قسمت فاز دو و سه با حول و قول الهي و با حمايت اداره کل اوقاف و امور خيريه استان سمنان و پيگيري، پشتکار مستمر هيأت امناي محترم در حال اجراست.
در نهايت طرح توسعه و سازماندهي بارگاه مطهر امامزاده يحيي (ع) در احياي بافت قديم سمنان ميتواند بسيار تأثيرگذار باشد که ميتوان به صورت خلاصه چنين بيان کرد:
- به وجود آوردن مکاني براي تعاملات مذهبي، اجتماعي؛
- جلوگيري از فرسودگي لجام گسيخته بافت قديم؛
- احيا و حفظ ارزشها و فعاليتهاي انساني، معنوي و سنتها؛
- احيا کردن برخي از فضاهاي کالبدي از دست رفته ولي با ارزش (مسجد جامع، بازار، حسينيه و...)؛
- باز زنده سازي و تجديد حيات در محلههاي قديم؛
- بازسازي و بهسازي بناهاي مخروبه و متروکه؛
- مرمت و تغيير کاربري بناهاي اطراف امامزاده در راستاي نياز منطقه؛
- ارزش و اهميت جذب و پذيرش توريست در بافت قديم شهر؛
- تأمين نيازها و تجهيزات و امکانات شهري؛
- امنيت و آسايش بيشتر مردم در بافت قديم؛
- ايجاد فضاي فرهنگي و هنري در مقياس شهري و منطقه و حرکت جديد در بافت؛
- طراحي و احداث فضاهاي شهري مانند فضاي سبز و پارکينگ در راستاي رفاه و تفريح زايران؛
- تشويق به سرمايهگذاري بخش خصوصي در بافت قديم و ارتقاي وضعيت اقتصادي در بافت؛
- جلوگيري از توسعه بيرويه شهر و اسکان در بافت قديم.
منبع:ميراث جاويدان
معرفي سايت مرتبط با اين مقاله
تصاوير زيبا و مرتبط با اين مقاله
مقالات مرتبط
تازه های مقالات
ارسال نظر
در ارسال نظر شما خطایی رخ داده است
کاربر گرامی، ضمن تشکر از شما نظر شما با موفقیت ثبت گردید. و پس از تائید در فهرست نظرات نمایش داده می شود
نام :
ایمیل :
نظرات کاربران
{{Fullname}} {{Creationdate}}
{{Body}}