وقف نامه‏ ی غازی اورخان بیگ

(ربیع الاول 724 ه ق / مارس 1324 م)در پی پیشنهاد پرفسور فکته، (1) از متصدیان بایگانی (2) [حکومت] مجار، اسناد موزه‏ ی قصر توپ قاپی (3)نیز در کنار اوراق و اسناد اداره ‏ی بایگانی نخست وزیری (4) به دست گروهی از متخصصصان و به گونه‏ ای قابل استفاده، طبقه بندی شد.

بدین‏سان، فیش‏های مربوطه که به دستور وزارت آموزش و پرورش (5) جمع آوری شده بود، به وسیله‏ی مدیر محترم موزه‏ی توپ قاپی آقای تحسین اوز (6) به صورت الفبایی مرتب شد، و تاکنون، دو جزوه از آن منتشر شده است.

در جزوه‏ ی اول، تصویر «تملیک نامه‏ی» مورخه‏ ی ربیع الآخر 749 مربوط به اورخان بیگ نیز چاپ شده است. این ملک‏نامه را آقای تحسین اوز بسیار پیش از آن نیز به من نشان داده، و تصویری از آن تهیه کرده بود.

من نیز در مقاله‏ای با عنوان «بیان اهمیت و توضیح یک سند جدید متعلق به تاریخ عثمانی» (7) در شماره‏ی نهم مجله‏ی بلتن (8) (نشر مؤسسه‏ی تاریخ ترک) ارزش تاریخی آن سند را نشان داده ‏ام.

این ملک‏نامه‏ی اورخان غازی همزمان با جلب توجه‏ی برخی از دانشمندان غربی، تردید آنها را برانگیخت. یکی از ایشان پرفسور ح. شیل (9) و دیگری پل ویتک (10) است. شخصا نسخه‏ی ترجمه شده‏ی مقاله‏ی دکتر شیل را، که در مجله‏ای (11) منتشر شده است، و از سوی مدیریت موزه‏ی قصر توپ قاپی به مؤسسه‏ی تاریخ ارسال شده دیدم.

ح. شیل، با اینکه چگونگی طبقه‏بندی اسناد موزه‏ی توپ‏قاپی را نمی‏دانست، در مقاله‏ی یادشده‏اش نتیجه‏ی تحقیق شایان تشکر و تقدیرش روی « [دفتر] راهنمای بایگانی» (12) را منعکس کرده، سپس از «تملیک نامه‏ ی» یاد شده، که اورخان به مناسبت اهدای ملکی به وزیرش حاجی پاشا داده بود، سخن به میان آورده، و گفته است.

که پیش از مطالعه‏ی دقیق سند یاد شده، نمی‏توان در صحت آن به طور قطعی حکم کرد؛ وی چنین ادامه داده است:

«خط طغرا با خط سند همخوانی ندارد؛ علاوه بر این، است. [به نظر می‏رسد که] قسمت آخر سند نشان از رونوشت بودن آن دارد؛ ولی اصولا بدون مهر یک [حکومتی] بنابراین، معتقدم که برای اثبات درستی سند باید از روش‏های تحقیق در بایگانی استفاده کرد، زیرا خود متن برای اثبات صحت آن، دلیل کافی محسوب نمی‏شود؛ این [تنها] شاهد کم اهمیت محسوب می‏شود...»

بر اساس مطالعات این محقق محترم، سند مورد بحث در اینجا، اصل تملیک نامه‏ی اورخان بیگ نیست، بلکه نسخه‏ای از آن است. گویا پل ویتک، که مقالات و آثار با ارزشی در زمینه‏ی «تاریخ ترک‏ها در آناتولی» نوشته، نیز همین تردید را ابزار کرده است، که متأسفانه نوشته‏ی او را نخوانده‏ام.

در واقع، سخن از فقدان اسناد مربوط به دوران ابتدایی عثمانیان است، و وجود تنها چند سند نیز نمی‏تواند در تحقیقات مربوط به دولت عثمانی در قرن چهاردهم میلادی [هشتم هجری] تردیدها را از میان بردارد.

اما از سوی دیگر نیز تردیدی نیست که به دست آمدن [این گونه] اسناد جدید هم [به نوبه‏ی خود] به مرور، اشتباهات [و تردیدهای] مربوط به دوران یاد شده را از میان می‏برد. چنانکه وقف‏نامه‏ی دیگری که به اورخان بیگ مربوط است و موجبات نوشته شدن مقاله‏ی حاضر را فراهم کرد، مجهولات مربوط به دوران ابتدایی تاریخ عثمانی را کمی آشکار کرده است.

پیش از آوردن متن وقف‏نامه، لازم است بگویم که شرطی نیست که باید خط طغرای سلطنتی با متن سند همخوانی داشته باشد. زیرا کسانی که طغرا را کشیده و متن را نوشته‏اند اشخاص جدا از یکدیگرند.

مثال‏های زیادی از این دست می‏توان ارائه کرد. در بسیاری از اسناد مربوط به امپراتوری راگوزا (13) نوشته‏ی طغرا و متن اصلی با یکدیگر فرق دارند.

برای نمونه، فرمان‏های (شماره‏ی) 141، 137، 136، 132، 112، 96، 94، 67، 66، 62، 57، 44 در بین اسناد یاد شده از این قبیل‏اند. گاهی بر عکس، ممکن است نوشته‏ی متن بد، ولی نوشته‏ی مهر زیبا باشد. گاهی نیز هر دو زیبا نوشته شده ‏اند.

از این رو، یکی نبودن نوشته‏های متن و طغرا دلیل بر نادرست بودن سند نیست.حتی در بعضی از فرمان‏ها تفاوت نازکی و کلفتی قلم به کار رفته نیز به چشم می ‏خورد.

برای اینکه یک فرمان به عنوان رونوشت محسوب شود، نباید روی آن اصل طغرا یا مهر دیده شود. در نوشتن یک رونوشت، به جای مهر، عباراتی چون «محل نشان شریف» نوشته می‏شده، و پس از تأیید قاضی و یا قاضی عسگر (14)، رونوشت آماده می ‏شده است.

پس از آن، کسی صلاحیت و یا حق این را نداشته است. که بر نسخه‏ی رونوشت طغرا بکشد. حتی اگر چنین صلاحیتی داده می‏شد، این کار باید در زمان حکمران مربوطه صورت می‏ گرفت. پس از وفات یک حکمران، تملیک نامه و یا برات‏ها فقط باید به دست حکمران جدید تجدید می‏شد. در متون تاریخی چنین آمده است.

که اولین حکمرانان عثمانی، پس از تصرف سرزمین‏های مربوط به بیگ‏های آناتولی (15)، برای ابقای ایشان در قلمروهایشان به عنوان [دست نشانده و] سپاهیان تیول‏دار (16) به آنها برات‏هایی با مهر و نشان سلطان داده می‏ شد (17).

گذشته از اینها، آنچه ایجاد تردید کرده است، مهر اورخان بیگ است. از آنجا که در مقاله‏ی «نشان و مهر وزرا و امرا» (18) در شماره‏ی قبلی بلتن (19) آورده‏ایم که استفاده از مهر در بین سلجوقیان کبیر، سلاجقه‏ ی روم و بیگ‏ه ای آناتولی مرسوم بوده است،.

شکی باقی نمی‏ ماند که اورخان بیگ نیز مهر مخصوص خود را داشته است. ضمنا، مقایسه‏ ی وقف نامه‏ ی مورخه‏ ی 724 ه ق / 1324 م - که متن آن را در سطور بعد، و عکس آن را در انتهای مقاله آورده‏ایم - با ملک نامه‏ای که پیش از این چاپ کرده‏ایم (20) می‏تواند در روشن کردن ذهن خوانندگان و محققان بسیار مؤثر باشد.

طبق وصیت معلم مرحوم جودت (21)، پس از فوت او، کتاب‏هایش به کتابخانه‏ی [عمومی] شهر(22) سپرده شد. در بین این کتاب‏ها اسناد و دفاتر ثبتی بسیار با ارزشی به چشم می‏خورد. یکی از این اسناد، وقف‏نامه‏ی اورخان بیگ به زبان فارسی است.

این سند دومین که به اورخان منسوب شده است، ما را با سرگذشت خاندان عثمانی بیشتر آشنا می‏کند و اشتباهات مربوط به تاریخ وقایع را بیشتر می‏زداید. در ادامه، به تحلیل این وقف‏نامه می‏پردازم.

سند فارسی و طغرادار مورخه‏ی ربیع الاول 724 (ابتدای مارس 1324) که غازی به موجب آن، تولیت خانقاهی در مکجه داده (23) را به غلام آزاد کرده‏ی خود شرف الدین تواشی آثار (24) است، 23 صفحه دارد.

خط نوشتاری این سند نسخ سلجوقی است، که در اواخر قرن هفتم / سیزدهم و در قرن هشتم / چهاردهم به زیادی برمی‏خوریم که با این خط نوشته شده‏اند. قسمت‏های پاره شده‏ی سند با نقطه چین مشخص شده است.
 

متن وقف‏ نامه اورخان بن عثمان (به صورت طغرا)

اسامی (شهد به) شاهدان دیگر نیز در (شهد بذلک) حاشیه‏ی راست این سند و (شهد به) در کنار سرسطرهای 12 و 13 (شهد بمضمونه) نوشته شده، که عبارتند از:

سلطان بن اورخان (شهد بمضمونه) سلیمان بن اورخان ابراهیم بن اورخان (شهد بمضمونه) محمود بن ابی‏بکر غفر الله لهما (شهد بمضمونه) دو لاجی؟ بن جمال الدین الحافظ محمد بن محمود المتطبب بخطه عبدالواحد بن محمد السیواسی غفر الله [کذا]

اهمیت این سند، از آنجا که به دوران ابتدایی تاریخ عثمانی روشنی می‏بخشد، آشکار است. (بدینسان که) اورخان بیگ قسمتی از ملک خود در مکجه (25) را برای اطعام دراویش، مسکینان، غریبان و فقرایی که از آنجا می‏ گذرند .

وقف کرده، و شرط کرده است که تولیت آنجا پس از غلام آزاد کرده‏ ی خود، یعنی «تواشی شرف الدین مقبل» به صالحترین غلامان [یا مریدان (؟)] خدمتگزار آنجا برسد. تاریخ این سند، اواسط ربیع الاول 724 / ابتدای مارس 1324 است.

تاریخ فتح مکجه به قول عاشق پاشازاده در 704 ه ق / 1304 م، و ادریس بتلیسی در 713 ه ق / 1313 م، و محمد شاکر پاشا در 707 ه ق / 1308 م بوده است.

نشری در کتاب تاریخ خود در بیان آثار مربوط به اورخان غازی گفته است که «و در آق حصار مکجه را خانقاه کرد و وقف نمود»، که منظور وی همان ملک وقفی اورخان Franz (است. [مولانا محمد نشری، کتاب جهان نما، القسم لایپزیگ،] السادس، چاپ فرانس تشنر. Taeschner 1951، ص 142 (مترجم)

آنچه در منابع تاریخی درباره‏ی سال وفات عثمان بیگ و آمده است با یکدیگر تفاوت دارد. خلیل قونوی شکر الله (26) وفات عثمان غازی را در 710 ه ق / 1310 م، و ادریس تبلیسی در 721 ه ق / 1321 م ذکر کرده است، .

حال آنکه در مجله‏ای در کتابخانه‏ی عمومی (ش 7912) تاریخ 720 ه ق / 1320 م قید شده، لطفی پاشا تاریخ 718 ه ق / (در 1318 م، و گیبونز تاریخ (27) «تشکیل امپراطوری عثمانی») 726 ه ق / 1326 م را آورده است، که عاشق پاشازاده، در مؤلف تاج التواریخ، هامر و [(28) پورگشتال] تاریخ عثمانی، یعنی [چاپ انجمن تاریخ عثمانی، علی را (29) کاتالوگ‏های مسکوکات نیز همین تاریخ پذیرفته‏اند؛ حتی،] 726 ه ق برخی نیز برای تاریخ فوت وی سال 727 ه ق / 1327 م را ذکر کرده‏اند.

با این همه، وقف‏نامه‏ی مورخه‏ی 724 ه ق / 1324 م که در دست داریم، نشان می‏دهد که اورخان در این تاریخ حکومت می‏کرده است. بنابراین، لازم است بپذیریم که تاریخ وفات عثمان بیگ پیش از 724 ه ق یا در اوایل آن سال بوده است.

از آنچه در وقف‏نامه‏ی مورخه‏ی رمضان 723 / سپتامبر 1324 م مربوط به اسپرچه خاتون (30) آمده است (31) چنین بر می‏آید که عثمان غازی در این تاریخ زنده بوده است، و از اینجا معلوم می‏شود که فوت وی باید بین رمضان 723 - ذیحجه‏ی 724 / سپتامبر 1323 - مارس 1324 بوده باشد.

آنچه در این وقف‏نامه‏ی مکجه اهمیت دارد، تاریخ وفات عثمان و آغاز حکمرانی اورخان و نام شاهدان وقف‏نامه است. در آخر وقف‏نامه نیز نام برادران و مادر اورخان بیگ، و در حاشیه نیز نام پسرانش و برخی دیگر قید شده است.


آنچه جلب توجه می‏کند این است که نام پسر مشهور عثمان بیگ، یعنی علاء الدین پاشا و یا علاء الدین بیگ و در بین این نام‏ها نیامده است.

این فقدان را می‏توان از راه نسبت دادن آن به بدخواهی‏ها [ی بین برادران] و مجادلات کسب قدرت، و یا به دلیل تقسیم شدن مملکت بین دو برادر، و یا با حضور نیافتن علاء الدین بنا به هر مصلحتی، نزد برادرش توجیه کرد. گذشته از این نیز احتمال دارد که پازارلو بیگ (32) یاد شده در وقف‏نامه، همان علاء الدین باشد. می‏دانیم که علاء الدین اسم نیست.، بلکه یک لقب است.

در همه‏ی منابع مربوط به تاریخ عثمانی آمده است که عثمان بیگ از خود دو پسر به نام‏های اورخان و علاء الدین، به جا گذاشت. به گفته‏ی خلق اندیل (33) وی سه پسر داشته است. در حالی که در وقف‏نامه از پسران متعدد و یک دختر او نام برده شده است، که می‏توان نام آنها را به ترتیب زیر نوشت:

به جزء علاء الدین، درباره‏ی این پسران عثمان، که نامشان تنها در این وقف‏نامه آمده است، هیچ اطلاعی در دست نیست. در محل آرامگاه عثمان بیگ در شهر بورسه / بورسا مقبره‏هایی هست که صاحبانشان معلوم نیستند؛

می‏توان احتمال داد که پسران عثمان در این مقبره‏ها مدفون باشند. نامیده شدن یکی از پسران عثمان به «چوبان» [چوپان] باید نوعی ابراز احترام به وزیر ایلخانان، یعنی امیر چوبان، باشد، که هنوز در آناتولی تأثیرات عمیق داشتند. چنانکه و حکمران قسطمونی، که (34) نواحی آن، همچنین سلیمان پاشا پسران [پسر بزرگ اورخان] معاصر عثمان بود نیز به یکی از خود این نام را داده بودند (35).

در این وقف‏نامه، نام پازارلو بن عثمان، از برادران اورخان نیز در بین نام شاهدان قید شده است. امپراتور و مورخ، که کانتاکوزن بود، (36) پدر زن اورخان بود، نوشته است.

که پازارلو برادر فرمانده‏ی لشگر اورخان در جنگ پلکانن 731 (37) که در در [- پورگشتال] ه ق / 1330 م، بین اورخان و امپراتور این آندرونیکوس نام، تحریف شده نام (38) گرفت (39) به گفته‏ی هامر «پاشا علی بیگ» است، و فرمانده‏ی یاد شده نیز علاء الدین علی بیگ بوده است.(40)

اگر پازارلو همان علاء الدین نباشد، پازارلو، همان گونه که در وقف‏نامه آمده است، یکی از پسران عثمان غازی بوده است. کاناکوزن نام را درست نوشته شد، فقط در [است. تفسیر هامر، همان گونه که گفته یک صورتی که پازارلو اسم، و علاء الدین لقب بوده باشد قابل نفر] توجیه است.

در بین نام شاهدان وقف نامه، نامی به صورت مال خاتون بنت عمر بیگ نیز دیده می‏شود. بنا برآنچه در بیشتر کتب تاریخی آمده، مال خاتون دختر شیخ ادبالی (41) [ادب علی، پدر زن عثمان] بوده است.

در حالی که بر اساس این وقف‏نامه پدر مال خاتون، عمر بیگ بوده است. همچنین، [در بیشتر کتب تاریخی آمده است که مال خاتون و پدرش ادبالی سه ماه پیش از فوت عثمان، در بیله جیک فوت (42) بیله جق در] کرده بودند.

در حالی که مال خاتون یاد شده وقف‏نامه، نه تنها پس از فوت عثمان زنده است، بلکه دختر شیخ ادبالی نیز نیست. نام مادر اورخان در اثر نشری به، در به (43) صورت بلاخون خاتون (44) اثر عاشق پاشازاده به صورت مال خون آمده (45)، و در اثر اروج بیگ (46) صورت رابعه خاتون است.(47) آیا این زن‏ها اشخاصی جدا از هم هستند؟

اگر چنین باشد، ممکن است که مال خاتون بنت عمر مادر مادر اورخان، و بالاخون و مال خون خاتون نیز [همان] علاء الدین بیگ بوده باشند. به جز کتب تاریخی، از وقف‏نامه‏ها و اسناد عثمانی نیز برمی‏آید که یکی از همسران عثمان بیگ دختر شیخ ادبالی بوده است .

که روستای خود به نام کوزآغاچ (48) را وقف زوایه‏ای [خانقاهی] کرد که بنا کرده بود.(49) این اخبار از یک سو، برخی قسمت‏های مبهم از ابتدای تاریخ عثمانی را روشن می‏کند، اما از سوی دیگر نیز ابهامات جدیدی را در پی می‏آورد.

عمر بیگ کیست؟ از آنجا که لقب بیگ دارد. معلوم می‏شود که از امرای اصیل و بانفوذ ترک بوده است. آیا عمر بیگ همان اوموربیگ (50) است؟

اگر چنین باشد، پس شاید بتوان گفت که وی همان آمرخان‏ی(51) و یا آمرکان (52) یا همان اوموربیگ، حکمران پافلاگونیا (53) غربی، یا همان مرمره، بوده، که عثمان بیگ با وی مراوده داشته است. (54) برای روشن شدن این مطلب نیز احساس نیاز به پیدا شدن اسناد جدید بیشتر می‏شود.

به همین گونه، یکی از شاهدان در وقف‏نامه به نام افندی بنت آق باشلو از (55)، دختر آق باش (56) و یا آق تیمور (57)، پسر گوندوز آلپ (58) برادران بزرگ عثمان بیگ است (59).


در بین نام شاهدان که در حاشیه نوشته شده است نام سه پسر اورخان، یعنی سلطان بن اورخان، سلیمان بن اورخان و ابراهیم بن اورخان به چشم می‏خورد. از آنجا که نام سلطان بن اورخان در بالا نوشته شده است.

معلوم می‏شود که وی پسر بزرگ اورخان بوده است؛ پس از وی، نام سلیمان و سپس، ابراهیم آمده است. نام دیگر پسران اورخان، یعنی مراد بیگ، خلیل بیگ و قاسم بیگ قید نشده است. زیرا ایشان بعدها به دنیا آمدند.

بر اساس آنچه در این وقف‏نامه و یا منابع دیگر آمده است، می‏توان سلسله‏ی پسران و اورخان را به این ترتیب نوشت:

از آنجا که از وی [سلطان] «تملیک نامه‏ی» مربوط به اورخان در آخر ربیع الآخر 749 / ژوئیه‏ی 1348 یادی نشده است، معلوم می‏شود که وی پیش از آن تاریخ فوت کرده بوده است. و همان گونه که معلوم شد، سلیمان پاشا نیز پیش از پدرش [اورخان] فوت کرده بود.
سومین پسر اورخان، به لحاظ سنی، ابراهیم بیگ است که مادر وی آسپورچه خاتون (60) بود. در وقف‏نامه‏ی مورخه‏ی اوایل رمضان 723 مربوط به این زن، پسرش ابراهیم بیگ به عنوان متولی وقف تعیین شده است.

چون در تملیک نامه‏ی 749 ه ق / 1348 م، نام ابراهیم آمده، پس وی در آن تاریخ زنده بوده است؛ و چون در 723 ه ق / 1323 م، متولی موقوفه‏ی مادر خود می‏شود، می‏توان نتیجه گرفت که در 749 ه ق / 1348، بیش از چهل سال سن داشته است.

در مقاله‏ ی مهمی به نوشته‏ی قوچی بیگ (61)به نام «شه‏زاده خلیلیک سرگذشتی» [سرگذشت شاهزاده خلیل] (تاریخ عثمانی انجمنی مجموعه سی)، ش 1، [مجله‏ی انجمن تاریخ عثمانی، این] صص 239 و 436)، به نقل از منابع رومی شاهزاده [بیزانسی] تصور و احتمال مطرح شده است .

که خلیل که در 757 ه ق / 1356 م، در اثنای به دست دزدان قایق سواری در خلیج ازمیت اسیر، و به فوچه برده، (62) دریایی فوچه، امپراتور روم (63)، شد، و بعد از دو سال و سه ماه، به دست یوانیس پالئولوگوس یافته و به پدرش (64) نجات باز گردانده شده بود،.

همان شاهزاده ابراهیم بوده است؛ اما مورد بحث موجود نشان [در اینجا] وقف‏نامه و تملک‏نامه‏ی می‏دهد که این دو، اشخاصی مختلف بوده ‏اند.

به گفته‏ی مورخ و امپراتور کانتاکوزن، وقتی که دامادش اورخان در 748 ه ق / 1347 م، برای دیدار وی به سفر اسکودار، (65) کرد، چهار پسر داشته، و به بیان دیگر گریگوراس که (66) کوچکترین ایشان شاهزاده خلیل بوده است؛ هر دو صحیح است (67)

زیرا، به ترتیب سنی، شاهزداه‏ها سلیمان، ابراهیم، مراد و خلیل در آن تاریخ زندگی می‏کرده‏اند. گرچه تاریخ تولد خلیل معلوم نیست، می‏دانیم. که مراد در 726 ه ق / 1326 م به دنیا آمد.

در زمان درگذشت اورخان غازی در 761 ه ق / 1360 م، بزرگترین پسرش ابراهیم بیگ همراه مراد و خلیل زنده بوده‏اند. در دوران مجادلات کسب قدرت بین سه برادر، مراد بیگ، که پس از سلیمان، سمت فرماندهی از طرف اورخان به وی محول شده بود، برادر بزرگ خود ابراهیم و برادر کوچکش خلیل را از سر راه برداشت و حکومت را به دست گرفت (68).

بر اساس تحقیقات مورخ رومی، یعنی گریگوراس، اورخان بیگ که شاهزاده خلیل را بسیار دوست می‏داشت، قصد کرده بود که وی را ولی عهد خود کند، و امپراتور یوانیس پالئولگوس، که این شاهزاده را از دست دزدان دریایی فوچه نجات داده و شخصا وی را با کشتی به ازمیت آورده و به اورخان تسلیم کرده بود،

و میل داشت که وی را به دامادی بپذیرد، نیز به اورخان سفارش کرده بود که خلیل را ولی عهد خود سازد (69) مادر شاهزاده خلیل دختر کانتاکوزن امپراتور روم، به نام تئودورا با (70)است. اورخان در ماه می 1346 وقتی [747 ه ق] تئودورا ازدواج کرد. شاهزاده خلیل که در 758 ه ق / 1357 م، گرفتار دزدان دریایی شد،

حدودا ده ساله بوده، و در زمان بازگشت نزد پدرش بیش از دوازده سال سن داشت؛ کمی بعد از آن نیز با دختر امپراطور پالئولگوس ازدواج کرد. (71) از پسران اورخان، سلیمان پاشا در بولایز (72)، مرادبیگ در چکیرگه (73)،

ابراهیم بیگ در آرامگاه جدش عثمان غازی، در کنار مزار مادرش آسپورچه، و قاسم در آرامگاه پدرش مدفونند؛ اما معلوم نیست که مدفن شاهزاده خلیل در آرامگاه جدش است یا پدرش؛ زیرا در هر دو جا قبرهای بی‏نام بسیاری وجود دارد (74).

در این وقف‏نامه نام دلاجی بن جمال الدین الحافظ، محمود بن ابوبکر، طبیب محمد بن محمود، عبدالوحید بن محمد سیواسی (75) در بین شهود به چشم می‏خورد که تا کنون درباره‏ی شرح حال ایشان مطلبی نیافته‏ام. نظر به اینکه انتشار اسناد مربوط به ابتدای تاریخ عثمانی موجب روشن شدن بخش‏های تاریک در تاریخ عثمانی می‏شود، از محققان تاریخ می‏خواهیم که حتی کوچکترین مدرک و سند را از نظر دور ندارند و آنها را منتشر کنند.
 

پی نوشت:

1- Fekete.
2- Arsivist.
3- TokapI sarayI Muzesi.
4- Basvekalet Arsiv Dairesi.
5- Maarif Vekaleti.
6- Tahsin Oz.
7- OsmanII Tarihine ait yeni bir VesikanIn ehemmiyeti Ve izahI.
8- Belleten.
9- H.Scheel.
10- Paul Wittek.
11- Zeitschrift des Deutschen Morgenlandischen Gesellschaft 93.1939.p.408-410.
12- Arsiv KIavuzu.
13- Ragozaimparatorlugu.
14- Kazasker.
15- Anadolu beyleri.
16- tImarII sipahiler.
17- 56،06،95. Asik Pasa Zade Tarihi s.
18- " Tugra Ve Penceler ".
19- Belleten.
20- در تحلیل تملیک نامه‏ی اورخان غازی در نهیمن شماره بلتن (ص 103، سطر 15 و 16) عبارت «یک اسب تاری» آمده است: که من آن را به صورت «دری» [doru، اسب قره کهر] تعبیر کرده بودم. دوست محقق من اکرم بیگ، عضو مجلس عمومی ولایت [UmumI Meclisi Vilayet] ، گفت که صورت صحیح آن «تازی» است؛ یعنی در واقع، در بالای حرف «ر» نقطه است. اکرم بیگ برای نمونه نیز این مثنوی‏ها را از دستور نامه (ص 64) استخراج کردند: کشنشور یدریکن اسب تازی‏لر / غرش جنبش قلورلر غازی‏لر زاری صحرا اولدی قان چوقور / تازی آتلرا اوقرشور اوقور اوقور [کذا] .
21- Cevdet.
22- Sehir Kutuphanesi.
23- Mekece.
24- Tavasi Serefeddin.
25- مکجه از روستاهای گیوه [Geyve] از توابع قصبات ولایت کوجاایلی [Kocaeli] و در مسیر خط آهن واقع شده است.
26- Halili Konevi.
27- Gibbons.
28- Hammer.
29- Ali.
30- Asporce Hatun.
31- اوقاف قیود قدیمه سی، دفتر جدید آنادلو 4، ص 207؛ تورک تاریخ انجمنی مجموعه سی (Encumeni Mecmuasi Turk Tarih)، ش 15، ص 384؛ تاریخ عثمانی انجمنی مجموعه سی، سال دوم، ص 436.
32- Pazarlu Beg.
33- Halkondil.
34- Kastamonu.
35- ترجمه‏ی سیاحت نامه‏ی ابن‏بطوله، ج 1 ص 353. در اینجا، گر چه نام پسر کوچک سلیمان پاشا، یعنی چوبان، اشتباها به صورت «جواد» آمده، در بخش غلط نامه‏ی جلد سوم آن، نام وی به صورت «چوبان» تصحیح شده است.
36- Kantakuzen.
37- Pelekanon.
38- Andronikos.
39- آنچه در اثر کانتاکوزن درباره‏ی پازارلو آمده است، چنین است: «... به منظور تقویت روحیه‏ی سربازان اورخان، و نیز القای ترس و در دل دشمنان، سربازانی را که در کمین نگه داشته بود، در این چنگ وارد میدان کرد، لیکن، پس از مشاهده‏ی شکست این تدبیر در تضعیف روحیه‏ی سربازان رومی [Romali یونانی] به برادرش پازارلو امر کرد که با تمام قوای خود حمله کند» (کتاب اول، ص 219). هامر [- پورگشتال] این نام را عینا از صورت یونانی آن نقل کرده است.
40- ترجمه‏ی هامر، ج 1، صص 146 و 321.
41- Edebali.
42- Bilecik.
43- Rabia Hatun.
44- Balahun Hatun.
45- Malhun Hatun.
46- Oruc bey.
47- نشری، کتابخانه‏ی ولی الدین افندی، بخش «حکایت وفات عثمان»؛ عاشق پاشازاده، صص 6 و 35؛ اروچ بیگ تاریخی، چاپ بابینگر [Babinger] ، ص 9.
48- Kozagac.
49- مهمه دفتری [دفتر مهمه، دفتر مخصوص دایره‏ی وزارت] ، ش 31، ص 217.
50- Umur Bey.
51- Amerhan.
52- Amerkan.
53- Paflagonya.
54- پافیمیر [Pahimer] [ Pachymer] ترجمه‏ی کازین [Cousin] ، پاریس، 1685، ج 6، ک [K [1، فصل 25، صص 531 - 528؛ لبو [LeBeau] ، ج 23، فصل 25، سال 1296، دوره‏های آندرونیک [Andronik] و میشل [Misel] .
55- .Efendi binti Akbaslu.
56- .Akbas.
57- .Ak Timur.
58- .Gunduz Alp.
59- تاریخ جدید عثمانی [Yeni Osmmanli Tarihi] محمد شاکر، ص 145. گر چه در این منبع آمده است که آق تیمور و آق باش یکی بوده‏اند، مأخذ داده نشده است. لیکن، همه‏ی شاهدان این بخش وقف نامه از پسران، نوادگان و برادرزادگان عثمان هستند. تا آنجا که حتی نام بعضی از شاهدان که پسران اورخان بوده اند در کنار نام آنها نیامده و کنار گذاشته شده است.
60- Aspurce Hatun.
61- .Koci Bey.
62- .izmit Korfezi.
63- acoF.
64- Yuvanis Paleologos.
65- Uskuar.
66- Grigoras.
67- اسکندر قوچی (به نقل از گریگوراس و کانتاکوزن)، «شه‏زاده خلیلیک سرگذشتی» [سرگذشت شاهزاده خلیل] ، تاریخ عثمانی انجمنی مجموعه سی، سال اول، ص 240؛ همان، سال دوم؛ ص 439. [کذا] .
68- شاعر احمدی در اسکندر نامه‏ی خود، در بخش مربوط به عثمانیان و جلوس مراد بیتی دارد که به همین مطلب اشاره می‏کند: «اولدیلر یاغی آنا قردشلری / قمونک بیتدی النده. ایشلری».
69- تاریخ عثمانی انجمنی مجموعه سی، سال اول ص 251، («شه‏زاده خلیلیک سرگذشتی»).
70- Teodora.
71- کانتاکوزن، ج 7، ک [K [2، کتاب سوم، فصل 95، ص 689؛ گیبونز [Gibbons] ، تأسیس امپراتوری عثمانی [Imparatorlugu nun Kurulusu OsmanlI] ، نسخه‏ی ترجمه شده به ترکی، صص 90، 89، 74.
72- Bulayir.
73- Cekirge.
74- مقبره‏های شش پادشاه اول در بورسه [Bursada Kain turbeleriB" "ilk altI PadisahIn"] ، احمد توحید (تاریخ عثمانی انجمنی مجموعه سی، سال سوم ص 977).
75- امکان دارد، عبدالواجد محمد، که در شقایق [النعمانیه] از جمله علمای دوره‏ی ایلدیریم با یزید [YIldIrIm Bayezid] معرفی شده است، همین شخص باشد.
 

منبع:
میراث جاویدان
نویسنده: اسماعیل حقی اوزون چارشیلی - حجت فخری
 این مقاله در تاریخ 1402/8/8 بروز رسانی شده است.