علائم اختصاری در آیات قرآن

تقسیمات و رموز وقف و ابتداء

از كارهای تازه‌ای كه در ابتدا علماء از آن كراهت داشتند ولی سرانجام آن را پذیرفتند نوشتن عناوین بر سر هر سوره‌ای و نهادن رموز فاصله بر سر هر آیه‌ای و نیز تقسیم قرآن به اجزاء، احزاب و ارباع و امثال آن بود. (1)
رموزی كه بر سر هر آیه می‌گذاردند موجب تمیز آیه از آیه‌ی دیگر می‌گردید. آن روزهای صدر اسلام هنوز رسم نبود كه در آخر هر آیه‌ای شماره‌ی آن را ذكر كنند بلكه در پایان هر ده آیه كلمه‌ی عشر و یا سر حرف ع «ء» می‌نگاشتند و یا در آخر هر 5 ایه كلمه‌ی خمس و یا «خ» را می‌نوشتند. اما نوشتن شماره‌ی آیات و یادداشت مكی و مدنی بودن سوره‌ها از ابتدا مورد اختلاف بوده است. (2) زیرا درباره‌ی مكی و مدنی بودن آیات سخنِ جورواجور زیاد گفته‌اند. این علائم را در بدو امر به رنگ‌های مختلف می‌نوشتند تا از متن قرآن كه با رنگ سیاه نوشته می‌شد متمایز باشد و زود شناخته گردد.
تقسیم قرآن به اجزاء سی‌گانه نیز كار تازه‌تری است بطوریكه امروز وقتی گفته می‌شود جزئی از قرآن خوانده شد بدون درنگ فهمیده می‌شود كه یك سی‌ام قرآن خوانده شده است. و هر جزئی نیز به چهار و یا سه حزب تقسیم شده و بر سر هر آیه‌ای رمزی نهاده و در پایان هر آیه شماره‌ای گذاشته‌اند. (3)
البته گفته‌اند كه تقسیم قرآن به حزب و جزء از زمان پیامبراكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) ‌سابقه داشته است و احادیث زیادی حاكی از آنست كه در دوران رسول خدا قرآن به اجزائی تقسیم شده بود. (4) حتی از مالك نقل كرده‌اند كه مصحفی از جدش ارائه نمود كه هم زمان مصحف عثمان نوشته شده بود و در خواتم آن نشانه‌هایی داشته است. (5) و از امام جعفر صادق (علیه السلام) نقل شده كه مصحفی داشته كه به چهارده جزء تقسیم شده بود. (6)
ولی آن نوع تقسیم بندی با آنچه امروز داریم تفاوت دارد. آنها قرآن را به 3 سوره و 5 سوره و 6 سوره و 9 سوره و 11 سوره و 13 سوره و حزب مفصل تقسیم می‌كردند. یعنی 3 سوره‌ی اول، بقره و آل عمران و نساء بوده و 5 سوره‌ی بعدی مائده، انعام، اعراف، انفال، براءة... و حزب مفصل هم از سوره‌ی «ق» تا آخر قرآن بوده است. (7)
دیگر از علائم آن بود كه در اول آیه سه نقطه می‌گذاشتند. (8) اما وضع اعشار را گفته‌اند كه حجاج بن یوسف به آن مبادرت كرد و یا مأمون عباسی به آن فرمان داد. (9) همچنین قرآن را به نصفها و ثلثها و ربعها... تا عشرها تقسیم كرده‌اند كه بسیار مفصل است. (10)

پی‌نوشت‌ها

1.المحكم: 16.
2.در كتاب المصاحف سجستانی: ص137 به بعد نظر موافقان و مخالفان نوشتن این عناوین و رموز ضبط
3.رك: غیث النفع از علامه سَفاقُسی و ناظمةالزُّهر و شرحها و تحقیق البیان و ارشاد القراء و الكاتبین از ابوعید رضوان المخِلاتی.
4.ابوداود در سنن، باب تحزیب القرآن از اوس بن حذیفه و امام محمد در مسندش از عبدالرحمن بن مهدی و ابویعلی نقل می‌كند و ابن ماجه از ابوبكر بن ابی شیبه از ابوخالد بازمی‌گوید. تفسیر قرطبی 1: 63. كتاب المصاحف 118، البرهان فی علوم القران1: 250، طبقات الكبیر ابن سعد 5: 374 چاپ سخو، ابوداود: رمضان باب8، سنن ابن ماجه: الاقامه 178، مسند احمد بن حنبل4: 9، 343، 353-355، 381: 383، مسند طیالسی: حدیث 1108.
Blachère:Intr.p.137,note 182
5.تفسیر قرطبی1: 63-64، المحكم:17.
6.اصول كافی2: 618.
7.برهان1: 247، اتقان1: 63.
8.كتاب المصاحف: 143، الاتقان2: 171.
9.برهان1: 251، مقدمه ابن عطیه از مقدمتان: 276.
10.برهان1: 250 و 253 و مقدمه كتاب المبانی: 235.

منبع مقاله :
رامیار، محمود؛ (1392)، تاریخ قرآن، تهران: انتشارات امیركبیر، چاپ سیزدهم