نویسنده: سید مهدی حائری

 

تاریخ الائمة، نام چندین کتاب و رساله که در تعیین روز ولادت و وفات، و اسماء و القاب، و شرح زندگانی و سیره‌ی ائمة اطهار (علیهم‌السلام) نگارش یافته است. نظر به اهمیت موضوع، و ضرورت آشنایی هر فرد مسلمان با نام و نشان و تاریخ زندگانی پیشوایان دینی، علمای شیعه در هر عصر به تناسب نیاز وقت و یا گزینش خود، آثاری در این زمینه پرداخته‌اند. در این مقال به معرفی اجمالی آثاری که تحت عنوان تاریخ الأئمة تألیف شده است، به ترتیب نام مؤلفان، می‌پردازیم: 1) اسماعیل بن علی بن رزین دعبلی خزاعی برادرزاده‌ی شاعر معروف دعبل خزاعی (فهرست، شیخ طوسی، 36؛ الغدیر، 367/2؛ الذریعة، 214/3)؛ 2) محمد بن احمد (م 325 ق) فرزند محمد بن عبدالله بن ابی الثلج بغدادی کاتب، معروف به ابن ابی الثلج رساله‌ای که گاهی به عنوان تاریخ آل الرسول نیز از آن تعبیر می‌شود، و به نصر بن علی جهضمی نسبت می‌دهند، بنا به تحقیق مرحوم سید محمدعلی قاضی طباطبائی، و تصدیق مرحوم آقابزرگ تهرانی، اثری است از ابن ابی الثلج، که ابوالمفضّل شیبانی و نیز سلامة بن محمد ارزنی آن را از وی روایت کرده‌اند، و علمای ما سندهای متصلی به کتاب مزبور دارند. این اثر گرانبها یک بار در سال 1368 ق با مقدمه و تعلیقات سید محمد علی قاضی طباطبائی، از سوی کتابخانه‌ی مصطفوی قم، انتشار یافت. بار دیگر به سال 1307 ش به عنوان موالید الأئمة، و بدون نام مؤلف به ضمیمه‌ی الفصول العشرة الغیبة، اثر شیخ مفید، در نجف اشرف به چاپ رسید. سپس ضمن مجموعة نفیسة، به دستور مرحوم آیةالله مرعشی نجفی، با انتساب به ابن ابی‌الثلج منتشر گردید و آخرین بار چاپ منقح و انتقادی آن با مقدمه‌ی فاضلانه و تعلیقات سودمند حجة‌الاسلام سید محمدرضا حسینی جلالی، تحت عنوان تاریخ اهل البیت (علیهم‌السلام)، به سال 1410 ق از سوی مؤسسه‌ی آل‌البیت، در قم، عرضه شده است. آقای جلالی معتقد است که تألیف این اثر به چند نفر نسبت داده شده که عبارتند از: امام رضا (علیه‌السلام)، و نصر بن علی جهضمی، و احمد بن محمد فاریابی، و ابن ابی‌الثلج بغدادی، و ابن الخشّاب، ولی با تحقیقی که در سندها و روایات کتاب انجام داده به این نتیجه رسیده است که بیشتر مطالب این اثر از امام باقر و امام صادق و امام رضا و امام عسکری (علیهم‌السلام) نقل گردیده، و مقدار کمی که مربوط به عصر غیبت است از سوی بعضی از رواة آن می‌باشد؛ 3) صالح بن محمد صرامی، معاصر شیخ صدوق (م 281 ق)، (الذریعة، 216/3)؛ 4) شیخ ابومنصور احمد بن علی بن ابی‌طالب طبرسی، مؤلف کتاب الاحتجاج، چنانکه شیخ محمد (م 588 ق) فرزند علی بن شهر آشوب - که خود از شاگردان طبرسی بوده - این اثر را به او نسبت داده است. بعضی احتمال داده‌اند تاج الموالید منسوب به طبرسی، همین اثر باشد. البته تاج الموالید به دستور مرحوم آیةالله مرعشی نجفی، ضمن مجموعة نفیسة چاپ شده، و در آنجا تألیف آن به شیخ ابو علی فضل بن الحسن طبرسی - صاحب مجمع البیان (م 548 ق) - نسبت داده شده است؛ 5) شیخ ابومحمد عبدالله بن احمد بن الخشّاب، از علمای معروف نحو (م 567 ق) این اثر از جمله منابع بحارالانوار است. مرحوم علامه‌ی مجلسی در دیباچه‌ی بحار چنین نوشته است: «تاریخ ابن الخشّاب مشهور است، صاحب کشف الغمة (م 692 ق) از آن حدیث آورده، و اخبارش معتبر است، و آن کتاب کوچکی است که به ذکر تاریخ ولادت و وفات و مدت عمر ائمه (علیهم‌السلام) پرداخته است» (بحارالانوار، 39/1؛ الذریعة، 217/3)؛ 6) آقا احمد فرزند آقا محمدعلی بهبهانی کرمانشاهی، رساله‌ای مختصر به زبان فارسی است، مرحوم آقا بزرگ تهرانی نسخه‌ی دست‌نویسی از این اثر را در کتابخانه‌ی سید محمدعلی سبزواری در کاظمین دیده است (الذریعة، 213/3 - 214)؛ 7) سید دلدار علی (م 1235 ق) بن محمد معین نقوی نصیر آبادی لکنهوی این کتاب در هند چاپ شده است (الذریعة، 216/3)؛ 8) شیخ عباس قمی، این اثر را شیخ اسماعیل ارومی تبریزی شرح کرده، به نام تنبیه الأمة فی شرح تاریخ الأئمة (الذریعة، 216/3).
کتابنامه:
الذریعة، 212/3، 218، 473/4؛ تاریخ الأئمة، چاپ 1368؛ مجموعة نفیسة، چاپ مکتبة بصیرتی؛ مقدمة تاریخ اهل البیت، 51-58. منبع:
تهیه و تنظیم: دائرةالمعارف تشیع، جلد 4، (1391) تهران: مؤسسه‌ی انتشارات حکمت، چاپ اول.