عناصر بازار اصفهان و موقوفات آن 2

مساجد جامع قلب شهرهاي اسلامي را تشکيل مي‏دهند و معمولا بازارها در کنار و اطراف آن‏ها قرار دارند. مدل‏هاي مختلفي از شهرهاي اسلامي به وسيله‏ي جغرافيدانان ارائه شده است مانند طرح دتمان، که در آن مرکز شهرهاي اسلامي را مساجد جامع تشکيل مي‏دهد. در شهر اصفهان نيز چنين طرحي کاملا صادق است و بازارهاي مسقف آن را در برگرفته‏اند. مساجد جامع شهرهاي اسلامي قرن‏ها مرکز ديني شهر بود و ارتباط اجتماعي و کالبدي نزديکي با همديگر داشتند. مسجد جامع اصفهان نيز چنين موقعيتي داشته و در کنار ميدان اصلي شهر که به نام ميدان کهنه معروف است، ايجاد گرديده و روي آتشکده‏اي زردشتي بنا شده است (156 م). در حقيقت اطراف آتشکده که مسير رفت و آمد مردم بود، بازار خريد و فروش وجود داشته که با اسلامي شدن شهر، آتشکده جاي خود را به مسجد جامع و بازارهاي بدون سقف جاي خود را به بازارهاي مسقف داد.
شهر اصفهان از قرن دوم به بعد نه تنها به عنوان مرکز ناحيه‏اي، ايفاگر نقش اقتصادي، اجتماعي و سياسي بود بلکه جهت تکميل ساير نقش‏هاي خود، مرکزيت مذهبي را نيز برعهده داشت. وجود نقش مذهبي در اصفهان سبب شد که در روزهاي معيني از سال، اعياد، سوگواري‏ها و روزهاي پنجشنبه و جمعه علاوه بر عده‏اي از اهالي شهر، گروهي از مردم مناطق روستايي به ويژه حوزه‏ي نفوذ شهر نيز براي زيارت امام‏زاده‏ها و گزاردن نماز جماعت به مرکز شهر (بخش بازار) روي آورند. در اين روزها اطراف بازار به ويژه مسجد جامع از جمعيت انبوه موج مي‏زند و همين انبوهي جمعيت است که بازار هر شهري را رونق مي‏بخشد. جماعت تازه‏وارد به ويژه روستاييان، گاهي توليدات محلي خود را در اين مراکز به فروش مي‏رسانند و مايحتاج مورد نياز خود را نيز تهيه مي‏کنند. در حقيقت در اين مرکز نوعي بازار هفتگي در حال تکوين بوده است. شايسته‏ي ذکر است که تقريبا مساجد شهرهاي اسلامي به ويژه مساجد جامع، از زيباترين بناهاي شهر به شمار مي‏آيند و مسجد جامع اصفهان نمونه‏ي بارز آن است. حقيقت اين است که معمار مسلمان در روزگاران گذشته هر گونه زيبايي را که در اطراف خويش مي‏ديد، اگر آن را درخور عظمت و جلال خدايي مي‏يافت، سعي مي‏کرد تا براي آن جايي در مسجد باز کند که مسجد جامع اصفهان يکي از آن‏هاست. اين مسجد در طول تاريخ نه تنها جاي عبادت، بلکه محکمه‏ي عدالت، آکادمي، پارلمان، کلوپ عالي و مرکز تصميم‏گيري‏هاي سياسي و نشر اخبار بوده است. در مساجد هنرهاي معماري به ويژه گنبدسازي ايراني، نقاشي، خوش‏نويسي، فرش و پرده‏هاي عالي، قنديل‏هاي زيبا، منبت‏کاري، حجاري، هر يک در تکميل زيبايي و عظمت آن‏ها به ويژه مسجد جامع، نقش خود را به خوبي ايفا کرده‏اند. به بياني ديگر، هنر اسلامي در طول قرن‏ها ملجأي پاک‏تر و نمايشگاهي امين‏تر از مسجد نداشته است و بي‏دليل نيست که معماران اعتقاد دارند که مسجد جامع اصفهان کلکسيوني از معماري دوره‏ي اسلامي است. در اين مسجد عناصر تزييني مختلفي به چشم مي‏خورد که در هر دوره‏ي تاريخي به کمال رسيده است؛ مثلا آجرکاري در عصر سلجوقيان، گچ‏بري در دوره‏ي ايلخانان و کاشي‏کاري در عصر صفويان بيش از همه رونق داشته است. همان طور که ذکر شد، بناي مسجد جامع به سال 156 / ق برمي‏گردد و روي آتشکده‏اي زردشتي احداث شده و بارها با گسترش و دگرگوني‏هاي بزرگ روبه‏رو بوده و پلان فعلي آن يادگار عصر سلاجقه است.