نگاهي جامعه شناسانه به عزاداري

برگزاري مجالس عزاداري در دو ماه محرم و صفر و بويژه دهه اول محرم از سنّت‏هاي رايج در كشورماست؛ اما هيئت‏هاي منسجم و گسترده عزاداري تنها در خلال دهه محرم و روز اربعين برگزار مي‏شوند. علاوه بر اين، برخي مجالس عزاداري نيز در طول ايام سال مخصوصاً در برخي مناسبت‏هاي مذهبي و ملي و همچنين در ماه شعبان و رمضان بر پا مي‏شود. در سالروز وفات ائمّه اهل بيت‏عليهم السلام و در مجالس فاتحه‏خواني براي اموات و در مناسبت‏هاي ديگر نيز مجالس عزاداري منعقد مي‏شود. پذيرايي در اين مجالس با چاي و شربت يا شام و ناهار و امثال آن مرسوم است. افراد سرشناس، تجار و بازاريان اموال هنگفتي را براي اقامه مجالس عزاداري خرج کرده و گاه به برخي هيئت‏ها و دسته‏جات نيز کمک مالي نموده و پاداش و هدايايي به سخنرانان، شاعران و نوحه‏سرايان تقديم مي‏کنند. آنان بر اين باورند که اين گونه اعمالِ نيک موجب تقربشان به خداوند شده و شفاعت امامان را در روز قيامت نصيبشان مي‏گرداند.
برخي از مردم معتقدند که انجام شعائر و مراسم مذهبي، مهم‏ترين وسيله نجات در آخرت است. اين اعمال موجب تقرب به خدا و نيل به شفاعت ائمّه اطهارعليهم السلام مي‏شود. اين در حالي است که بسياري از آنها به دنبال تقرب به خداوند از طريق عمل صالح، تقوا و امر به معروف و نهي از منکر نيستند. زيرا آنان مي‏پندارند که خدا بدون ترديد همه گناهانشان را به خاطر انجام شعائر ديني و مراسم مذهبي خواهد آمرزيد؛ هر چند اگر از اهل کباير باشند.
مجالس عزاداري به دلايل ديگري نيز برگزار مي‏شوند. گاه برخي افراد نذر مي‏کنند، در صورت موفقيت در تجارت و يا بهبودي اوضاع اقتصادي به برپايي مجلس روضه‏خواني اقدام نموده يا مقداري پول به اين گونه مجالس در مساجد و حسينيه‏ها اهدا کنند. همچنين در ميان مردم مرسوم است که هر گاه ساخت خانه‏اي نو به پايان مي‏رسد و يا محل جديدي براي کار افتتاح مي‏کنند و يا خانه خود را اعم از ملکي يا استيجاري تغيير مي‏دهند، مجلسي براي عزاداري در آن محل برپا نموده و در پايان نيز با شام از حاضران پذيرايي مي‏کنند. در حقيقت هر عمل خيري که به قصد قربت انجام مي‏شود، منافع ديگري نيز براي افراد به دنبال دارد؛ منزلت اجتماعي و ديني آنها در اثر اين اعمال بالا رفته و در چشم ديگران از افراد نيکوکار به حساب مي‏آيند.
از سوي ديگر اين مناسبت‏ها فرصت خوبي براي برخي افراد عاطل و بيکار و مردمان فقير به شمار مي‏رود. آنان با گردش در مجالس مختلف به مقداري خوراك و غذا دست يافته و فرصتي نيز براي گذراندن اوقات فراغت مي‏يابند.
بديهي است که اين گونه قضايا و نمونه‏ها را نمي‏توان به همه اشکال عزاداري حسيني تعميم داد. در واقع عزاداران حسيني از گروه‏ها و طبقات مختلف اجتماعي بوده و تفاوت‏هاي بسياري از جهات اقتصادي، اجتماعي، و فرهنگي ميان آنها مشاهده مي‏شود. در مجالس عزاداري علاوه بر علما و بازاريان عده‏اي از دانشگاهيان، فرهنگيان، کارمندان، کارگران و سيار اقشار جامعه نيز شرکت مي‏کنند و بسياري از اينان از روي محبت به اهل بيت و جهت ابراز همدردي با آن بزرگواران در مجالس عزاداري شرکت مي‏کنند. البته تعداد اندکي نيز براي تماشا، تفريح يا گذراندن اوقات فراغت به اين مجالس مي‏آيند. به طور کلي دهه محرم يک مناسبت ديني و اجتماعي و در عين حال استراحتي تفريحي است؛ بويژه براي برخي بازاريان و صاحبان مشاغل‏که در طول سال به کار اشتغال داشته و هيچ فرصتي براي استراحت و رفع خستگي ندارند.
فقرا و اقشار کم‏درآمد نيز در اين مجالس شرکت کرده و هر يک به حسب امکانات و توان خود، کمک مالي يا خدماتي را ارائه مي‏دهند. برخي به رهگذران و افراد تشنه، آب خنک مي‏دهند يا گلاب بر سر و روي عزاداران مي‏پاشند، يا به هر نحو ممکن در مجالس و دسته‏جات عزاداري به خدمتگذاري در آستان امام حسين‏عليه السلام مي‏پردازند. از سوي ديگر برخي روضه‏خوان‏ها رؤساي هيئت‏ها، شاعران، نوحه‏سرايان و نيز برخي خادمان و متوليان مكانهاي مقدس از اين مجالس در جهت منافع خود بهره برده و از اين فرصت براي کسب درآمد استفاده مي‏کنند. گرچه اين عمل آنها در ظاهر بر خلاف شرع نيست؛ اما بعضي از آنها با به‏کارگيري برخي شيوه‏هاي نفاق و چاپلوسي و بعضي ديگر با انجام برخي خدمات به امتيازات متعدد مادي و معنوي از جانب افراد سرشناس يا مقامات محلي نايل مي‏آيند. آنان براي دستيابي به منافع خويش از لطمه زدن و آسيب رساندن به اصول و اهداف اين مجالس ديني باکي ندارند.
بسياري از تجار سرشناس، بازاريان و افراد ذي‏نفوذ، با مصرف اموال هنگفتي براي اقامه مجالس عزاداري و تقديم نذورات و هداياي نقدي و غير نقدي به سخنرانان و روضه‏خوان‏ها به دنبال اهداف و منافع ديگري غير از تقرب به خدا و دستيابي به شفاعت اهل بيت‏عليهم السلام هستند. آنان به منظور ارتقاء منزلت اجتماعي خود و گاه کسب درآمد بيشتر به اين اعمال نيک دست مي‏زنند. هر مجلس و مراسمي که شخصيت‏هاي مذهبي و افراد سرشناس و صاحب نفوذ بيشتري در آن شرکت کنند، از اهميت و ارزش بيشتري برخوردار است. همچنين جايگاه مذهبي و اجتماعي صاحبان مجلس و نوع پذيرايي و شهرت واعظ و منزلت اجتماعي او نيز بر اهميت مجلس مي‏افزايد.
برخي نيز از اين مجالس به طور مستقيم يا غير مستقيم براي نيل به اهداف اقتصادي خويش استفاده مي‏کنند؛ البته اقامه اين گونه مجالس و ارائه خدماتي به عزاداران بر منزلت ديني و اجتماعي فرد در ميان خويشان، آشنايان و اطرافيانش مي‏افزايد. از اين رو برخي با اقامه مجلس عزاداري يا کمک به هيئت‏هاي حسيني و احترام به سخنرانان و روضه‏خوان‏ها و مداحان تنها در انديشه ارتقاي منزلت خويش نزد مردم هستند تا به عنوان فردي باتقوا و نيکوکار شناخته شوند. آنان در اين مراسم‏ها اموال زيادي خرج مي‏کنند تا به طور مستقيم يا غير مستقيم به برخي اهداف و مقاصد شخصي خود برسند. از باب مثال پوسترهايي به نام خويش يا نام دفتر تجاري و يا شرکت خود تقديم مي‏کنند و بدين وسيله از اين هدايا به عنوان يک آگهي تبليغاتي بهره مي‏برند.
در واقع بيشتر خطبا و روضه‏خوان‏ها به صورت غير مستقيم براي صاحبان مجلس و خانواده‏هايشان تبليغ مي‏کنند. سخنران معمولاً در پايان منبرش براي صاحبان مجلس، دعا نموده و از آنان تشکر مي‏کند و ثواب الهي برايشان طلبيده و نيز آنها را به برگزاري بيشتر اين گونه مجالس تشويق مي‏کند. خطيب نيز به طور طبيعي از پاداش نقدي و احياناً هداياي صاحب مجلس برخوردار مي‏شود. بدين ترتيب مجالس حسيني به ابزاري براي کسب منزلت اجتماعي بدل شده است. از اين رو هر صاحب ثروتي مايل است در خانه‏اش و يا در يکي از مساجد يا حسينيه‏ها، مجلس عزاداري برگزار کند و هيئت‏ها و دسته‏جات حسيني را با هداياي خويش ياري رساند. علاوه بر اينها دست‏اندرکاران مجالس و هيئت‏هاي عزاداري بويژه رؤساي هيئت‏ها، روضه‏خوان‏ها، نوحه‏سرايان، علمداران، بازيگران نقش‏هاي عباس و قاسم و امام سجاد و حتي بازيگران نقش‏هاي شمر و عمر سعد و ... در خود احساس فخر و غرور مي‏کنند. نگاه‏هاي تماشاچيان که بيانگر احساس احترام و شيفتگي آنهاست، خود به نحوي مشوق آن بازيگران است؛ بويژه هنگامي که از مقابل انبوه زنان عبور کرده و صداي شيون و فرياد آنان بلند مي‏شود.
البته هزينه‏هاي پذيرايي و ديگر خدمات در بسياري از اين مراسم هم از طريق هداياي مردم عادي تأمين مي‏شود که به شيوه‏هاي مختلفي جمع‏آوري مي‏گردد. برخي از مردم به هزينه خود مجلسي در خانه خود يا در حسينيه‏ها، مساجد و يا ديگر اماکن عمومي برگزار مي‏کنند. برخي نيز اجرت واعظ و خطيب را مي‏پردازند و عده‏اي هم هزينه چاي، شکر، کيک و غيره را مي‏پذيرند و گاه نيز يکي از نيکوکاران هزينه اطعام عزاداران را بر عهده مي‏گيرد. برخي نيز پارچه‏هاي سياه، سبز و گاه قرمز براي پوشاندن ديوارهاي محل عزاداري‏ها و تهيه پرچم و نوشته‏جات مختلف در اختيار هيئت مي‏گذارند. شيريني‏جات و شمع و گلاب و غيره نيز به همين ترتيب تهيه مي‏شود.
علاوه بر اين، تعداد زيادي از مردم در طول برپايي مراسم عاشورا و اربعين خود را به طور ويژه در خدمت امام حسين‏عليه السلام قرار داده و مسؤوليت جمع‏آوري هداياي مردمي را در اماکن مختلف و از اقشار مختلف بر عهده مي‏گيرند. جمع‏آوري و نگهداري هدايا و مصرف آنها تحت نظر شوراي ويژه‏اي متشکل از رييس هيئت‏ها و دستيارانش قرار دارد.
افراد فوق با حضور در محل‏هاي تجاري، شرکت‏ها، بازار، قهوه‏خانه‏ها و اماکن ديگر به جمع‏آوري هداياي مردم پرداخته و در برابر آن به هر يک از اهدا کنندگان رسيد مي‏دهند. برگ رسيد معمولاً داراي مهر هيئت مورد نظر است. اين اشخاص معمولاً در راه رضاي خدا و به منظور خدمتگزاري در آستان مقدس امام حسين‏عليه السلام به اين گونه خدمات دست مي‏زنند.
راه‏هاي ديگري نيز براي جمع‏آوري کمک‏هاي مردمي به طور غير مستقيم نظير نصب صندوقي در اماکن تجاري، مساجد و حسينيه‌ها متداول است. اين روش تنها به جمع‏آوري کمک‏هاي مردمي محدود نمي‏شود؛ بلکه شبکه‏اي منسجم براي انجام کارهاي خيريه تشکيل مي‏دهد.
اين گونه مجالس و مراسم مردمي براي تعدادي از سخنرانان، روضه‏خوان‏ها، نوحه‏سرايان، شعرا و ... منبع درآمد به شمار مي‏رود. آنان همه درآمد خود يا بخشي از آن را از طريق اين مراسم مذهبي به دست مي‏آوردند. البته اين اموال به عنوان هديه و پاداش و نه مزد و درآمد به آنها داده مي‏شود. پاداش سخنرانان و روضه‏خوانان به ميزان ثابت و مشخصي نيست؛ بلکه بر اساس ويژگي‏هاي هر کدام تعيين مي‏شود. بنابراين هر سخنراني که صداي رساتر و خوشتري داشته باشد، در طول دهه محرم از پاداش بيشتري برخوردار مي‏شود. از اين رو تعدادي از سخنرانان به برکت صداي خود از تمکن مالي برخوردار شده و برخي نيز با هواپيما به شهرها و کشورهاي مختلف براي برگزاري مجالس عزاداري مسافرت مي‏کنند.
آنان در اين سفرها به پاداش و هداياي بسياري دست مي‏يابند. با اين حال تعدادي ديگر از سخنرانان و روضه‏خوان‏ها در وضعيت فقيرانه‏اي به سر برده و از درآمد کافي براي امرار معاش برخوردار نيستند. برخي مداحان و نوحه‏سرايان نيز در ايام عاشورا و روز اربعين، مبالغ هنگفتي دريافت مي‏کنند. اين مبالغ از سوي ثروتمندان حاضر در مراسم اهدا مي‏شود.
بزرگ‏ترين اشکال برخي شاعران و روضه‏خوان‏ها اين است که در اشعار و سخنراني‏هاي خود چندان به حقايق تاريخي و علمي پايبند نبوده و گاه مطالبي از کتاب‏هاي مبتذل و غير معتبر نقل مي‏کنند. اطلاعات و معلومات آنها برگرفته از مجموعه‏اي داستان‏ها و افسانه‏هاي خرافي است که هيچ عقل سليمي آن را تصديق نکرده و هيچ منطق درستي آن را نپذيرفته و در تضاد کامل با اصول و ارزش‏هاي اهل بيت‏عليهم السلام و نهضت بزرگ امام حسين، قرار دارند. اِشکال ديگري که به برخي سخنرانان و نوحه‏سرايان وارد است، نگاه نادرست آنها به عاشورا مي‏باشد. آنان با تمرکز بر مظاهر و مراسم‏هاي عاشورا و وا نهادن اهداف بنيادي آن نهضت به تکوين خردي جمعي مبتني بر عاشورا و بدون توجه به مناسبت‏هاي مذهبي ديگر پرداختند. گويا زندگي و حيات تنها در مظاهر و مراسم‏هاي عاشورا خلاصه شده است. در واقع اهداف عاشورا متنوع و پويا است که نمي‏توان آن را در بعدي محدود خلاصه کرد. حيات عاشورايي، عقيده عاشورا و مواضع انقلابي آن را نبايد با نگاه‏هاي تنگ خويش محدود ساخته و آن مفاهيم بلند را به مراسمي خشک و بي‏روح تبديل کرد. نکته مهم در اين ميان آن است که بيشتر شرکت‏کنندگان و تأثيرگيرندگان از اين شعائر و مراسم از ميان عامه مردم، کارگران، کشاورزان، و ... هستند که از سطح سواد و فرهنگ بالايي برخوردار نيستند. از اين رو روضه‏خوان‏هايي که در ماه محرم و صفر به اقامه عزاداري مي‌پردازند، غالباً از سطح فرهنگ پايين و ساده‏اي برخوردارند؛ اما با اين حال به خوبي مي‏توانند با نقل داستان‏هاي کربلا و قهرماني‏هاي شهيدان در ضمن برخي احاديث و اشعار به تحريک عواطف و احساسات مستمعين بپردازند و با صداي بلند و سوزناک خود قادرند بسياري از مردم را به گريه واداشته و رنج و دردهاي روزانه آنها را با مصايب غمبار و دردناک کربلا پيوند دهند.
روضه‏خوانان و سخنراناني بيشتر مورد پسند مردم قرار مي‏گيرند که حادثه غمبار دشت کربلا را با قصه‏ها و افسانه‏هاي عاطفي آميخته و بدين وسيله شيون و اشک بيشتري از آنان جاري سازند. در اين ميان براي مردم اهميتي ندارد که آن داستان‏ها و افسانه‏ها و روايات از نظر تاريخي و منطقي صحت داشته و يا با انديشه و مواضع و اهداف امام حسين‏عليه السلام سازگار باشد. آنچه مهم است صداي رسا و زيباي روضه‏خوانان و لحن سوزناک اوست که اشک و شيون را به دنبال دارد.
از مباحث فوق به اين واقعيت مهم اجتماعي مي‏رسيم که شعائر و مراسم مذهبي بيش از مفاهيم و اصول ديني بر توده مردم اثر مي‏گذارد. در واقع تأثير آموزه‏هاي فقها و مجتهدان بر توده مردم بسيار کمتر از رسوم و سنن مذهبي است. اين رسوم و سنن گاه موجب تهي شدن دين از محتواي حقيقي آن و در نتيجه ناکارآمدي آن در جامعه مي‏شود. هرگاه اهداف و مباني يک آيين از درون تهي شود، از آن دين به جز چند رسم و عادت خشک چيزي بر جاي نمي‏ماند. اگر دين از بعد واقعي و عملي آن به عنوان يک شيوه زندگاني تهي گردد، در آن صورت نقش حقيقي خود را در بناي انسان، جامعه و تمدن از دست داده است.
* اين مقاله از كتاب تراژدي کربلا، نوشته ابراهيم حيدري، ترجمه علي معموري و محمّد جواد معموري. چاپ اوّل: قم، دارالکتاب الاسلامي، همراه با تصرف در عبارات آن، گرفته شده است.