واژه‌ی برزخ در قرآن

ابن فارس می‌نویسد: برزخ به معنای حائل بین دو شیء است؛ گویا بین دو شیء زمینی وسیع است. این كلمه برگرفته از «برز» به معنای زمین وسیع و گسترده است. سپس تعمیم و توسعه یافته و به هر حائل و فاصله كننده‌ای برزخ گفته شده است و كلمه «خاء» در آن زائده است. (1) در كتاب العین آمده برزخ ما بین دو شیء است و میت در برزخ است، یعنی بین دنیا و آخرت قرار دارد و برزخ ایمان، به فاصله زمان شك تا یقین گفته می‌شود. (2)

كاربردهای برزخ در قرآن

1. فاصله زمانی پس از مرگ تا قیامت

خداوند می‌فرماید: «حَتَّى إِذَا جَاءَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قَالَ رَبِّ ارْجِعُونِ* لَعَلِّی أَعْمَلُ صَالِحاً فِیمَا تَرَکْتُ کَلاَّ إِنَّهَا کَلِمَةٌ هُوَ قَائِلُهَا وَ مِنْ وَرَائِهِمْ بَرْزَخٌ إِلَى یَوْمِ یُبْعَثُونَ‌» (3). به قرینه ابتدای آیه كه می‌فرماید تا زمانی كه مرگ یكی از آنها فرا رسد و به قرینه «إلی یَوْمِ یُبْعَثونَ»، مقصود از «برزخ» همان فاصله بین زمان پس از مرگ تا قیامت است.

2. حدّ فاصل بین آب‌های شور و شیرین دریاها

قرآن كریم می‌فرماید: «مَرَجَ الْبَحْرَیْنِ یَلْتَقِیَانِ‌ * بَیْنَهُمَا بَرْزَخٌ لاَ یَبْغِیَانِ‌» (4): دو دریای مختلف شور و شیرین را در كنار هم قرار داد؛ در میان آن دو برزخی است كه یكی بر دیگری غلبه می‌كند. مقصود از «بحرین» دو دریای شور و تلخ و شیرین و گواراست كه در ظاهر فاصله‌ای بین آنها نیست؛ ولی واقعیت چنان است كه این دو با یك نیرو و حد فاصل از یكدیگر متمایزند و مخلوط نمی‌شوند، به این قرینه كه خداوند فرموده است: «وَ هُوَ الَّذِی مَرَجَ الْبَحْرَیْنِ هذَا عَذْبٌ فُرَاتٌ وَ هذَا مِلْحٌ أُجَاجٌ وَ جَعَلَ بَیْنَهُمَا بَرْزَخاً وَ حِجْراً مَحْجُوراً» (5): و اوست كه دو دریا را در كنار هم قرار داد؛ یكی گوارا و شیرین است و دیگری شور و تلخ و در میان آنها حائل و مانع و حریمی استوار قرار داد تا با هم مخلوط نشوند. خداوند در سوره فاطر از اختلاف این دو دریا به همین سان یاد كرده و فرموده است: «وَ مَا یَسْتَوِی الْبَحْرَانِ هذَا عَذْبٌ فُرَاتٌ سَائِغٌ شَرَابُهُ وَ هذَا مِلْحٌ أُجَاجٌ...» (6): این دو دریا یكسان نیستند. این یكی دریایی است كه آبش گوارا و شیرین و نوشیدنش خوشگوار است و آن یكی شور و تلخ است.

پی‌نوشت‌ها:

1. ابن فارس، معجم مقاییس اللغة، ج1، ص333.
2. خلیل بن احمد فراهیدی؛ ترتیب كتاب العین، ج1، ص151.
3. مؤمنون: 99-100.
4. الرحمن:19-20.
5. فرقان:53.
6. فاطر:12.

منبع مقاله :
كوثری، عباس، (1394)، فرهنگنامه تحلیلی وجوه و نظائر در قرآن (جلد اول)، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، چاپ اول