نويسنده: سيما داد

 


در لغت به معني به رنج افکندن، رنجانيدن، آزردن و در کاري دشوار انداختن است و آن را تضييق و تشديد نيز گفته‌اند که از اصطلاحات عربي است و در بديع شعراي فارسي آن را لزوم مالايلزم گفته‌اند. اين صنعت چنان است که گوينده ملزم به چيزي شود که لازم نيست مانند اين غزل سعدي که شاعر حرف «يا» را قبل از حرف روي «لام» تا به آخر غزل تکرار مي‌کند:

چشم بدت دوراي بديع شمايل *** ماه من و شمع جمع و مير قبايل
جلوه کنان مي‌روي و باز نيائي، *** سرو نديدم بدين صفت متمايل
نام تو مي‌رفت و عارفان بشنيدند *** هر دو به رقص آمدند سامع و قايل

در مجموع لزوم مالايلزم چنان باشد که شاعر يا نويسنده براي آرايش کلام يا هنرنمائي، خودش را به آوردن حرفي پيش از روي (آخرين حرف اصلي قافيه) مجبور کند يا در اثناي سخن بر خودش آوردن کلامي را لازم کند که در اصل لازم نباشد. به عنوان مثال شاعر خودش را مقيد کند که کلمه «روشن» را با «گلشن»، «جوشن»، و «پشن» قافيه کند، در حالي که مي‌تواند از «گلخن»، «مسکن»، «وطن»، و ... هم کمک بگيرد اما براي رعايت (التزام) حرف قبل از روي اين کار را نمي‌کند.
ذکر رباعي زير که مصراعهاي آن به ترتيب از عنصري، فرخي، عسجدي، و فردوسي است، به عنوان مثال خالي از لطف نيست:

چون عارض تو، ماه نباشد روشن *** مانند رخت، گل نبود در گلشن
مژگانت، همي گذر کند از جوشن *** مانند سنان گيو، در جنگ پشن

همچنين به معني التزام کلمات يا ترکيبات خاصي در تمام ابيات يک قصيده است از قبيل التزام به آوردن «سنگ و سيم» يا «شتر حجره».
در انگليسي لئوناين رايم (Leonine rhyme) اعناتي است که به موجب آن کلمه‌ي پيش از وقفه با آخرين کلمه در همان سطر هم قافيه مي‌شود و شاعر اين روال را تا به آخر شعر التزام کند، براي مثال:
Kentish Sir Byng; stood for his king
Bidding the crop-headed Parliament swing:
And see the rogues flourish and honest folkdroop,
Marched them along, fifty-score strong, Great-hearted gentlemen, singing this song.
(Robert Browning: Marching Along)
اين قسم اعنات در انگليسي نوعي قافيه داخلي يا تصريع محسوب مي‌شود و وجه تسميه آن نام شاعري فرانسوي به نام Leo بوده است که اشعار لاتيني خود را با رعايت چنين التزامي سروده است.

منبع مقاله :
داد، سيما (1378)، فرهنگ اصطلاحات ادبي، تهران: مرواريد، چاپ چهارم.