عناصر تاریخی در رمان‌های تاریخی فارسی

چکیده:

رمان در زبان فارسی پدیده‌ای است تقریباً جوان که همزمان با سال‌های آگاهی و نهضت مشروطیت مورد توجه جدی قرار گرفته است. در سال‌های 1284-1300ش، ملت ایران برای به سرانجام رساندن انقلاب مشروطه می‌کوشد، وقوع جنگ جهانی اول ایران را به صحنه‌ی ستیزی ناخواسته تبدیل می‌کند. این امر به قحطی، بیماری‌های همه گیر، فقر و فساد دامن می‌زند و بر عمق بحران اقتصادی و اجتماعی جامعه می‌افزاید. از لحاظ سیاسی نیز هرچه از سال 1285 می‌گذرد امیدها از دستگاه اداری مشروطه بیشتر به یأس می‌گراید. دولت‌های پس از انقلاب مشروطه همواره در مقابل خواست‌های مردم قرار می‌گیرند و چون به بازیچه‌ی سیاست‌های استعمارگران بدل می‌گردند روز به روز فاسدتر می‌شوند. رمان تاریخی در این دوران بحرانی به عنوان مطرح‌ترین نوع (ژانر) ادبی رخ می‌نماید و طرز بیان هنری تجلیل از مردان بزرگی می‌شود که در گذشته «منجی» ایران بوده‌اند. شمس و طغرا از محمد باقر خسروی، عشق و سلطنت از شیخ موسی کبودرآهنگی و دادگستران یا انتقام جویان مزدک و سلحشور از عبدالحسین صنعتی زاده، عشقی و انتقام از ابراهیم مدرسی، آشیانه‌ی عقاب از زین العابدین مؤتمن از رمان‌های تاریخی هستند که در آنها سرگذشته‌های تاریخی از دوره‌های گوناگون ایران توصیف شده است. گرچه رمان یا ادبیات داستانی تاریخ نیست، ولی ما در این رمان‌ها بسیاری از اطلاعات تاریخی از دوره‌های گوناگون دریافت می‌کنیم که می‌توان آنها را به عنوان عناصر تاریخی به کار گرفت.
نگارنده در این مقاله رمان‌های تاریخی را که در آنها عناصر تاریخی دریافت می‌شود مورد بحث قرار داده است.

مقدمه

رمان و رمان نویسی به سبک اروپایی و به معنای امروزی آن تا 130 یا 140 سال پیش، که فرهنگ غرب در ایران رخنه کرد، در ادبیات ایران سابقه نداشت. تا آنجا که می‌دانیم، بحث رمان نویسی در ایران برای نخستین بار به سال 1250 شمسی در نامه‌ی میرزا فتحعلی آخوندزاده به میرزا آقا تبریزی مطرح شد: «امروز تصنیفی که متضمن فوائد ملت و مرغوب طبایع خوانندگان است فن دراما و رمان است» (آخوندزاده، 1349، ص 8). هرچند ترجمه‌ی رمان او، موسوم به ستارگان فریب خورده، در سال 1253 شمسی به فارسی انتشار یافت، اما هنوز شرایط برای آفرینش این نحوه بیان جدید ادبی در ایران فراهم نشده بود. برای سخن گفتن از اولین شبه رمان نو ایرانی باید تا 1274 شمسی، یعنی سال انتشار سیاحت نامه‌ی ابراهیم بیک اثر زین العابدین مراغه‌ای، صبر کرد. باز هم سال‌ها می‌گذرد تا اینکه در سال 1284 شمسی مسالک المحسنین نوشته‌ی عبدالرحیم طالبوف و سرگذشت حاجی بابای اصفهانی به ترجمه‌ی آزاد میرزا حبیب اصفهانی منتشر می‌شود.
نوشتن رمان تاریخی در زبان فارسی هم در انعکاس ترجمه‌های غربی آغاز شد، ولی این شکل در ایران بی سابقه نبود. از سویی افسانه‌ها و نقل‌های عامیانه‌ی تاریخی وجود داشت؛ مانند ابومسلم نامه و رموز حمزه و غیره. و از سوی دیگر بخش‌هایی از تواریخ قدیمی نیز گه گاه شکل حکایت پرداز به خود می‌گرفت، مانند تاریخ بیهقی و بدایع الوقایع در صدر این مترجمان محمد طاهر میرزا قرار می‌گیرد که نخستین بار رمان‌های الکساندر دوما را به خواننده‌ی فارسی زبان شناساند، و این رمان‌ها محبوب‌ترین کتب سرگرم کننده‌ی روزگارش شناخته شد.
جاذبه‌ی این طیف نخستین رمان‌های تاریخی فارسی را پدید آورد: شمس و طغرا از محمد باقر خسروی، عشق و سلطنت از شیخ موسی کبودرآهنگی و دام گستران از صنعتی زاده کرمانی، با پیروزی مشروطیت در کاربرد داستان‌های تاریخی تغییری کلی به وجود آمد. از آغاز قرن خورشیدی ایران، با تشویق ضمنی حکومت، رمان‌های تاریخی رواج کلی یافت. زین العابدین مؤتمن مشهورترین رمان این تاریخی این دوران را نوشت. داستان ده جلدی او آشیانه‌ی عقاب به وقایع زمان ملکشاه سلجوقی و نهضت اسماعیلیه برمی‌گردد (سپانلو، 1374، ص133).
گرچه ادبیات یا رمان تاریخ نیست، ولی در رمان‌های تاریخی احوال و اوضاع و حوادث تاریخی یک جامعه و زمان و مکان مشخص بیان می‌شود که می‌توان آن حوادث را به عنوان عناصر تاریخی آن جامعه به کار گرفت. ما در رمان‌های تاریخی فارسی، که بخشی از آن در بالا نام برده شده است، عناصر تاریخی جامعه‌ی ایران را هم دریافت خواهیم کرد که از آن عناصر در مورد جامعه، سیاست، فرهنگ، طرز زندگی، رسم و رواج می‌توانیم با خبر شویم.

پیدایش رمان تاریخی درزبان فارسی

رمان تاریخی را باید نتیجه‌ی مستقیم کوشش‌های فرهنگی دارالفنون و کسان وابسته به آن دانست. ظاهراً غرض نویسندگان این قبیل رمان‌ها دادن اطلاعات تاریخی در ضمن داستان‌های زیبا و جالب ادبی بود. در واقع، این اصول از دیرباز در ادبیات ایران سابقه داشت، جز اینکه متقدمان از آن تنها برای مقاصد اخلاقی و عرفانی استفاده می‌کردند.
در سال‌های 1284-1300 شمسی ملت ایران برای به سرانجام رساندن انقلاب مشروطه می‌کوشد، وقوع جنگ جهانی اول ایران را به صحنه‌ی ستیزی ناخواسته تبدیل می‌کند. آشفتگی ناشی از جنگ و بحران‌ها، قرارداد اسارت بار 1919 میلادی که ایران را آشکارا به مستعمره‌ی انگلیس تبدیل می‌کند، فروریزی حکومت مرکزی قاجار، شکل گیری و شکست جنبش‌های ضد استعماری میرزا کوچک خان در گیلان، شیخ محمد خیابانی در آذربایجان و تنگستانی‌ها در جنوب مهم ترین علل پیدایش یأس عمومی هستند، یأسی که شرایط را برای به قدرت رسیدن حکومت سرکوبگر رضاشاه آماده می‌کند. فرادستان جامعه‌ی ایران، برای جلوگیری از گسترش خواست‌های مردم، در جستجوی یک منجی و «امید آینده ایران» هستند که به هرج و مرج پایان دهد، جلو متزلزل شدن سلسله مراتب اجتماعی را بگیرد و امنیت باب طبع آنان را برقرار کند (میرعابدینی، 1377، ص27). رمان تاریخی در این دوران بحرانی به عنوان مطرح ترین نوع (ژانر) ادبی فارسی رخ می‌نماید و طرز بیان هنری تجلیل از مردان بزرگی می‌شود که در گذشته «منجی» ایران بوده‌اند.
در سال‌های پس از انقلاب مشروطه، نخستین نمونه‌های رمان تاریخی و رمان اجتماعی منتشر می‌شود. این دوران دوران گذار از داستان‌های افسانه‌ای عشقی، ماجرایی و اخلاقی کهن به رمان‌های دارای طرح و ماجرایی امروزی است. روشنفکران ایرانی، که با انقلاب مشروطه به خود آمده‌اند، در جهت کشف تاریخ ملی می‌کوشند. طبقه‌ی متوسط هم برای گسترش منافع خود به احساسات ملی مشترک دامن می‌زند. از سوی دیگر، مالکان و سرمایه داران بزرگ، که در قدرت با هم شریک شده‌اند، به سکون امنیتی بازدارنده احتیاج دارند، امنیت و اطمینانی که «اکنون» وجود ندارد، به همین جهت در «گذشته»، در ایران باستان پرشکوه، در جستجوی آن هستند. نویسندگانی که به نگارش رمان‌های تاریخی روی می‌آورند، خواسته و ناخواسته با کسانی همسو می‌شوند که برای توجیه امتیازهای خود استدلال‌های تاریخی ابداع می‌کنند تا به اصل و نسب خویش فخر بفروشند.

رمان تاریخی به عنوان عناصر تاریخی

رمان تاریخی آیینه‌ی اوضاع و احوال و زندگی گذشته‌ی ملت‌هاست. این گونه رمان‌ها نه تنها سرگذشت‌ها بلکه صفات و اخلاق، رسوم و عادات، تحولات فکری و اخلاقی و خلاصه وجود و هستی ملل را تصویر می‌کند و جامعه و مردم روزگاران گذشته را، چنان که بوده و زیسته‌اند و اکنون به مرور اعصار و قرون از نظر نسل جدید سترده و پاک شده‌اند، از سر نو زنده می‌کنند (آرین پور، 1372، ص 239).
پیداست که مبنا و مأخذ رمان‌های تاریخی همان خود تاریخ یا آثار و بقایای تاریخی است که یاد ایام گذشته را حفظ می‌کند و به دست نسل‌های آینده می‌سپارد. اما جای تأسف است که تاریخ ایران اطلاعات کافی و سودمند در اختیار نویسندگان ما نگذاشته است.
در تاریخ‌های ایران مردم، یعنی گروه انبوه مردمانی که در یک عهد و زمان با هم می‌زیسته‌اند و لابد بیش از یک یا صد یا هزار تن بوده‌اند، تقریباً فراموش شده‌اند، تاریخ نویسان ایران از این نکته غافل مانده‌اند که، به جز شاهان و وزیران و امیران و سپهسالاران و روحانیان، مردمی نیز وجود داشته‌اند که در این کشور می‌زیسته، رنج‌ها و شادکامی‌ها داشته، جشن و سرور و عزا برپا می‌کرده و تمایلات روحی و اخلاقی خود را از راه نمایش‌های گوناگون اجتماعی ابراز می‌داشته‌اند. از این رو ما به خوبی نمی توانیم دریابیم که اکثر مردم سرزمین ایران از کشاورز و بازرگان و پیشه‌ور و کارگر در اعماق قرون خالیه چه سان و چگونه می‌زیسته و چه اندیشه‌هایی در سر داشته، چه می‌خورده، چه می‌پوشیده، درد و غم و شادی آنها چه بوده و با دیگر افراد مردم یا بیگانگان چه رابطه و معامله‌ای داشته‌اند. همچنین، در سرتاسر تاریخ طولانی ایران، در میان زنان جز از چند نفر نامی برده نشده که از زندگانی آنان هم آگاهی درستی نداریم و نمی‌دانیم که زن ایرانی در طول تاریخ چند هزارساله‌ی خود از حیث وظایف مادری، زناشویی و اجرای تکالیف خانوادگی و جشن‌های ملی چه نقشی بر عهده داشته است یا در اجتماعات خصوصی و عمومی، مجالس مهمانی و عزا و جشن‌های ملی با چه لباس و آرایشی حاضر می‌شده؛ این همه در پرده‌ی ابهام و تاریکی مانده است. تاریخ عمومی فقط جنگ و پیروزی و جشن شاهان و حاکمان و وزیران و امیران و سپهسالاران را بیان کرده است. اگر می‌خواهیم تاریخ عمقی جامعه‌ی ایران را بدانیم باید به رمان تاریخی فارسی مراجعه کنیم. زیرا که در این رمان‌های تاریخی، بر اساس عناصر تاریخی، رسوم و عادات، تحولات فکری و اخلاقی و طرز زندگی مردم ایران به طور مفصل توصیف شده است. در بحث پیش رو چند رمان تاریخی فارسی را به طور خلاصه بررسی می‌کنیم که در آنها عناصر تاریخی- اجتماعی ایران به کار رفته است.

شمس و طغرا

شمس و طغرا، نوشته‌ی محمد باقر میرزا خسروی (1226-1298)، نخستین رمان تاریخی فارسی است که در سال 1287 شمسی به چاپ می‌رسد. در واقع، شمس و طغرا داستان مفصلی است در سه جلد که نویسنده به هر کدام از دو جلد دیگر آن اسم دیگری نیز داده، یعنی جلد دوم را ماری و نیسی و جلد سوم را طغرل و هما نامیده است. (2) و نویسنده می‌کوشد خود را تاریخ نگار معرفی کند، و نه رمان نویس؛ در حالی که وقایع تاریخی پس زمینه‌ی کم رنگی از رمان عشقی- ماجرایی او را تشکیل می‌دهند.
موضوع رمان از وقایع دوره‌ی پرآشوب فرمانروایی مغول بر ایران انتخاب شده و مؤلف در تعریف آن می‌گوید: «رمانی است آمیخته با بعضی وقایع تاریخی و مطالب جغرافی و دقایق اخلاقی... از وقایع بیست و چهار ساله‌ی فارس و زمان پادشاهی آبش خاتون آخر اتابک از سلسله‌ی سلغریان (دیباچه‌ی مؤلف بر شمس و طغرا).
اتابکان سلغری سلسله‌ای مشهور از سلاطین فارس بودند از نژاد سلغر ترکمان که در آغاز ظهور کوکب اقبال سلجوقیان با حشم و عشیرت خود در رکاب آل سلجوق به ایران آمده و به صفحات فارس افتاده و تشکیل سلطنتی داده بودند. آخرین فرد این سلسله، اتابک مهد علیا آبش خاتون، دختر اتابک سعد بن ابی بکر بن سعد بن زنگی بود که هلاکوخان به تقاضای مردم فارس وی را به اتابکی آنجا فرستاد. اما همیشه امیری نیز از اردوی ایلخان با یک عده سوار مغولی و یک تن پتکچی (منشی و حسابدار) برای حفظ نظم و وصول منال دیوانی به شیراز فرستاده می‌شد. با این همه تا دو سال که هلاکوخان زنده بود به احترام عروس خود و پسرش کمتر مأمور به شیراز می‌فرستاد. اما چون هلاکو درگذشت و پسرش اباقاخان بر مسند خانی ایران نشست و منگو تیمور در جنگ مصر و شام شکست خورده در همدان بمرد، اگرچه پادشاهی فارس اسماً با آبش خاتون بود، لیکن یک تن از امرای بزرگ مغول با سپاهی مأمور توقف در شیراز و حفظ نظم و ضبط مالیات آنجا می‌شد و چیزی که از پادشاهی فارس برای ملکه باقی بود همان چهار دانگ با فیروزه و نوروزی و چند باب دکان و غلامان ماهروی زرین کمر بود و بس و چون مردم جاه طلب و دنیاپرست می‌دیدند که قدرت واقعی در دست مغولان است، هر کس دو اسبه به درگاه ایلخانی تاخته و با دادن اسب و استر و سیم و زر به خراب کردن کار خصم و تقرب خود به آنان می‌کوشید و بدین قرار هرج و مرج غریبی برپا شده اهل علم و دانش افسرده و دلیران ایرانی «که می‌دانستند این بلایی است که خود به سر خود آورده و رعیت را اسیر مغول‌ها کرده‌اند» اگر چه گاهی با آنان طرف شده و به آنها صدمه می‌زدند «تا دست و پای خود را جمع کنند و بدانند که همچو آسان نمی‌توان به مال و ناموس شیرازیان دست دراز کرد»، حتی المقدور کوشش می‌کردند که با مغولان سازش کنند تا بتوانند در سر فرصت سرزمین خود را از تسلط آنان رهایی بخشند.
«شمس الدین»، قهرمان شمس و طغرا، یکی از این شاهزادگان ایرانی است که نویسنده جلد اول اثر تاریخی خود را بر ماجرای عشق و ازدواج او با «طغرا»، دختر یکی از امرای مقتدر مغول، بنیاد نهاده است.

عشق و سلطنت یا فتوحات کورش کبیر

یکی دیگر از نخستین رمان‌های تاریخی فارسی عشق و سلطنت با فتوحات کورش کبیر نوشته‌ی شیخ موسی کبودرآهنگی (1260- 1332) است که در سال 1334ق به اتمام رسیده و در سال 1337ق به نفقه‌ی امیر نظام در همدان چاپ شده است.
نویسنده شالوده‌ی کار خود را بر آن نهاده است که رمان تاریخی و آموزشی به وجود آورد که عهد با عظمت کورش، سرسلسله‌ی خاندان هخامنشی، را در نظر خوانندگان زنده کند. مطالب قسمت تاریخی مبتنی بر روایات داستانی هرودوت مورخ یونانی است، بدین معنی که نویسنده از تاریخ هرودوت فصل تأسیس امپراتوری پارس (بند 107 تا 130) را عیناً اقتباس و اساس کار خود قرار داده و گاهی اطلاعاتی از اوستا یا تألیفات فرانسوی درباره‌ی تاریخ سلسله‌ی هخامنشیان بر آن افزوده است.
داستان از سال 561 پ م، سی و چهارمین سال پادشاهی آزیدهاک و اوان کودکی کورش، آغاز می‌شود. پادشاه ماد خواب دیده است که دخترش «ماندان»، زن کمبوجیه، درخت تاکی زاییده که سراسر آسیا را فرا گرفته و گزارشگران چنین پیش گویی کرده‌اند که کودکی از شکم «ماندان» سراسر آسیا را تسخیر و خاندان ماد را مطیع خود خواهد کرد. «آزیدهاک» به «هارپاکوس»، وزیر خود، فرمان می‌دهد که کودک را در گهواره به قتل برساند. اما مقدر نیست که او کشته شود، «میتراداتس»، شبان گاوچرانی که «هارپاکوس» طفل را به او می‌سپرد، به نوبه خود او را به زنش می‌دهد و «اگرادات» ده سال گمنام و ناشناس در میان شبانان و شبانزادگان پرورش می‌یابد. اما روزی که با رفقای خود در دهکده بازی می‌کند و رفقایش او را به پادشاهی برمی‌گزینند، یکی از بزرگزادگان ماد را، که از اطاعت او سرپیچی کرده است، بر طبق قواعد بازی و به رسم دربار اکباتان شلاق می‌زند. پسر به پدر و پدر به پادشاه شکایت می‌برد و بر اثر رسیدگی راز نهفته فاش می‌شود. ولی مغان اظهار عقیده می‌کنند که چون فرزندی که از نژاد تو به دنیا آمده یک بار در میان هم بازی‌های خود به پادشاهی رسیده است، دیگر برای بار دوم پادشاه نخواهد شد و نباید از او بیم و هراس داشت. «اگرادات»، که از این پس به نام حقیقی خود «کورش» خوانده می‌شود، به دستور شاه به پازارگاد می‌رود و چندی بعد از دلیران پارس بیعت گرفته بر ضد دولت ماد قیام می‌کند و در جنگ «آزیدهاک» را اسیر و مغلوب ساخته شاهنشاهی پارس و ماد را بنیان می‌نهد.

داستان باستان یا سرگذشت کورش

یکی دیگر از این نوع رمان‌های تاریخی داستان باستان با سرگذشت کورش نوشته‌ی میرزا حسن خان بدیع نصرت الوزاره (1251-1316) است که در سال 1299 شمسی به چاپ رسید. این رمان هم مانند رمان عشق و سلطنت با فتوحات کورش کبیر از شیخ موسی ما را به عهد کورش کبیر رهبری می‌کند. نویسنده‌ی این رمان هم مثل سلف خود از روایات هرودوت استفاده کرده، اما راه این دو نویسنده یکسان نیست، با این معنی که بدیع دست به اقدام جسورانه‌ای زده و خواسته است صحنه‌هایی را که تاریخ نویس یونانی تصویر کرده است با روایات شاهنامه تلفیق کند.
موضوع اصلی رمان بدیع «داستان شیرین بیژن و منیژه یکی از قسمت‌های تغزلی حماسه بزرگ فردوسی است. ولى نویسنده می‌کوشد مجالسی را که فردوسی در زمینه‌ی افسانه داده است، در چارچوب نتایجی که از مساعی محققان غرب به دست آمده جای دهد.

دام گستران یا انتقام خواهان مزدک

رمان دیگری از این نوع دام گستران یا انتقام خواهان مزدک اثر خامه‌ی صنعتی زاده‌ی کرمانی است که نخستین جلد این کتاب در سال 1299 شمسی در بمبئی به چاپ رسید و چون مورد توجه ادوارد براون قرار گرفت، صنعتی زاده جلد دومی هم در پی آن نوشت و در سال 1304 شمسی در تهران منتشر کرد. مجتبی مینوی در مقدمه‌ای که بر این چاپ نگاشت، متذکر شده است.
کتب رمانی که تا کنون به زبان فارسی طبع و نشر شده به استثنای معدودی از قبیل داستان ابراهیم بیک و داستان شمس و طغرا و داستان عشق و سلطنت ... و یکی دو فقره داستان‌های به صورت نمایش... تمامی ترجمه از کتب رمان اروپایی بوده و از آنها نیز تنها سه چهار کتاب مانند داستان حاجی بابای اصفهانی و ریحانة الافکار مربوط به تاریخ و اوضاع اخلاقی و اجتماعی ایران می‌باشد و معلوم است که این مملکت تا چه اندازه محتاج رمان‌های اخلاقی و تاریخی ایرانی است... کتابی که اکنون به دست شماست... به این صفت ممتاز است که هم مصنفش یک نفر ایرانی و هم موضوعش وقایع تاریخی ایران است. ... مقصود اصلی مصنف این داستان این بوده است که بنمایاند اخلاق و عادات و عقاید ایرانیان در اواخر دوره‌ی ساسانیان به طوری فاسد شده بوده است و چنان از صفت شهامت و شجاعت بیگانه گردیده بودند که قوه‌ی بقاء و حیات مستقل از ایشان سلب گشته و پل این سلطنت و حکومت شکسته و بر آب بود (مقدمه‌ی مینوی بر دام گستران، ج2، 1304).
در این کتاب نویسنده مقدمتاً ما را به عهد خسرو انوشیروان رهبری می‌کند و سرانجام دردناک جنبش مزدک را به اختصار بیان می‌کند و بعد در متن داستان وقایع سلطنت یزدگرد سوم آخرین پادشاه ساسانی، و لشکرکشی مسلمانان به سرداری سعد وقاص به ایران و جنگ‌های قادسیه و مداین و جلولا و شکست نهاوند و تباهی تاج و تخت یزدگرد و سرگردانی‌های او تا کشته شدن وی به دست ماهوی سوری در مرو و به طور خلاصه وقایع بیست سال سلطنت یزدگرد را از 632 تا 652 میلادی، که مصادف با خلافت ابوبکر و عمر قسمتی از عهد عثمان است، شرح می‌دهد.
ماخالسکی در رمان تاریخی فارسی صنعتی زاده را «پدر رمان‌های تاریخی ایران» دانسته و نوشته است:
تألیفات کرمانی در یک محیط پر از اضطراب و طوفانی نوشته شده و انتشار یافته است، یعنی در آغاز قرن بیستم که عناصر ترقی خواه و روشنفکر ایران مبارزه‌ی خود را با بقایای رژیم قدیم و اوضاع اجتماعی نامطلوب ادامه می‌دادند. به همین جهت دام گستران تنها تابلویی از انحطاط اخلاقی و سیاسی دولت ساسانی نیست، بلکه می‌خواهد مخاطرات شبیه به آن زمان را که ایران را در موقع انقراض سلسله‌ی قاجار تهدید می‌کند به هم میهنان بفهماند و برساند که در این موقع هم مانند همان زمان مخاطرات داخلی و خارجی ایران را تهدید می‌کند (مقدمه نادر فاتح دهلی، 1350).

داستان رمانی

درسال 1305 شمسی رمان تاریخی دیگری از صنعتی زاده به نام داستان مانی نقاش در شرح زندگانی افسانه‌ای مانی، بنیان گذار مذهبی معروف، منتشر شد که همان مزایا و همان معایب داستان مزدک را دارا بود و از حیات سبک نگارش هنری هم در سطحی بالاتر از آن قرار نداشت. وقایع رمان، که توصیفی رمانتیک از زندگی و عشق مانی است، در زمان جنگ‌های شاپور با امپراتور روم اتفاق می‌افتد. به گفته‌ی نیکیتین (1340)، خاورشناس روس، صنعتی زاده می‌کوشد تا «حس میهن پرستی و فداکاری کامل نسبت به دولت و ملت را در خوانندگان خود برانگیزد».

مظالم ترکان خاتون

در رمان مظالم ترکان خانون (1306) حیدرعلی کمالی (1248-1315) حمله‌ی مغول به ایران را با ایجازی که در میان نویسندگان رمان‌های تاریخی کم نظیر است توصیف می‌کند. خبر حمله‌ی مغول مردم شهر را نگران کرده است. فرخ زاد، از غلامان خاصه‌ی سلطان محمد خوارزمشاه، به خانه‌ی بی بی خانم منجم می‌آید تا او نتایج جنگ با چنگیزخان را برای سلطان پیشگویی کند منجم حمله‌ی مغول را نتیجه‌ی بی فکری و ظلم سران مملکت، به خصوص ترکان خاتون، می‌داند. فرخ زاد، به علت آوردن این پیام، به دست مأموران ترکان خاتون در بند می‌شود ادامه‌ی داستان به نگرانی‌ها و تلاش‌های معشوقه و دایه‌ی فرخ زاد برای رهایی او اختصاص دارد. اما این تلاش‌ها با فرا رسیدن مغولان بی نتیجه می‌ماند و کابوس‌های فرخ زاد تعبیر می‌شود: ترکان خاتون، قبل از گریز، او را همراه دیگر محبوسان به جیحون می‌اندازد؛ معشوقه‌ی فرخ زاد نیز خود را در همان رود غرق می‌کند.
کمالی افسانه سرابى رمانتیک است و از عاشق و معشوقی می‌نویسد که سخن‌های غم انگیزی که خون از آن می‌چکد با هم می‌گفتند. اما کارش، از نظر پرداخت شخصیت‌ها و درستی شم تاریخی، از ارزش‌هایی برخوردار است. او بر خلاف معهود رمان تاریخی، به جای پرداختن به شاه و درباریان، نجبای وطن پرست را مورد توجه قرار می‌دهد. چنین است که منتقدی می‌گوید: «رمان تاریخی از خسروی تا نثری، دولت آبادی، صنعتی زاده و رحیم زاده صفوی تکاملی نیافت، جز در آثار کمالی» (زرین کوب، 1351).

لازیکا

دومین رمان تاریخی کمالی، لازیکا (1310)، توصیفی به فارسی سره از جنگ‌های رومیان و سربازان انوشیروان در ایالت لازیکا واقع در ساحل دریای سیاه است. او در این افسانه‌ی تاریخی می‌کوشد زمینه‌های حمله‌ی اعراب به ایران را طی یک داستان عاشقانه‌ی پردسیسه بنمایاند. کمالی در این رمان تاریخی آخرین سال‌های حکومت ساسانیان را تصویر می‌کند و هرجا فرصت کند از زبان قهرمانان خود توضیحات تاریخی مفصلی درباره‌ی اصول عقاید زردشت و مزدک و مانی می‌دهد.

داستان شهربانو

رحیم زاده صفوی رمان تاریخی داستان شهربانو (1310) را، در پرتو تحقیقات جدید تاریخی، درباره‌ی سقوط ساسانیان بر اثر حمله‌ی اعراب مسلمان نوشت و در آن با نثری سره اطلاعاتی درباره‌ی وضع زنان در عصر ساسانی ارائه داد. اما غالباً داستان را فدای دقت در توضیح‌های تاریخی کرد. این رمان در چهار بخش تدوین شده است.
رحیم زاده هم، مانند اغلب نویسندگان رمان‌های تاریخی، خود را مورخ می‌داند و می‌گوید: «خواسته‌ام نتیجه‌ی سال‌های زحمت و تتبع خودم را در تاریخ ایران لباس قصه بیپوشانم تا خواننده با رغبت و لذتی آن را بخواند و مقصود من که نشر تعلیم نکات تاریخی است صورت گرفته باشد... هر چند تاریخ را به لباس قصه (رمان) در آورده‌ام، ولیکن مطالب مهم و زمینه‌ی اصلی و تقریباً تمام پیکره‌ی آن تاریخ است» (صفوی، دیباچه‌ی داستان شهریانو، 1327).
او می‌خواست تاریخ ایران از آخر عهد ساسانیان تا سال‌های 1300 را در قالب رمان عرضه کند، اما عمرش وفا نکرد. وی نوعی افسانه‌ی تخیلی را وارد رمان تاریخی می‌کند. ما در این رمان می‌بینیم که یزدگرد و ماه آفرین و دخترشان شهربانو به غار مغان می‌روند تا با موبدان اصیل زردشتی ملاقات کنند. سنگ‌های عظیم دهانه‌ی غار با فشار سنگی کوچک به کنار می‌روند و غارهایی هویدا می‌شوند که با چراغ‌های خودافروز نورانی‌اند؛ در تونلی به طول پنج فرسنگ، یزدگرد و همراهان سوار بر ارابه‌ای خودرو می‌شوند که به سیمی پیوسته و از آن انرژی می‌گیرد.
نویسندگانی چون آخوندزاده و میرزا آقاخان حمله‌ی اعراب و پیامدهای آن را مانعی بر سر راه ییشرفت تاریخی ایران می‌دانستند، اما رحیم زاده که مسلمانی متدین و از منتقدان تمدن غرب است، برداشت دیگری از این ماجرا دارد. او بر ویرانه‌های گذشته‌ی باشکوه ساسانی آینده‌ای را بنا می‌کند که در آن هویت ایرانی به شکل شیعی گری نمود می‌یابد. ایرانیان بنی امیه را از شهر ری می‌رانند، شهربانو را به نیابت فرزندش، امام سجاد (علیه السلام)، به فرمانروایی برمی‌گزینند و در تدارک سپاه برای یاری امام حسین (علیه السلام) برمی‌آیند. اما وقتی، پس از واقعه‌ی کربلا، بنی امیه به ری می‌تازند، شهربانو از آنجا می‌رود و کوهی آغوش به رویش می‌گشاید که ماه آفرین و سپهدان ایرانی را در دل خود دارد.

دلیران تنگستانی

محمد حسین رکن زاده آدمیت رمان دلیران تنگستانی (1310) را به منظور توصیف حوادثی نوشت که به هنگام جنگ بین المللی اول در جنوب ایران رخ داده بود و آن را به سال 1310 شمسی در 41 شماره‌ی روزنامه‌ی کوشش چاب نمود. محمدعلی جمالزاده (1370) در مقدمه‌ی خود بر این کتاب می‌نویسد:
کاب مزبور روی هم رفته رمان تاریخی است، منتهی قسمت تاریخی آن بر قسمت رمانی می‌چربد... با آنکه رمان تاریخی است متضمن یک قصه و افسانه که وقایع تاریخی در طی آن بیاید و مانند دو رشته‌ی مروارید مطالب متفرقه را به یکدیگر مربوط سازد نیست.... گریز از رنگ آمیزی‌های ادبی و نپرداختن به عوالم درونی آدم‌ها سبب شده که نویسنده از حد وقایع نگاری تاریخی در نگذرد و به حیطه‌ی رمان کمتر نزدیک شود. گفتگوها نیز غالباً غیر طبیعی و به اصطلاح لفظ قلم است. کتاب با اینکه در جنوب می‌گذرد، ازلحاظ جنبه‌های اقلیمی ضعیف است، به خصوصیات روحی مردم منطقه و وضع جغرافیایی آن توجهی نشده است.
مؤلف در دیباچه‌ی کتاب، اطلاعاتی درباره‌ی منطقه‌ی بوشهر و تاریخ جنگ‌های تنگستانی‌ها با دشمن می‌دهد. در طول داستان نیز به قول خود می‌کوشد به حشو و زوائد و اغراق گویی نگرود و جنبه‌ی استنادی رمان را حفظ کند. آدمیت بر مردانگی و انسان دوستی ایرانیان تأکید می‌کند تا ددمنشی اروپائیان، که ایرانیان را وحشی می‌دانند، برملا کند.

آشیانه‌ی عقاب

زین العابدین مؤتمن رمان آشیانه‌ی عقاب را بین سال‌های 1309 تا 1316 شمسی نوشت و بخش‌های نخستین آن را در سال 1313به صورت پاورقی روزنامه‌ی شفق سرخ منتشر کرد. ماجراهای این رمان هزار صفحه‌ای بر اساس رقابت خواجه نظام الملک و حسن صباح، برای قبضه‌ی قدرت در دربار ملکشاه سلجوقی، شکل می‌گیرد. وقتی حسن موفق به تنظیم دفترهای مالیاتی می‌شود، خواجه به یاری نوکر او، چهره، دفترها را آشفته می‌کند. حسن صباح مغضوب و از دربار رانده می‌شود. علی، رئیس دزدان، که به عنوان «آدم بد» داستان در همه جا حضور دارد، ماجرا را به حسن خبر می‌دهد و باعث قتل چهره به دست او می‌شود.
آشیانه‌ی عقاب نمونه‌ی واقعی یک داستان عامه پسند در دوره‌ی قدر قدرتی رضاشاه است. در این رمان، شورشی فردی منفور است و قهرمان دوران با در آمدن به خدمت حکومت بر رقبا پیروز می‌شود و مقام و ثروت می‌یابد.
در آشیانه‌ی عقاب، تاریخ نقشی حاشیه‌ای دارد. اشاره‌هایی به درگیری‌های حسن صباح و خواجه نظام الملک، دسیسه‌های همسران ملک شاه برای تصاحب قدرت و اسرار قلعه‌ی الموت رسید. اما ماجراهای رقت انگیزی که بر خانواده‌ی عبدالله می‌گذرد عمده‌ترین نقش را در داستان می‌یابند. به طوری که نویسنده نیز بالاخره متوجه می‌شود و در پایان کتاب می‌نویسد: «کتاب از نظر جنبه‌های تاریخی تا حدی ناقص و ناتمام به نظر می‌رسد و... شرح چگونگی اوضاع تاریخی ... محتاج به تألیف و نگارش داستانی جداگانه است» (مؤتمن، 1362).

ده نفر قزلباش

دوره‌ی مشروطه و سال‌های 1320 شمسی را می‌توان دو عصر عمده‌ی نگارش رمان‌های تاریخی در ایران دانست. توجه به تغییرات ساختار رمان تاریخی از شمس و طغرا به بعد نشان می‌دهد که عمده‌ترین انگیزه‌ی نوشتن این نوع رمان‌ها در هر دو دوره آرامش طلبی و امنیت جویی است. اولین نویسندگان رمان‌های تاریخی خود را مورخ می‌دانستند، اما در رمان‌های دهه‌ی 1320 توجه عمده نویسنده صرف درگیر کردن خواننده با رویدادهای ناشناخته به منظور سرگرم کردن او می‌شود. ابراهیم مدرسی به خواننده قول می‌دهد که «هیچ گاه از تعقیب داستان منحرف نشده.... مورخ نشود» اگر رمان واقع گرا، با تصویر کردن جهان ممکن، خواننده را در تقابل با وضع موجود قرار می‌دهد، رمان تاریخى این دوره او را به جهان شگفت و رؤیایی پهلوانان پیروز و بانوان زیباروی و عاشق پیشه می‌برد، دنیایی به دور از یکنواختی‌ها و مشکلات دنیای واقعی که در آن خواننده، از طریق همانندسازی خود با قهرمانان رمان، گریز گاهی می‌یابد. در جستجوی رابطه‌ی ساخت درونی بهترین رمان تاریخی این دوره، ده نفر قزلباش از حسین مسرور را می‌یابیم که با چیره دستی اساسی ترین آمال حاکمیت در روزگار خود را به شکلی ادبی متبلور ساخته است.
مسرور وطن پرستی متعصب و در تمام عمر طرفدار حکومت سلطنتی بود. وی هدف از نگارش ده نفر قزلباش در سال‌های متلاطم دهه 1330 را عبرت دادن به ملت ایران می‌داند تا در روزهای خطر برای بقاء و موجودیت خود از گذشتگان قهرمان وطن خویش الهام گرفته سر خط باستانی خود را، که اثبات در برابر حوادث و مبارزه با اهریمنان و بدخواهان است، به دست باد حوادث نسپارد. او می‌گوید:
هنگامی ما شروع به نشر داستان ده نفر قزلباش کردیم که پس از شهریور 1320 بود، مردم ایران در اثر ناکامی‌های گوناگون و محرومیت‌های بسیار، مأیوس و دشمنان برای نابود کرد. آثار معنوی و خاصیت‌های نژادی ما، با تشکیلات اساسی و نوبنیاد و برنامه‌های تخریبی دامنه دار، شروع به کار کرده بودند. (مسرور، پیش نگارده نفر قزلباش، 1340).
ده نفر قزلباش رمان پرحادثه‌ای است، اما ماجراها و آدم‌هایش غالباً با ماجرای اصلی ربط دارند- هر آدمی که در صحنه‌ای حضور می‌یابد بعدها در گره گاهی به کار می‌آید. در جامعه‌ای پرفتنه و تعصب، شهسوار عاشق پیشه راه خود را از میان آتش و خون باز می‌کند و از چنبر توطئه‌ی درباریان می‌رهد. داستان، برخلاف رمان‌هایی چون دلشاد خاتون، طرحی پیچیده ندارد و روالی خطی دارد. نویسنده در گریز از این روال و برای چندآوایی کردن داستان، داستان‌های کوتاهى در دل رمان خود جای می‌دهد. ساخت پیکارسک رمان با سفرها و مأموریت‌های نظامی قهرمان گسترش می‌یابد. مشکلات در آخرین لحظه‌ها- برای حبس کردن نفس در سینه‌ی خواننده- به شکلی افسانه‌ای حل می‌شوند و قهرمان که سرمویی با مرگ فاصله دارد نجات می‌یابد. عشق به معشوقه و ایمان مذهبی به حکومت صفوی انگیزه‌های تعیین کننده‌ی اعمال سلحشوران داستان است. آنچه در میان درباریان می‌گذرد مخل پیشرفت قهرمان است. دسایس امیران، جنایت‌های سیاسی، بند و بست‌ها برای نزدیک شدن به قدرت، حیلت‌ها و حسابگری‌ها نشانگر جهانی بی رحم‌اند که در آن توطئه گران در هر گوشه و کنار در انتظار فرصت هستند. زنان نقش آشکاری در این رمان ستاینده‌ی سلسله‌ی متعصب صفوی ندارند، قدرتمندترین آنان- پری خانم- دستگاه جاسوسی گسترده‌ای دارد، شاهان را می‌کشد یا به قدرت می‌رساند؛ اما خودش را هیچ گاه نمی‌بینیم. خوری را به ندرت می‌بینیم. زن قدرتمند محمد شاه نیز وضعیتی چون پری خانم دارد. اما پاورقی نویسان فرودست تر از مسرور بخش عمده‌ای از کشش داستان‌های خود را از طریق ماجراهای عاشقانه‌ی زنان درباری پدید می‌آورند.
امتیاز این کتاب وقوف دقیق نویسنده بر چند و چون فضا و زندگی اجتماعی زمان اثر است، مطالعه و جستجوی وسیع او در مورد سرچشمه‌های داستان و اشخاص آن است. شکل اثر حساب شده و اندیشیده است و مکالمات که با اصطلاحات و تعابیر خاص روزگار داستان آراسته شده یکسر رایحه‌ی تاریخ می‌دهد (سپانلو، 1374، ص136-7)
مسرور در متجاوز از یک هزار صفحه طرحی از تاریخ اجتماعی و سیاسی مردم ایران (از اواخر سلطنت شاه طهماسب تا عصر شاه عباس) را به ما ارائه می‌دهد. مطالعه‌ی همه جانبه‌ی او ما را با نوع زندگی، خوراک، پوشاک، اسلحه، طرز گفتار، سازمان‌های مذهبی و اداری آن عصر آشنا می‌کند.

نتیجه

غیر از این رمان‌ها، که در بالا نام برده و به طور خلاصه معرفی شده است، در ادبیات فارسی رمان‌های ‌زیادی وجود دارند که از تاریخ و وقایع معاصر عنصر گرفته‌اند. مخصوصاً ادبیات پس از انقلاب اسلامی، ادبیات جستجو و کشف هویت و درک تفاوت‌هاست و اغلب رمان‌ها زمینه‌ای تاریخ- سیاسی یافته‌اند. نویسندگان، برای بازنمایی گذشته، گاه وقایع نگاری کرده‌اند و گاه به تحلیل‌های سیاسی- اجتماعی روی آورده‌اند. احمد محمود در داستان یک شهر به تحولات دهه‌ی 1330پرداخته، اسماعیل فصیح در رمان‌هایش از سال‌های 1300 تا هنگام جنگ ایران و عراق در حرکت است. دولت آبادی کلیبر، جای خالی سلوچ و اقلیم باد (جلد اول روزگار سپری شده‌ی مردم سالخورده) را با هدف بازآفرینی فصولی از تاریخ معاصر می‌نویسد. رازهای سرزمین من از رضا براهنی نیز رمان سیاسی- تاریخی از ماجراهای دهه‌ی 1320 تا 1357 است. شهرنوش پارسی پور در طوبا و معنای شب تحول وضع زن ایرانی در تاریخ معاصر را از دیدگاهی عرفانی- اساطیری پی می‌گیرد. منیره روانی پور در اهل غرق دلتنگ ویرانی جنوب جادویی بر اثر کشف نفت و پا گرفتن صنعت مونتاژ است. معروفی در سمفونی مردگان روشنگری را توصیف می‌کند که در جامعه‌ی مصلحت گرای سال‌های 1340 نابود می‌شود. راوی رمان بادها خبر از تغییر فصل می‌دادند، جمال میرصادقی، در گذر از جامعه با جلوه‌های تباه کننده‌ی آن آشنا می‌شود و در کوران حوادث سیاسی دهه‌ی 1340 قرار می‌گیرد.
ما از خواندن این رمان‌های تاریخی در مورد تاریخ اجتماعی و سیاسی مردم ایران و نوع زندگی، خوراک، پوشاک، اسلحه، طرز گفتار، اخلاق، رسوم و رواج و عادات، تحولات فکری و اخلاقی، جشن و فرهنگ، کشاورزی و بازرگانی مردم ایران مطلع می‌شویم.

پی‌نوشت‌ها:

1. دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه داکا، بنگلادش masburk@yahoo.com.
2. این کتاب که طرح آن قبلاً ریخته شده بود، در سال‌های پرتشویق انقلاب مشروطیت ایران به وجود آمد. نویسنده جلد اول آن را در 23 شوال 1327 ق، جلد دوم را در ربیع الثانی 1328ق و جلد سوم را در 23 رجب همان سال به اتمام رساند. هر سه جلد را در سال 1328 ق برای نخستین بار به همت معتضدالدوله کرمانشاهی در چاپخانه شرافت احمدی چاپ شده است (آرین پور، 1372، ج2، ص241).

منابع تحقیق :
- آخوندزاده، میرزا فتحعلی (1349). تمثیلات، به همت باقر مؤمنی، تهران: اندیشه.
- سپانلو، محمدعلی (1374). نویسندگان پیشرو ایران، تهران: نگاه.
- میر عابدینی، حسن (1377). صد سال داستان نویسی ایران، ج1 و 2، تهران: چشمه.
- آرین پور، یحیی (1372). از صبا تا نیما، ج2، تهران: زوار.
- نیکیتین، بازیل (1340). مقدمه بر نادر فاتح دهلی، نوشته‌ی صنعتی زاده کرمانی، تهران: ابن سینا.
- زرین کوب، عبدالحسین (1351). «نقد از صبا تا نیما»، راهنمای کتاب.
- صفوی، رحیم زاده (1327). دیباچه داستان شهربانو، چاپخانه بانک ملی.
- جمالزاده، محمدعلی (1370). مقدمه بر دلیران تنگستانی، تهران: اقبال.
- مؤتمن، زین العابدین (1362). آشیانه‌ی عقاب، بنگاه مطبوعاتی افشاری.
- مسرور، حسین (1340). پیش نگار ده نفر قزلباش، ج1، کتاب‌های جیبی.
منبع مقاله :
به کوشش داریوش رحمانیان؛ (1392)، مجموعه مقالات همایش تاریخ و همکاری‌های میان رشته‌ای، تهران: پژوهشکده تاریخ اسلام، چاپ اول.