حاکم لاهوری؛ شاعر پارسی گوی هندی

ملا عبدالحکیم فرزند شادمان‌خان اوزبک ملقب به شاه عبدالحکیم، متخلص به حاکم (مرادآباد 1120- تته 1182ق)، تذکره نویس و شاعر پارسی گوی هندی. نسبت او به اوزبک اورغ دورمن از نجبای ازبکان می‌رسید. پدرش از بلخ به دکن کوچید و در دستگاه اداری تیموریان هند پایگاهی بلند یافت. در 1135 ق که شادمان خان درگذشت حاکم پانزده ساله بود. وی به خواندن کتابهای فارسی و اشعار استادان قدیم علاقه‌ی فراوان می‌ورزید و گه گاه خود نیز شعر می‌سرود. سرانجام به خدمت شاه فقیرالله لاهوری، متخلص به آفرین (م 1154 ق) پیوست و در زمره‌ی شاگردان او درآمد. پیش از لشکرکشی نادر به هندوستان (1152 ق) به ارشاد حاجی محمد شریف قادری از خلفای شیخ سعدی لاهوری در سلک اهل عرفان درآمد و به سلسله‌ی قادریه پیوست پس از بازگشت نادر از هند حاکم چندی به مسافرت دهلی و استان اِوِد و روستای رای بریلی (از روستاهای اوتار پرادش کنونی) رفت و به جامه‌ی فقرا درآمد. پس از آن به قصد خبر یافتن از احوال خویشانش به زادبومش لاهور شتافت و پس از شش ماه به شوق دیدار با آخوند عبدالسلام نقشبندی رهسپار کشمیر شد. حاکم یک سال و نیم در کشمیر ماند و پس از آن به زیارت حج رفت (1174 ق) و حرمین شریفین و نیز مزارات بزرگان دین از جمله حضرت فاطمه (سلام الله علیها) را زیارت کرد و در صفر 1175 ق به بندر سورت در هند رسید. سپس با واقف لاهوری در اورنگ آباد دکن توقف کرد و در تکیه‌ی شاه محمود سکونت گزید. وی در این شهر با میر غلامعلی آزاد بلگرامی دیدار نمود و با دیدن تذکره‌ی عمومی مجمع النفائس سراج‌الدین علیخان آرزو نزد آزاد بلگرامی آرزویی که از دیرباز در دل او بود زنده شد و به تألیف تذکره‌ای پرداخت که بر آن تحفة المجالس نام نهاد، اما بعدها به پیشنهاد آزاد بلگرامی نام این تذکره را به مردم دیده تغییر داد. حاکم پس از سفرهای کوتاهی به حیدرآباد دکن و شمال هند و خانپور و هوشیارپور و دیدار با زن و فرزندان در لاهور بار دیگر به کشمیر رفت، اما هنگامی که از این سرزمین باز می‌گشت در میانه‌ی راه بیمار شد و سرانجام در تنه از نواحی سند درگذشت. حاکم از شعرای میانمایه‌ی هند در سده‌ی دوازدهم هجری است. شمار ابیات دیوان حاکم را تا 4000 برآورد کرده‌اند. تذکره‌ی مردم دیده که در واقع دنباله‌ی مجمع‌النفائس است، زندگینامه‌ی 63 تن از شاعرانی است که مؤلف با آنها دیدار کرده بود. اثر دیگر حاکم تذکره‌ی کوتاهی به نام منتخب حاکم است که تنها زندگینامه‌ی شش تن از شعرای معاصرش را در بر می‌گیرد.
کتابنامه:
تاریخ تذکره‌های فارسی، 266/2 به بعد؛ تذکره‌نویسی فارسی در هند و پاکستان، 415؛ تذکره‌ی شعرای پنجاب، 114؛ الذریعة، 1-225/9؛ خزانه‌ی عامر، 200؛ عقد ثریا، 25؛ نتایج‌الافکار، 196؛ عبدالحکیم حاکم لاهوری، مجله‌ی دانشکده ادبیات مشهد، سال 4، 276.
منبع مقاله : گروه نویسندگان، (1391)، دائرةالمعارف تشیع (جلد ششم)، تهران: انتشارات حکمت، چاپ اول.