حجامت؛ هم پیشگیری هم درمان و انواع آن

خون گرفتن به طرز خاص و به قصد تداوی که در طب قدیم اسلامی هم به قصد بهداشت و پیشگیری از بیماریها، هم به قصد درمان بعضی از بیماریها انجام می‌گرفته است. در طب تجربی عرب حجامت سابقه‌ای طولانی دارد. حضرت رسول (صلی الله علیه و آله و سلم) به حجامت می‌پرداخته‌اند و حجامتگر یا حجام مخصوص به نام ابوطیبه داشته‌اند. در حدیثی که از حضرت رسول (صلی الله علیه و آله و سلم) نقل شد، تصریح شده بود که حجامت باید با شکم خالی باشد، ولی احادیثی از حضرت صادق (علیه السلام) در نهی از حجامت با حالت ناشتا نقل شده است (بحار، 124/62). حجام یا خونگیر برای حجامت معمولاً با شاخی میان تهی یا شیشه‌ای به همان شکل بین دو کتف کسی را که قصد حجامت داشته به اصطلاح بادکش می‌کرده است. محل بادکش بر آماسیده می‌شده، سپس با استره‌ی مخصوص و پاکیزه چند خراش بر سطح پوست وارد می‌کرده که از آنها خون بیرون می‌جهیده و با همان شاخ و بادکش کردن جریان باریک خون را کنترل می‌کرده است. حجامت فقط بین دو کتف نبوده و دست و پا و ا ندامهای دیگر را نیز عنداللزوم و برای راندن درد و ورم از آنها حجامت می‌کرده‌اند. فرق بین فصد و حجامت آن است که در فصد رگ را می‌گشوده‌اند و میزان رفتن خون بیش از حجامت بوده است. حدیثی از حضرت صادق (علیه السلام) نقل شده است به این مضمون که طب عرب پنج رکن دارد: حجامت، حقنه، سعوط (دارو چکاندن در بینی)، قی، حمام، و آخر الدواء الکی (و آخرین چاره‌ی بعضی بیماریها داغ گذاردن است) (بحارالانوار، 118/62). حدیث دیگری از حضرت باقر (علیه السلام) نقل شده که طب عرب را دارای هفت رکن دانسته‌اند و بر پنج فقره‌ی حدیث پیشین، نوشیدن شربت عسل و نیز نوره کشیدن را اضافه دارد (پیشین). حجامت حضرت رسول (صلی الله علیه و آله و سلم) غالباً سه گانه بوده ا ست. یکی سر را حجامت می‌کرده‌اند و آنرا «متقدمه» می‌نامیدند، یکی بین کتفین و آن را «نافعه» می‌نامیدند، و یکی بین ورکین (رانها) و آن را «مغیثه» یا «معینه» می‌نامیدند (پیشین، 120). انس روایتی از حضرت رسول (صلی الله علیه و آله و سلم) نقل کرده است به این شرح: حجامت هنگام گرسنگی دوا، و به هنگام سیری مرض، و در هفتم یا دهم هر ماه شفا، و روز سه شنبه مایه‌ی صحت بدن است و جبرئیل مرا به حجامت سفارش کرد چندان که گمان کردم امری واجب است (بحار، 126/62). در مورد روز مناسب برای حجامت احادیث مختلفی هست که روزها و ساعات معینی را توصیه می‌کنند. روز شنبه و یکشنبه و دوشنبه و مخصوصاً سه‌شنبه تجویز شده ولی روز جمعه و مخصوصاً روز چهارشنبه به شدت نهی شده است. احادیثی با مضمون مشابه از حضرت صادق (علیه السلام) روایت شده که فرموده‌اند، آیة‌الکرسی بخوان و هر وقت که خواستی حجامت کن. در حدیثی که از حضرت رسول (صلی الله علیه و آله و سلم) نقل شد، تصریح شده بود که حجامت باید با شکم خالی باشد، ولی احادیثی از حضرت صادق (علیه السلام) در نهی از حجامت با حالت ناشتا نقل شده است (بحار، 124/62). همچنین از حضرت صادق (علیه السلام) روایت شده است که چون کودک به چهار ماهگی رسید خوب است از سرش حجامت کنند و این کار را هر ماه یک بار تکرار کنند (پیشین، 127). از ابن سیرین نقل شده است که احتجام یا حجامت تا چهل سالگی است ولی سایر اطبا و سایر منابع این را تأیید نکرده‌اند. البته از مطاوی اخبار و احادیث مربوط به حجامت بر می‌آید که در سنین پیشرفته‌ی پیری که حرارت بدن رو به نزول دارد، حجامت جایز نیست. ابن سینا در ارجوزه‌ی طبی‌اش اشاره به رعایت و حفظ عادت فصد و حجامت دارد:
و من تعودت له الفصادة
فلا یکن یقطع تلک العادة
(کسی که فصد و حجامت عادت او شده، این عادت را نباید قطع کند) مگر در دهه‌ی هشتاد عمر. در فقه الرضا آمده است که چون عزم حجامت کردی چهار زانو در پیش حجام بنشین و بگو: «بسم الله الرحمن الرحیم. اعوذ بالله الکریم فی حجامتی من العین فی الدم و من کل سوء ...» (به نام خدای بخشاینده‌ی مهربان، از این که در حجامتم و جاری شدن خونم مرا چشم بزنند و از هر سوء و مکروهی به خداوند کریم پناه می‌برم) (بحارالانوار، 117/62).
کتابنامه:
جز آنچه درمتن مقاله آمده، حلیة المتقین، باب نهم، فصل دوم «در آداب حجامت»؛ مکارم الاخلاق، باب چهارم، فصل چهارم «در حجامت».
منبع مقاله :
گروه نویسندگان، (1391)، دائرةالمعارف تشیع (جلد ششم)، تهران: انتشارات حکمت، چاپ اول.