انقلاب و عاشورا

بازخوانی فلسفه قیام عاشورا با فلسفه انقلاب اسلامی
 

موضوع مقاله فلسفه قیام عاشورا و تأثیر آن به عنوان ارائه‌کننده یک الگوی اجتماعی- سیاسی بر جنبش‌های شیعی در تاریخ اسلام است. به همین دلیل، ابتدا ماهیت و عناصر سازنده این قیام را بررسی می‌کنیم.

تعداد کلمات: 3413 / تخمین زمان مطالعه: 17 دقیقه

ارتباط میان دو انقلاب

اولین موردی که این دو واقعه -یعنی عاشورا و انقلاب اسلامی- را به یکدیگر مرتبط می‌کند، خود لفظ «واقعه» است. من در این‌جا بین «واقعه» و «حادثه» تفاوت می‌گذارم. وقایع مثل اتوبان‌های بزرگ هستند که حوادث مثل خیابان‌هایی از آن‌ها منشعب می‌شوند. وقایع هستند که به حوادث معنا می‌دهند. برای مثال، انقلاب اسلامی، یک واقعه بزرگ است؛ اما دوم خرداد و سوم تیر، حادثه هستند؛ چرا که هیچ‌کدام نتوانسته‌اند آن واقعه اصلی -یعنی انقلاب اسلامی- را تغییر دهند. در واقعه عاشورا نیز حوادث زیادی داریم؛ مثل اسارت اهلبیت، شهادت امام حسین(ع) و... اگر واقعه قیام امام حسین(ع) نباشد، آن حوادث معنا ندارد. پس هم انقلاب اسلامی و هم عاشورا، وقایع مهمی هستند که هر دو مسیر تاریخ را عوض کرده‌اند.
در وقایع، دو عنصر وجود دارد: یکی، عنصر نفی وضعیت موجود ؛ دیگری، طرحی آرمانی. اگر فقط نفی وضع موجود نباشد، شورش است. اما واقعه عاشورا چیزی بیش از این بود. در واقع عاشورا هم نفی وضع موجود و هم چشم‌انداز اجمالی یک طرح ایده‌ال بود.

در قیام امام حسین(ع)، نکته بسیار مهمی وجود دارد و آن تقابل میان امامت و خلافت است. در تاریخ اسلام، بسیار مهم بود که پس از پایان نبوت -یعنی رحلت پیامبراکرم(ص)- جانشین نبوت و ادامه دهنده اسلام راستین کیست؟ در این‌جا بین خلافت و امامت اختلاف افتاد. آن‌چه در واقع اتفاق افتاد، خلافت بود؛ اما آن‌چه شیعه معتقد بود که بطن و روح اسلام در آن قرار دارد، امامت بود. در زمان یزید، اتفاق خاص دیگری افتاد؛ و آن این‌که آن خلافت نیم‌بندی که هنوز یک مقدار ظواهر اسلامی را حفظ می‌کرد، به سلطنت مبدل و به عبارتی، خلافت مورورثی شد. درحالی که خلافت نه به شکل موروثی بلکه با بیعت به خلفای اول، دوم و سوم رسید؛ اگرچه به همین بیعت هم انتقاد داریم. اما در دوره یزید، حکومت یکباره سلطنتی شد. در این میان، امام حسین(ع) -که می‌خواست خط اصیل اسلام را زنده کند- در مقابل این اقدام ویژه حکومتی -یعنی تبدیل خلافت به سلطنت- ایستاد. در واقع خط پررنگ امامت، وضعیتی انقلابی در برابر خط سلطنت -که با قیام امام حسین(ع) به تدریج کمرنگ شد- پدید می‌آورد. بنابراین، امامت را می‌توان به دو شاخه تقسیم کرد: ۱. شاخهای که در طول آن هنوز خلافت به سلطنت تبدیل نشده ولی امامت خط خود را از خلافت جدا کرده است، هرچند نه به صورت یک قیام سراسری و حرکت انقلابی؛ ۲. شاخه دیگر، در قضیة قیام امام حسین(ع) است، چون خلافت به سلطنت تبدیل شده بود، تقیه دیگر معنا نداشت و در این‌جا امامت وارد فاز جدیدی شد.

این تقابل چنان پررنگ بود که امام حسین(ع) معتقد بود یزید و دستگاه وابسته به وی، همه کافرند و ریشه در فرهنگ جاهلی دارند. شوخی نیست که فردی در مسند پیامبر(ص) بنشیند و ادعا کند که مشروعیتش از آن حضرت(ص) است، ردای پیامبر(ص) را بپوشد، و بعد نوه پیامبر(ص) بگوید که این فرد غاصب جد من است و این اسلام، اسلام جاهلیت است و تمام آن بدعت است. باید دید که اثر این خط انقلابی امامت در تاریخ چیست؟ این خط نخست در خود عراق، به شکل قیام مختار علیه بنی‌امیه، تبلور پیدا کرد؛ آنچنان‌که این قیام، یکی دو سال بعد کل حکومت آن سامان را تغییر داد. زبیریان نیز در عربستان قیام کردند و بنی امیه به شام محدود شد. لذا در چند سال پس از قیام اباعبدالله الحسین(ع)، جغرافیای سیاسی اسلام بدین صورت تغییر کرد که مختاریان در عراق، زبیریان در عربستان و بنی‌امیه در شام بودند. نکته مهم‌تر آن‌که بنی‌امیه دو شاخه شدند: شاخه بنی‌سفیان و شاخه بنی‌مروان. بعد از قیام امام حسین(ع)، شاخه بنی‌سفیان به حاشیه رانده شد و شاخه بنی مروان در شام روی کار آمد. پس، تأثیر قیام امام حسین(ع) را میتوان از برهم خوردن جغرافیای سیاسی سه منطقه عراق، شام (سوریه) و عربستان پیگیری کرد؛ اما سرنگونی بنی‌امیه هم پس از آن قیام است، چراکه از آن به بعد تمامی حرکت‌های انقلابی، به ویژه در اواخر دوران بنی امیه، عبارت «رضای آل محمد(ص)» را شعار خود کرده بودند. اصلاً روی کار آمدن عباسیان، حاصل همین بود عباسیان می‌گفتند که ما فقط با یکی از اعضای اهلبیت پیامبر(ص) بیعت می‌کنیم.
 

پرسشگری، حق شهروندان است؛ اما این حق مسبوق به امر دیگری است. به بیان دیگر، پرسش‌گری به معیار نیاز دارد. پرسش‌گری، ملاک عدل و انصاف و بصیرت می‌خواهد. بدیهی است که اگر این‌ها در جامعه‌ای نباشد، پرسش‌گری مفهومی ندارد. فردی که از چیزی پرسش و انتقاد می‌کند، باید برنامه مطلوبی در ذهنش باشد؛ برای مثال، اگر ملاک ما حکومت عدل علی(ع) باشد، پرسش‌گری خوب است. اتفاقاً مرحوم استاد مطهری معتقد است که هر مصلحی که قیام می‌کند، اگر چهار اصل را عملی کند، موفق می‌شود: یکی آن‌که افکار را متوجه اسلام راستین کند به مردم اطلاع دهد که خرافه‌ها از یک سو و بدعت‌ها از سوی دیگر، ربطی به دین مردم ندارد. در زمانه ما مصلح کسی است که مردم را نسبت به جمود از یک طرف و افراط در تجدد از دیگر سو بی‌آگاه‌اند و به خط اصیل اسلامی رهنمون شود. دوم آن‌که هر مصلحی باید به زندگی عمومی مردم سامان دهد: «تظهر الإصلاح فی بلادک». سوم این‌که روابط مربوط به برادری، برابری و حق سخن گفتن را گسترش دهد؛ چهارم این‌که مقررات و نظام حاکم بر روابط فرهنگی، سیاسی، اقتصادی و... را الگویی دین محور و خدایی کند. چنان‌که می‌بینیم در هر چهار مورد، هم نفی وضع موجود، هم حرکت به سمت ایده‌آل‌ها و هم حرکت جامعه و نقد رژیم گذشته است. بنابراین، کسانی که با مصلح همکاری می‌کنند، خود باید اصلاح‌گر باشند. استاد مطهری جمله خوبی در این زمینه دارد: معمولاً نهضت را اصلاح‌طلب آغاز می‌کند، نه فرصت‌طلب؛ همچنین، اصلاح‌طلب مؤمن به اهداف نهضت می‌تواند آن را ادامه دهد، نه فرصت‌طلب. بنابراین اصلاحات از تزکیه نفس شروع می‌شود تا اصلاحات سیاسی که مهم‌ترین وجه آن است.

در این‌جا به بحثی که گفتوگو را با آن آغاز کردیم، بازمی‌گردیم؛ یعنی مقایسه بین قیام عاشورا و انقلاب اسلامی و تأثیرگذاری قیام حسینی بر آن. در واقع، همه مسائلی که بیشتر به بررسی و بحث گذاشتیم آن بود که ماهیت عاشورا و ابعاد تأثیرگذاری تاریخی آن کاویده شود و آنگاه به ارتباط آن با انقلاب اسلامی بپردازیم. اکنون با توجه به این‌که انقلاب اسلامی در بافتی جهانی رخ داد که مدرنیته به ویژه پس از جنگ ویتنام و تحولات دهه شصت میلادی به بعد در غرب از وضعیت اروپامدار خود خارج می‌شد و به واسطه انقلاب ارتباطات که در اواخر دهه شصت به وقوع پیوست، فرایندی جهانی پیدا می‌کرد، بفرمایید که با این اوصاف چگونه می‌توان میان این دو واقعه -یعنی قیام عاشورا و انقلاب اسلامی- که از شرایط و بافت تاریخی و معرف شناختی متفاوتی متأثرند، قائل به پیوند شد؟
انقلاب‌ها بر سه دسته‌اند: ۱. انقلاب‌های اقتصادی، ۲. انقلاب‌های سیاسی، ٣. انقلاب‌های معنوی. در نوع اول انقلاب‌ها (اقتصادی)، گروهی که منافع اقتصادی دارند، علیه وضع موجود علم اعتراض برمی‌افرازند. در انقلاب‌های سیاسی، مثل انقلاب‌های فرانسه و انگلیس، اگرچه عامل اقتصادی نقش دارد، وجه سیاسی آن‌ها بسیار پررنگ‌تر است، به همین علت در بطن انقلاب فرانسه، اعلامیه جهانی حقوق بشر رشد می‌کند؛ اما انقلاب‌های معنوی ممکن است ارزشی باشند و انقلاب سیاسی و اقتصادی را هم در خود داشته باشد. انقلاب اسلامی ایران، مجموعه‌ای از هر سه این انقلاب‌ها است؛ بدین معنا که در انقلاب اسلامی، آرمان‌ها و ارزش‌های دینی‌ای مطرح می‌شود که به نوعی به دو وجه دیگر -یعنی اقتصاد از زاویه دین و معنویت- نگریسته می‌شود. مردم ایران می‌گفتند که ما تغییر سیاسی می‌خواهیم و رژیم شاه باید برود؛ اما این تغییر باید براساس یک سلسله ارزش‌ها صورت گیرد. در حقیقت اسلامی بودن، یک مطلوب برای جامعه ایران بوده است.

 انقلاب اسلامی در جهانی رخ داد که داشت مدرن می‌شد. باید بگویم انقلابی که زیر تأثیر مستقیم مدرنیته در ایران قرار داشت، انقلاب مشروطیت بود. البته انقلاب مشروطه، انقلابی کاملاً مدرن نبود، بلکه جنبه‌های مذهبی نیز داشت، اما انقلاب اسلامی، تفاوت عمده‌ای با انقلاب مشروطه دارد: انقلاب مشروطیت در ابتدای مدرنیته قرار دارد اما انقلاب اسلامی در انتهای آن است. اتفاقاً انقلاب اسلامی، اولین انقلابی است که مدرنیته را به پرسش می‌کشد. چرا؟ زیرا اولین عنصر مدرنیته، سکولاریسم جدایی دین از سیاست است. بنابراین، انقلاب اسلامی، نه یک انقلاب مدرن، نه یک انقلاب پست مدرن و نه یک انقلاب ارتجاعی، که به تعبیر امام(ره) انفجار نور است. البته هنگامی که می‌گوییم انقلاب اسلامی غیرمدرن است، مقصود این نیست که ارتجاعی است، بلکه منظور آن است که بنابر مختصات مدرن شکل نگرفته است.

اتفاقاً انقلاب اسلامی، از مدرنیته عدول می‌کند، از آن بیرون می‌رود و دنیای مدرن را خطاب قرار می‌دهد. انقلاب اسلامی، دقیقاً خود را فلسفه قیام عاشورا با فلسفه انقلاب اسلامی ادامه دهنده راه پیامبران و امامان معصوم می‌داند. چنین انقلابی، نه انقلاب مدرن است نه پست مدرن؛ چرا که پست مدرنیته نیز نقاد مدرنیته است و در پی آرمان‌های دینی و معنوی نیست. حتی اگر در شعار «استقلال، آزادی، جمهوری اسلامی» دقت کنیم، می‌بینیم که پشتوانه استقلال و آزادی یک عنصر ارزشی و دینی است. پس انقلاب اسلامی نفی جامعه مدرن سکولار است. اما درباره بخش آخر پرسش که میان آن دو واقعه به ظاهر در دو زمان و شرایط متفاوت، چه پیوندی وجود دارد، باید عرض کنم که اتفاقاً انقلاب اسلامی این معنایی را که به سیاست اقتصادی جهت می‌دهد، از قیام عاشورا گرفته است.
آن عنصر اساسی که در قیام عاشورا بدان اشاره کردید -یعنی اصلاح‌گری- آیا تأثیری بر فرآیند انقلاب اسلامی داشته است؟
اصلاح‌گری دقیقاً جزو مفاهیم امربه‌معروف و نهی‌ازمنکر در کل نظام اسلامی به شمار می‌رود؛ یعنی اگر انقلاب اسلامی رژیم پیشین را نفی کرد، تنها براساس ارزش‌های اصلاح‌گرایانه ضدافساد بوده است. چنان‌که عنوان شد، حلقۀ «امربه‌معروف و نهی‌ازمنکر» در اصلاح دین، عنصر اصلی قیام عاشورا بوده است. انقلاب اسلامی هم بر همین اساس شکل گرفت؛ یعنی در آغاز علیه فساد رژیم پهلوی بود و آنگاه گسترش یافت.
 
منبع: کتاب انقلاب فرا مدرن و تمدن اسلامی