عرفان اسلامی (70) آداب مسواک

شرح كتاب مصباح الشريعة ومفتاح الحقيقة

باب 8 : آداب مسواك

قَالَ الصَّادِقُ عليه‏السلام : قَالَ النَّبِىُّ صلى‏الله‏عليه ‏و‏آله :
اَلسِّوَاكُ مَطْهَرَةٌ لِلْفَمِ وَمَرْضَاةٌ لِلرَّبِّ وَجَعَلَهَا مِنَ السُّنَّةِ الْمُؤَكَّدَةِ وَفيها مَنَافِعُ كَثيرَةٌ لِلظَّاهِرِ وَالْباطِنِ ما لا يُحْصى لِمَنْ عَقَلَ وَكَما تُزيلُ ما تَلَوَّثَ مِنْ أَسْنَانِكَ مِنْ مَطْعَمِكَ وَمَأْكَلِكَ بِالسِّواكِ كَذلِكَ أَزِلْ نِجاسَةَ ذُنُوبِكَ بِالتَّضَرُّعِ وَالْخُشُوعِ وَالتَّهَجُّدِ وَالاْءِسْتِغْفارِ بِالْأَسْحارِ .
وَطَهِّرْ ظاهِرَكَ وَباطِنَكَ مِنْ كُدُوراتِ الْمُخالَفاتِ وَرُكُوبِ الْمَناهى كُلِّها لِلّهِ تَعالى فَإِنَّ النَّبِىَّ صلى‏الله‏عليه‏و‏آله أَرادَ بِاسْتِعْمالِها مَثَلاً لِأَهْلِ الْيَقْظَةِ .
وَهُوَ أَنَّ السِّواكَ نَباتٌ لَطيفٌ نَظيفٌ وَغُصْنُ شَجَرِ عَذْبٍ مُبارَكٍ وَالْأَسْنانُ خَلْقٌ خَلَقَهُ اللّهُ تَعالى فِى الْخَلْقِ آلَةً وَاَداةً لِلْمَضْعِ وَسَبَباً لاِشْتِهاءِ الطَّعامِ وَإِصْلاحِ الْمِعْدَةِ وَهِىَ جَوْهَرَةٌ صافِيَةٌ تَتَلَوَّثُ بِصُحْبَةِ تَمْضيغِ الطَّعامِ وَتَتَغَيَّرُ بِها رَائِحَةُ الْفَمِ وَيَتَوَلَّدُ مِنْهَا الْفَسادُ فِى الدِّماغِ .
فَإِذا اسْتاكَ الْمُؤمِنُ الْفَطِنِ بِالنَّباتِ اللَّطيفِ وَمَسَخَها عَلَى الْجَوْهَرَةِ الصَّافِيَةِ أَزالَ عَنْها الْفَسادَ وَالتَّغَيُّرِ وَعادَتْ إِلى أَصْلِها[100] .
كَذلِكَ خَلَقَ اللّهُ الْقَلْبَ طاهِرا صافِيا وَجَعَلَ غَداءَهُ الذِّكْرَ وَالْفِكْرَ وَالْهَيْبَةَ وَالتَّعْظيمَ وَإِذا شيبَ الْقَلْبُ الصَّافى فى تَغْذِيَتِهِ بِالْغَفْلَةِ وَالْكَدَرِ وَصُقِلَ بِمَصْقَلَةِ التَّوْبَةِ وَنُظِّفَ بِماءِ الاْءِنابَةِ لِيَعُودَ عَلى حالَتِهِ الْأُولى وَجَوْهَرَتِهِ الْأَصْلِيَّةِ الصَّافِيَةِ قالَ اللّهُ تَعالى إِنَّ اللّهَ يُحِبُّ التَّوابينَ وَيُحِبُّ الْمُتَطَهَّرينَ [101] وقال النبى صلى‏الله‏عليه‏و‏آله : عَلَيْكُمْ بِالسِّواكِ ظاهِرَ الاْءِسْنانِ وَأرادَ هذا الْمَعْنى . وَمَنْ أَناخَ تَفَكُّرَهُ عَلى بابِ عَتَبَةِ الْعَبْرَةِ فى اِسْتِخْراجِ مِثْلِ هذِهِ الْأَمْثالِ فِى الْأَصْلِ وَالْفَرْعِ فَتَحَ اللّهُ لَهُ عُيُونَ الْحِكْمَةِ وَالْمَزيدِ مِنْ فَضْلِهِ وَاللّهُ لا يُضيعُ أَجْرَ الْمُحْسِنينَ
[ قَالَ الصَّادِقُ عليه‏السلام : قَالَ النَّبِىُّ صلى‏الله‏عليه‏ و‏آله :
اَلسِّوَاكُ مَطْهَرَةٌ لِلْفَمِ وَمَرْضَاةٌ لِلرَّبِّ وَجَعَلَهَا مِنَ السُّنَّةِ الْمُؤَكَّدَةِ وَفيها مَنَافِعُ كَثيرَةٌ لِلظَّاهِرِ وَالْباطِنِ ما لا يُحْصى لِمَنْ عَقَلَ ]

بهداشت دهان و دندان

حضرت صادق عليه‏السلام در جمله اوّل روايت از فرموده نبىّ بزرگوار صلى‏الله‏عليه‏و‏آله اسلام نقل مى‏كند كه حضرت فرمود :
مسواك كردن باعث پاك شدن آلودگى‏هاى دهان از غذاهاى مانده در لابه لاى دندان‏ها و در سطح و گوشه و كنار فضاى دهان است و سبب تحصيل رضاى پروردگار عالم است .
آرى ، وقتى فضاى دهان از آلودگى پاك باشد و لا به لاى دندان‏ها تميز بماند ، لثه‏ها از دچار شدن به مرض خطرناك پيوره در امان خواهد بود ، در نتيجه بزاقى كه از دهان به معده و ساير دستگاه‏هاى گوارشى مى‏رود ، از ميكروب و اشياى خسارت بار پاك و در نتيجه سلامت انسان پابرجاست و هر مؤمنى اين‏گونه در حفظ سلامت بدن بكوشد ـ بدنى كه بايد در بسيارى از عبادات ، مانند نماز ، حج ، روزه ، جهاد ، امر به معروف ، نهى از منكر ، كمك به مستمندان و يتيمان و فقيران شركت داشته باشد ـ البته مورد رضا و عنايت و خشنودى و لطف حضرت دوست است . كسى كه به بهداشت و به خصوص ، بهداشت دهان و دندان اهميت ندهد و باعث هجوم امراض به بدن گردد و در نتيجه بدن او عليل و زار و ناتوان شود ، تا حدى كه از امور مهمه الهيّه باز بماند ، محبوب خدا نيست !!
گروهى تصور مى‏كنند كه جلب عنايت و خشنودى حق ، فقط در پرتو عبادات معنوى است ، در حالى كه تصور آنان صحيح نيست ؛ اسلام براى ظاهر و باطن ، ماديت و معنويت ، دنيا و آخرت ، احكام و قوانينى اصيل و ريشه‏دار دارد كه يك مسلمان و مؤمن بايد به تمام آن قوانين توجه كند و در همه شؤون حيات ، خود را با اسلام عزيز هماهنگ نمايد ؛ روگردانى از دستورهاى ظاهرى اسلام ، مخصوصا مسائل بهداشتى عمل بسيار بد و خطرناكى است و ضرر اين روگردانى ، هم دنيايى است و هم آخرتى !!
مؤمن در هر حال بايد پاك و نظيف و طيب و تميز باشد ؛ خانه مؤمن ، لباس مؤمن ، شهر مؤمن ، كوچه و خيابان و راه مؤمن و حتى گورستانى كه مربوط به مؤمنان است . بايد كاملاً تميز و بهداشتى باشد .
مسئله دهان و دندان در زندگى مسلمان و مؤمن فوق العاده مهم است ، بهداشت آن بايد مورد توجه باشد ؛ زيرا از بركت بهداشت دهان و دندان هر شؤون جسم و جان سالم و ديگران هم از دست انسان در اذيت نخواهند بود .
اما اگر دهان و دندان پاكيزه نباشد ، اولاً : دندان ها زود از بين مى‏رود ، ثانيا :
دهان انسان بدبو و متعفن شده باعث آزار همسر و فرزندان و ديگران خواهد بود و آزار به ديگران به هر شكل ممنوع و از مصاديق ظلم است ، ثالثا : پس از مدتى كوتاه انسان دچار امراض مختلف جسمى و گوارشى شده و عليل و ناتوان خواهد شد و اين‏كه انسان خود را در معرض رنج و ديگران را هم در معرض زحمت بيندازد ، از عدالت و حكمت به دور است !!

اهميت مسواك در روايات

اسلام براى مسواك و به تعبير گسترده‏تر براى بهداشت دهان و دندان قواعد محكم و متينى دارد كه اطلاع از آن دستورهاى آسمانى و حكيمانه براى هر مرد و زن مسلمانى لازم است .
اولاً مسواك زدن از پيامبران الهى شروع شده و ثانيا دستور اكيد فرهنگ خداست .
قالَ الصَّادِقُ عليه‏السلام : اَلسِّواكُ مِنْ سُنَنِ الْمُرْسَلينَ[102] ؛ امام صادق عليه‏السلام فرمود : مسواك از آداب انبيا است .
وَقالَ أبُو عبداللّه عليه‏السلام : مِنْ أَخْلاقِ الْأَنْبِياءِ السِّواكُ[103] ؛ و نيز امام صادق عليه‏السلام فرمود : مسواك از اخلاق پيامبران خداست .
وَقالَ الصَّادِقُ عليه‏السلام : أرْبَعٌ مِنْ سُنَنِ الْمُرْسَلينَ :
التَّعَطُّرُ وَالسِّواكُ وَالنِّساءُ وَالْحَناءُ[104] ؛ و نيز حضرت صادق عليه‏السلام فرمود : چهار چيز از روش فرستادگان خداست : بوى خوش ، مسواك ، ازدواج ، خضاب با حنا .
قالَ أبُو عبداللّه : نَزَلَ جِبْرَئيلُ عَلى رَسُولِ اللّهِ صلى‏الله‏عليه‏و‏آله بِالسِّواكِ وَالْخِلالِ وَالحَجامَةِ[105] ؛ امام صادق عليه‏السلام فرمود : جبرئيل با سه چيز بر پيامبر اسلام صلى‏الله‏عليه‏و‏آله فرود آمد : مسواك ، خلال دندان‏ها و خون گرفتن .
عَنْ أَبى عبداللّه عليه‏السلام قالَ : قالَ رَسُولُ اللّهِ صلى‏الله‏عليه‏و‏آله : اَوْصانى جَبْرَئيلُ بِالسِّواكِ حَتَّى خِفْتُ على أَسْنانى[106] ؛ امام صادق عليه‏السلام فرمود : پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله فرمود : جبرئيل آن چنان مرا به مسواك سفارش كرد ، در حدى كه من بر دندان هايم ترسيدم «كه عجب عضو مهم و حساسى است» .
عَنِ الصَّادِقِ عليه‏السلام قالَ : قالَ رَسُولُ اللّهِ صلى‏الله‏عليه‏و‏آله : مازالَ جِبْرَئيلُ يُوصينى بِالسِّواكِ حَتّى ظَنَنْتُ أَنَّهُ سَيَجْعَلُهُ فَريضَةٌ[107] ؛ امام صادق عليه‏السلام نقل مى‏كند ، پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله فرمود به طور دائم جبرئيل مرا به مسواك سفارش كرد ، تا جايى كه گمان كردم از امور واجب خواهد شد .
عَنْ أبى جَعْفَرٍ عليه‏السلام قالَ : قالَ النَبِىُّ صلى‏الله‏عليه ‏و‏آله :
مازالَ جِبْرَئيلُ يُوصينى بِالسِّواكِ حَتّى خِفْتُ أَنْ أُحْفِىَ أَوْ أُدْرِدَ[108] ؛ امام باقر عليه‏السلام مى‏فرمايد : پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله فرمود :
جبرئيل دائما مرا به مسواك سفارش مى‏كرد ، تا جايى كه ترسيدم دندان‏هايم بدون مسواك ساييده شود يا از بين برود .
رسول عزيز اسلام صلى‏الله‏عليه‏و‏آله مسئله مسواك را در اين روايات با ذكر نام مبارك جبرئيل يك امر الهى و متكى به وحى دانسته و روشن مى‏كند كه مسئله مسواك دندان و بهداشت دهان يك امر الهى است و البته پيروى از اين امر موجب خشنودى صاحب امر است ، به همين خاطر در ابتداى روايت امام صادق عليه‏السلام از كلام رهبر اسلام آورده : مسواك ، باعث جلب خشنودى خداست .
قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلى‏الله‏عليه‏و‏آله : فِى السِّواكِ ثَمانِيَةُ خِصالٍ : يَطيبُ الْفَمَ ، وَيَشُدُّ اللّثَّةَ ، وَيَجْلُو الْبَصَرَ ، وَيَذْهَبُ بِالْبَلْغَمِ ، وَيَفْرَحُ الْمَلائِكَةَ ، وَيُرْضِى الرَّبَّ ، وَيَزيدُ الْحَسَناتِ ، وَيَصِحُّ الْمِعْدَةَ[109] ؛ پيامبر اسلام صلى‏الله‏عليه‏و‏آله فرمود : در مسواك هشت خصلت است :
دهان را پاكيزه مى‏كند ، لثه را محكم مى‏نمايد ، به چشمان جلا و روشنايى مى‏دهد ، بلغم را از بين مى‏برد و فرشتگان را شاد و خداوند را خشنود مى‏سازد ، به حسنات مى‏افزايد و بهداشت معده است .
اما كلمه « طيب » از نظر مفهوم وسيع‏تر از لغت طاهر است ، در حقيقت پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله مى‏خواهند بفرمايند :
مسواك نفعش شامل پاكى دندان ، قسمت‏هاى جوار دندان ، پاكيزگى دهان و زيبايى ميناى دندان و زيبايى چهره انسان است .
استحكام لثه با مسواك زدن به علت برطرف شدن آلودگى‏هايى است كه در شيار بين دندان ها و لثه‏ها وجود دارد و همين آلودگى هاست كه با مسواك برطرف مى‏شود و لبه لثه را كه مرتب در آلودگى‏ها غرق بوده از بين برده و لثه محكم و نو مى‏روياند .
اما جلاى چشم : شما وقتى عينك غبار نشسته خود را خوب پاك مى‏كنيد يا سربازى كه تفنگ خود را خوب تميز مى‏كند ، مى‏گويند : جلا يافت و آنچه در طب وارد است ، همين كلمه جلاست .
اگر در حوالى چشم‏ها هر عامل عفونى و آلودگى برطرف شود ، جلا و جلوه خاصى مى‏يابد و بر عكس اگر دچار همسايه بد شود رو به كدورت مى‏رود ، تا آنجا كه ممكن است يك دندان چركين يا يك سينوس عفونت يافته ، چشم را تار و حتى به طرف كورى بكشاند و چه بسا وجود يك كانون عفونى در دهان و دندان بر كليه يا كبد اثر گذاشته و غيرمستقيم جلا و روشنايى چشم را كم نمايد .
نبىّ اكرم در هر مطلبى حتى در مورد جلاى چشم به ذكر خواص مسواك زدن و اثر آن بر اعضاى مجاور پرداخته‏اند ، گويا اصطلاحات طبى است كه از دهان حضرت خارج مى‏شود .
مثلاً براى دهان كلمه « طيب » انتخاب مى‏فرمايد و براى لثه كلمه « شدت » و براى چشم كلمه « جلا » و پس از اين‏كه انگشت بر دگمه احساسات و عواطف پيروان خود مى‏گذارند و مى‏گويند :
اى مسلمان ! تو اگر دهانت را طيب و لثه‏ات را شديد و چشمت را جلا دادى و برادرت و افراد ديگر خانواده‏ات و همه اين كار را كردند ، به سلامتى اجتماع مسلمانان افزوده شده و پيشبرد اجتماع مسلمانان به طرف يك بهداشت صحيح و اصولى نه تنها فرشتگان را شاد مى‏سازد ، بلكه آن كه خالق فرشتگان و دهان و لثه و چشم است ، راضى مى‏گردد .
با توجه به اين‏كه هركس خدا از او راضى است ، بهداشت روحى و روانى بسيار جالبى هم دارد ، علاوه بر اين‏كه از اين راه بر حسنات خود افزوده و مأجور و مثاب است معده خود را صحت بخشيده است .
نمى‏دانم به اين معجزه حضرت توجه فرموديد كه چرا جلاى چشم و طيب بودن دهان را اوّل آورده و بعد به خشنودى و رضاى فرشتگان و خدا پرداخته و در آخر بهداشت معده را بيان كرده است ؟
مگر نيست كه در اسلام هميشه و همه جا ترتيب رعايت شده و مطالب بر حسب اهميت ، مى‏آيند . اما در اينجا چه شد كه بهداشت دهان و دندان آغاز سخن است و در ميان خشنودى خدا و فرشتگان و در پايان از صحت معده صحبت مى‏شود !!
اگر بهداشت روانى شما درست نباشد ، «يعنى مجرى دستورهاى روحى و عبادى و معنوى حضرت حق نباشيد» مسواك ، دندان‏ها را پاك و دهان را خوشبو و لثه را محكم مى‏سازد ، اما با روان نادرست و روحيه مضطرب ، ناحيه هيپوتالاموس و ساير غدد و اعضا اجازه نمى‏دهند كه گوارش درست باشد ، از اين‏رو مسواك و خشنودى خدا با هم عامل سلامتى معده‏اند[110] .
آرى ، به فرموده قرآن مجيد :
إِنَّ اللّهَ يُحِبُّ التَّوَّابِينَ وَيُحِبُّ الْمُتَطَهِّرِينَ [111] .
يقيناً خدا كسانى را كه بسيار توبه مى‏كنند ، و كسانى‏كه خود را [ با پذيرش انواع پاكى‏ها از همه آلودگى‏ها ] پاكيزه مى‏كنند . دوست دارد .

شيوه مسواك زدن

اين مسئله را نيز بايد توجه داشت كه دندان پزشكان سفارش مى‏كنند كه مسواك را از عرض دندان بزنيد و اين مطلبى است كه در چهارده قرن قبل نبىّ بزرگ اسلام صلى‏الله‏عليه‏و‏آلهسفارش كرده‏اند .
قالَ رَسُولُ اللّهِ صلى‏الله‏عليه‏و‏آله : إِذا اسْتَكْتُمْ فَاسْتاكُوا عَرضا [112] .
پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله فرمود : چون خواستيد مسواك كنيد ، از عرض دندان‏ها مسواك بزنيد .

وقت مسواك

قبل از خوابيدن ، وقت بسيار مناسبى براى مسواك است ، براى اين‏كه ساعت‏ها محيط دهان در آرامش است ، عمل تخمير به راحتى در آن محوطه مساعد مى‏تواند انجام گيرد ، يا اگر ميكروبى باشد قدرت دارد فعل و انفعالاتى صورت دهد .
و بعد از خواب وقت بسيار خوبى است ؛ زيرا هرچه در زمان استراحت به وجود آمده و حاصل رشد ميكرب‏ها يا عمل تخمير است ، بايد پاك كرد .
براى آنان كه كمى محتاط ترند ، مسواك كردن قبل از غذا كه در اثر تماس غذا با آلودگى‏ها حتى يك ذره كثافت وارد گوارش نشود و مسواك زدن بعد از غذا تا چيزى نماند كه براى عمل تخمير يا آلودگى كانونى باشد ، بسيار مناسب است .
پيامبر گرامى اسلام صلى‏الله‏عليه‏و‏آله به حضرت على عليه‏السلام فرمود :
وَعَلَيْكَ بِالسِّواكِ عِنْدَ كُلِّ وُضُوءٍ [113] .
يا على ! بر تو باد كه با هر وضو مسواك كنى .
و در روايتى فرمود :
يا على ! بر تو باد با هر وضويى كه نماز مى‏خواهى بخوانى به مسواك زدن .
و از آن حضرت است كه :
مسواك زدن نصف وضوست [114] .
و نيز آن حضرت فرمود :
اگر امتم به رنج نمى‏افتادند ، به آنان دستور مى‏دادم كه با هر وضو مسواك كنند .
درباره مسواك زدن با وضو آورده‏اند كه مردى قبل از وضو فراموش كرد كه مسواك بزند . نزد حضرت صادق عليه‏السلام آمد و جريان را به عرض حضرت رساند .
حضرت فرمود : اكنون كه قبل از وضو مسواك را فراموش كرده‏اى مسواك نصف وضو است .
پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله فرمود :
يا عَلى عَلَيْكَ بِالسِّواكِ لِكُلِّ صَلاةٍ [115] .
يا على ! بر تو باد كه با هر نماز مسواك بزنى .
قالَ الصَّادِقُ عليه‏السلام : رَكْعَتانِ بِالسِّواكِ أَفْضَلُ مِنْ سَبْعينَ رَكْعَةً بِغَيْرِ سِواكٍ [116] .
امام صادق عليه‏السلام فرمود : دو ركعت نماز با مسواك ، از هفتاد ركعت نماز بدون مسواك بالاتر است .
در روايت آمده :
نبىّ اسلام صلى‏الله‏عليه‏و‏آله شبى سه بار مسواك مى‏زد : يك بار پيش از خواب ، يك بار وقتى كه از خواب براى راز و نياز برمى‏خاست و يك بار پيش از نماز صبح [117] .
امام صادق عليه‏السلام مى‏فرمايد :
هرگاه شب بلند شدى مسواك بزن كه فرشته مى‏آيد و دهان بر دهانت مى‏گذارد و هر حرفى مى‏زنى و مى‏خوانى ملك از آسمان‏ها بالا مى‏برد ، پس دهانت بايد خوشبو باشد[118] .
از حضرت باقر عليه‏السلام است :
هرگاه از بستر برخاستى به اطراف آسمان‏ها نظر كن و بگو : « الحمد للّه » و بر تو باد به مسواك زدن كه مسواك زدن در سحر پيش از وضو از مقررات است ، سپس وضو بگير[119] .
نبىّ اكرم فرمود :
دهان‏هاى شما يكى از راه‏هاى نزديك شدن به خداست ، پس محبوب‏ترين دهان‏ها خوشبوترين آن‏هاست ، هر اندازه مى‏توانيد دهان را خوشبو نگه داريد[120] .
در دنباله جملات مورد شرح ، امام صادق عليه‏السلام مى‏فرمايد :
پيامبر اسلام صلى‏الله‏عليه‏و‏آلهمسواك را از سنت‏هاى سخت و آداب مهم دين خود شمرده و در مسئله مسواك براى ظاهر و باطن بدن ، يا براى ظاهر جسم و باطن جان منافع زيادى است كه صاحبان عقل از شمردن آن عاجزند .
[ وَكَما تُزيلُ ما تَلَوَّثَ مِنْ أَسْنَانِكَ مِنْ مَطْعَمِكَ وَمَأْكَلِكَ بِالسِّواكِ كَذلِكَ أَزِلْ نِجاسَةَ ذُنُوبِكَ بِالتَّضَرُّعِ وَالْخُشُوعِ وَالتَّهَجُّدِ وَالاْءِسْتِغْفارِ بِالْأَسْحارِ ]
امام صادق عليه ‏السلام مى‏فرمايد :
چنان‏كه چرك دندان را با مسواك از غذاهاى مانده شب پاك مى‏كنى ، هم چنين آلودگى‏هاى نفس و وجود خويش را كه به سبب گناه و عصيان فراهم آورده‏اى با گريه و خشوع قلب و نماز شب و استغفار در سحر پاك‏كن .
در اين جمله به چهار موضوع بسيار مهم كه در پاكسازى وجود انسان از اهم عوامل است اشاره شده است :
1 ـ گريه و زارى .
2 ـ خشوع .
3 ـ شب زنده دارى به عبادت .
4 ـ استغفار در سحر .
... ادامه دارد.

پي نوشت :

[100] ـ اين جمله در نسخه عبدالرزاق لاهيجى نمى‏باشد .
[101] ـ بقره 2 : 222 .
[102] ـ الكافى : 6/495 ، باب السواك ، حديث 2 ؛ وسائل الشيعة : 2/6 ، باب 1 ، حديث 1304 .
[103] ـ الكافى : 6/495 ، باب السواك ، حديث 1 ؛ وسائل الشيعة : 2/5 ، باب 1 ، حديث 1302 .
[104] ـ من لا يحضره الفقيه : 1/52 ، باب السواك ، حديث 111 ؛ وسائل الشيعة : 2/10 ، باب 1 ، حديث 1317 .
[105] ـ الكافى : 6/376 ، باب الخلال ، حديث 2 ؛ وسائل الشيعة : 2/6 ، باب 1 ، حديث 1305 .
[106] ـ الكافى : 6/496 ، باب السواك ، حديث 8 ؛ وسائل الشيعة : 2/9 ، باب 1 ، حديث 1314 .
[107] ـ من لا يحضره الفقيه : 4/13، باب ذكر جمل من مناهى النبى ، حديث 4968 ؛ وسائل الشيعة : 2/9 ، باب 1، حديث 1315 .
[108] ـ الكافى : 3/23 ، باب السواك ، حديث 3 ؛ وسائل الشيعة : 2/5 ، باب 1 ، حديث 1300 .
[109] ـ مشابه اين حديث در الكافى : 6/495 ؛ وسائل الشيعة : 2/7 آمده است .
[110] ـ اولين دانشگاه و آخرين پيامبر .
[111] ـ بقره 2 : 222 .
[112] ـ سنن الكبرى : 1/40 ؛ جامع الصغير : 1/68 .
[113] ـ الكافى : 8/79 ، وصية النبى صلى‏الله‏عليه‏و‏آله ، حديث 33 ؛ بحار الأنوار : 73/132 ، باب 18 ، حديث 30 .
[114] ـ وسائل الشيعة : 2/17 ، باب استحباب السواك عند الوضوء ، حديث 2 و 3 .
[115] ـ الكافى : 6/496 ، باب السواك ، حديث 10 ؛ بحار الأنوار : 73/132 ، باب 18، حديث 31 .
[116] ـ الكافى : 3/22 ، باب السواك ، حديث 1 ؛ وسائل الشيعة : 2/19 ، باب 5 ، حديث 1353 .
[117] ـ بحار الأنوار : 76/135 ، باب 18 ، حديث 47 .
[118] ـ الكافى : 3/23 ، باب السواك ، حديث 7 .
[119] ـ وسائل الشيعة : 2/21 ، باب 6 ، حديث 1361 .
[120] ـ المحاسن : 2/558 ، باب الخلال والسواك ، حديث 929 ؛ بحار الأنوار : 73/131 ، باب 18 ، حديث 23 .

منبع: http://erfan.ir /س