عرفان اسلامی (70) آداب مسواک
نویسنده : استاد حسین انصاریان
شرح كتاب مصباح الشريعة ومفتاح الحقيقة
باب 8 : آداب مسواك
اَلسِّوَاكُ مَطْهَرَةٌ لِلْفَمِ وَمَرْضَاةٌ لِلرَّبِّ وَجَعَلَهَا مِنَ السُّنَّةِ الْمُؤَكَّدَةِ وَفيها مَنَافِعُ كَثيرَةٌ لِلظَّاهِرِ وَالْباطِنِ ما لا يُحْصى لِمَنْ عَقَلَ وَكَما تُزيلُ ما تَلَوَّثَ مِنْ أَسْنَانِكَ مِنْ مَطْعَمِكَ وَمَأْكَلِكَ بِالسِّواكِ كَذلِكَ أَزِلْ نِجاسَةَ ذُنُوبِكَ بِالتَّضَرُّعِ وَالْخُشُوعِ وَالتَّهَجُّدِ وَالاْءِسْتِغْفارِ بِالْأَسْحارِ .
وَطَهِّرْ ظاهِرَكَ وَباطِنَكَ مِنْ كُدُوراتِ الْمُخالَفاتِ وَرُكُوبِ الْمَناهى كُلِّها لِلّهِ تَعالى فَإِنَّ النَّبِىَّ صلىاللهعليهوآله أَرادَ بِاسْتِعْمالِها مَثَلاً لِأَهْلِ الْيَقْظَةِ .
وَهُوَ أَنَّ السِّواكَ نَباتٌ لَطيفٌ نَظيفٌ وَغُصْنُ شَجَرِ عَذْبٍ مُبارَكٍ وَالْأَسْنانُ خَلْقٌ خَلَقَهُ اللّهُ تَعالى فِى الْخَلْقِ آلَةً وَاَداةً لِلْمَضْعِ وَسَبَباً لاِشْتِهاءِ الطَّعامِ وَإِصْلاحِ الْمِعْدَةِ وَهِىَ جَوْهَرَةٌ صافِيَةٌ تَتَلَوَّثُ بِصُحْبَةِ تَمْضيغِ الطَّعامِ وَتَتَغَيَّرُ بِها رَائِحَةُ الْفَمِ وَيَتَوَلَّدُ مِنْهَا الْفَسادُ فِى الدِّماغِ .
فَإِذا اسْتاكَ الْمُؤمِنُ الْفَطِنِ بِالنَّباتِ اللَّطيفِ وَمَسَخَها عَلَى الْجَوْهَرَةِ الصَّافِيَةِ أَزالَ عَنْها الْفَسادَ وَالتَّغَيُّرِ وَعادَتْ إِلى أَصْلِها[100] .
كَذلِكَ خَلَقَ اللّهُ الْقَلْبَ طاهِرا صافِيا وَجَعَلَ غَداءَهُ الذِّكْرَ وَالْفِكْرَ وَالْهَيْبَةَ وَالتَّعْظيمَ وَإِذا شيبَ الْقَلْبُ الصَّافى فى تَغْذِيَتِهِ بِالْغَفْلَةِ وَالْكَدَرِ وَصُقِلَ بِمَصْقَلَةِ التَّوْبَةِ وَنُظِّفَ بِماءِ الاْءِنابَةِ لِيَعُودَ عَلى حالَتِهِ الْأُولى وَجَوْهَرَتِهِ الْأَصْلِيَّةِ الصَّافِيَةِ قالَ اللّهُ تَعالى إِنَّ اللّهَ يُحِبُّ التَّوابينَ وَيُحِبُّ الْمُتَطَهَّرينَ [101] وقال النبى صلىاللهعليهوآله : عَلَيْكُمْ بِالسِّواكِ ظاهِرَ الاْءِسْنانِ وَأرادَ هذا الْمَعْنى . وَمَنْ أَناخَ تَفَكُّرَهُ عَلى بابِ عَتَبَةِ الْعَبْرَةِ فى اِسْتِخْراجِ مِثْلِ هذِهِ الْأَمْثالِ فِى الْأَصْلِ وَالْفَرْعِ فَتَحَ اللّهُ لَهُ عُيُونَ الْحِكْمَةِ وَالْمَزيدِ مِنْ فَضْلِهِ وَاللّهُ لا يُضيعُ أَجْرَ الْمُحْسِنينَ
[ قَالَ الصَّادِقُ عليهالسلام : قَالَ النَّبِىُّ صلىاللهعليه وآله :
اَلسِّوَاكُ مَطْهَرَةٌ لِلْفَمِ وَمَرْضَاةٌ لِلرَّبِّ وَجَعَلَهَا مِنَ السُّنَّةِ الْمُؤَكَّدَةِ وَفيها مَنَافِعُ كَثيرَةٌ لِلظَّاهِرِ وَالْباطِنِ ما لا يُحْصى لِمَنْ عَقَلَ ]
بهداشت دهان و دندان
مسواك كردن باعث پاك شدن آلودگىهاى دهان از غذاهاى مانده در لابه لاى دندانها و در سطح و گوشه و كنار فضاى دهان است و سبب تحصيل رضاى پروردگار عالم است .
آرى ، وقتى فضاى دهان از آلودگى پاك باشد و لا به لاى دندانها تميز بماند ، لثهها از دچار شدن به مرض خطرناك پيوره در امان خواهد بود ، در نتيجه بزاقى كه از دهان به معده و ساير دستگاههاى گوارشى مىرود ، از ميكروب و اشياى خسارت بار پاك و در نتيجه سلامت انسان پابرجاست و هر مؤمنى اينگونه در حفظ سلامت بدن بكوشد ـ بدنى كه بايد در بسيارى از عبادات ، مانند نماز ، حج ، روزه ، جهاد ، امر به معروف ، نهى از منكر ، كمك به مستمندان و يتيمان و فقيران شركت داشته باشد ـ البته مورد رضا و عنايت و خشنودى و لطف حضرت دوست است . كسى كه به بهداشت و به خصوص ، بهداشت دهان و دندان اهميت ندهد و باعث هجوم امراض به بدن گردد و در نتيجه بدن او عليل و زار و ناتوان شود ، تا حدى كه از امور مهمه الهيّه باز بماند ، محبوب خدا نيست !!
گروهى تصور مىكنند كه جلب عنايت و خشنودى حق ، فقط در پرتو عبادات معنوى است ، در حالى كه تصور آنان صحيح نيست ؛ اسلام براى ظاهر و باطن ، ماديت و معنويت ، دنيا و آخرت ، احكام و قوانينى اصيل و ريشهدار دارد كه يك مسلمان و مؤمن بايد به تمام آن قوانين توجه كند و در همه شؤون حيات ، خود را با اسلام عزيز هماهنگ نمايد ؛ روگردانى از دستورهاى ظاهرى اسلام ، مخصوصا مسائل بهداشتى عمل بسيار بد و خطرناكى است و ضرر اين روگردانى ، هم دنيايى است و هم آخرتى !!
مؤمن در هر حال بايد پاك و نظيف و طيب و تميز باشد ؛ خانه مؤمن ، لباس مؤمن ، شهر مؤمن ، كوچه و خيابان و راه مؤمن و حتى گورستانى كه مربوط به مؤمنان است . بايد كاملاً تميز و بهداشتى باشد .
مسئله دهان و دندان در زندگى مسلمان و مؤمن فوق العاده مهم است ، بهداشت آن بايد مورد توجه باشد ؛ زيرا از بركت بهداشت دهان و دندان هر شؤون جسم و جان سالم و ديگران هم از دست انسان در اذيت نخواهند بود .
اما اگر دهان و دندان پاكيزه نباشد ، اولاً : دندان ها زود از بين مىرود ، ثانيا :
دهان انسان بدبو و متعفن شده باعث آزار همسر و فرزندان و ديگران خواهد بود و آزار به ديگران به هر شكل ممنوع و از مصاديق ظلم است ، ثالثا : پس از مدتى كوتاه انسان دچار امراض مختلف جسمى و گوارشى شده و عليل و ناتوان خواهد شد و اينكه انسان خود را در معرض رنج و ديگران را هم در معرض زحمت بيندازد ، از عدالت و حكمت به دور است !!
اهميت مسواك در روايات
اولاً مسواك زدن از پيامبران الهى شروع شده و ثانيا دستور اكيد فرهنگ خداست .
قالَ الصَّادِقُ عليهالسلام : اَلسِّواكُ مِنْ سُنَنِ الْمُرْسَلينَ[102] ؛ امام صادق عليهالسلام فرمود : مسواك از آداب انبيا است .
وَقالَ أبُو عبداللّه عليهالسلام : مِنْ أَخْلاقِ الْأَنْبِياءِ السِّواكُ[103] ؛ و نيز امام صادق عليهالسلام فرمود : مسواك از اخلاق پيامبران خداست .
وَقالَ الصَّادِقُ عليهالسلام : أرْبَعٌ مِنْ سُنَنِ الْمُرْسَلينَ :
التَّعَطُّرُ وَالسِّواكُ وَالنِّساءُ وَالْحَناءُ[104] ؛ و نيز حضرت صادق عليهالسلام فرمود : چهار چيز از روش فرستادگان خداست : بوى خوش ، مسواك ، ازدواج ، خضاب با حنا .
قالَ أبُو عبداللّه : نَزَلَ جِبْرَئيلُ عَلى رَسُولِ اللّهِ صلىاللهعليهوآله بِالسِّواكِ وَالْخِلالِ وَالحَجامَةِ[105] ؛ امام صادق عليهالسلام فرمود : جبرئيل با سه چيز بر پيامبر اسلام صلىاللهعليهوآله فرود آمد : مسواك ، خلال دندانها و خون گرفتن .
عَنْ أَبى عبداللّه عليهالسلام قالَ : قالَ رَسُولُ اللّهِ صلىاللهعليهوآله : اَوْصانى جَبْرَئيلُ بِالسِّواكِ حَتَّى خِفْتُ على أَسْنانى[106] ؛ امام صادق عليهالسلام فرمود : پيامبر صلىاللهعليهوآله فرمود : جبرئيل آن چنان مرا به مسواك سفارش كرد ، در حدى كه من بر دندان هايم ترسيدم «كه عجب عضو مهم و حساسى است» .
عَنِ الصَّادِقِ عليهالسلام قالَ : قالَ رَسُولُ اللّهِ صلىاللهعليهوآله : مازالَ جِبْرَئيلُ يُوصينى بِالسِّواكِ حَتّى ظَنَنْتُ أَنَّهُ سَيَجْعَلُهُ فَريضَةٌ[107] ؛ امام صادق عليهالسلام نقل مىكند ، پيامبر صلىاللهعليهوآله فرمود به طور دائم جبرئيل مرا به مسواك سفارش كرد ، تا جايى كه گمان كردم از امور واجب خواهد شد .
عَنْ أبى جَعْفَرٍ عليهالسلام قالَ : قالَ النَبِىُّ صلىاللهعليه وآله :
مازالَ جِبْرَئيلُ يُوصينى بِالسِّواكِ حَتّى خِفْتُ أَنْ أُحْفِىَ أَوْ أُدْرِدَ[108] ؛ امام باقر عليهالسلام مىفرمايد : پيامبر صلىاللهعليهوآله فرمود :
جبرئيل دائما مرا به مسواك سفارش مىكرد ، تا جايى كه ترسيدم دندانهايم بدون مسواك ساييده شود يا از بين برود .
رسول عزيز اسلام صلىاللهعليهوآله مسئله مسواك را در اين روايات با ذكر نام مبارك جبرئيل يك امر الهى و متكى به وحى دانسته و روشن مىكند كه مسئله مسواك دندان و بهداشت دهان يك امر الهى است و البته پيروى از اين امر موجب خشنودى صاحب امر است ، به همين خاطر در ابتداى روايت امام صادق عليهالسلام از كلام رهبر اسلام آورده : مسواك ، باعث جلب خشنودى خداست .
قَالَ رَسُولُ اللّهِ صلىاللهعليهوآله : فِى السِّواكِ ثَمانِيَةُ خِصالٍ : يَطيبُ الْفَمَ ، وَيَشُدُّ اللّثَّةَ ، وَيَجْلُو الْبَصَرَ ، وَيَذْهَبُ بِالْبَلْغَمِ ، وَيَفْرَحُ الْمَلائِكَةَ ، وَيُرْضِى الرَّبَّ ، وَيَزيدُ الْحَسَناتِ ، وَيَصِحُّ الْمِعْدَةَ[109] ؛ پيامبر اسلام صلىاللهعليهوآله فرمود : در مسواك هشت خصلت است :
دهان را پاكيزه مىكند ، لثه را محكم مىنمايد ، به چشمان جلا و روشنايى مىدهد ، بلغم را از بين مىبرد و فرشتگان را شاد و خداوند را خشنود مىسازد ، به حسنات مىافزايد و بهداشت معده است .
اما كلمه « طيب » از نظر مفهوم وسيعتر از لغت طاهر است ، در حقيقت پيامبر صلىاللهعليهوآله مىخواهند بفرمايند :
مسواك نفعش شامل پاكى دندان ، قسمتهاى جوار دندان ، پاكيزگى دهان و زيبايى ميناى دندان و زيبايى چهره انسان است .
استحكام لثه با مسواك زدن به علت برطرف شدن آلودگىهايى است كه در شيار بين دندان ها و لثهها وجود دارد و همين آلودگى هاست كه با مسواك برطرف مىشود و لبه لثه را كه مرتب در آلودگىها غرق بوده از بين برده و لثه محكم و نو مىروياند .
اما جلاى چشم : شما وقتى عينك غبار نشسته خود را خوب پاك مىكنيد يا سربازى كه تفنگ خود را خوب تميز مىكند ، مىگويند : جلا يافت و آنچه در طب وارد است ، همين كلمه جلاست .
اگر در حوالى چشمها هر عامل عفونى و آلودگى برطرف شود ، جلا و جلوه خاصى مىيابد و بر عكس اگر دچار همسايه بد شود رو به كدورت مىرود ، تا آنجا كه ممكن است يك دندان چركين يا يك سينوس عفونت يافته ، چشم را تار و حتى به طرف كورى بكشاند و چه بسا وجود يك كانون عفونى در دهان و دندان بر كليه يا كبد اثر گذاشته و غيرمستقيم جلا و روشنايى چشم را كم نمايد .
نبىّ اكرم در هر مطلبى حتى در مورد جلاى چشم به ذكر خواص مسواك زدن و اثر آن بر اعضاى مجاور پرداختهاند ، گويا اصطلاحات طبى است كه از دهان حضرت خارج مىشود .
مثلاً براى دهان كلمه « طيب » انتخاب مىفرمايد و براى لثه كلمه « شدت » و براى چشم كلمه « جلا » و پس از اينكه انگشت بر دگمه احساسات و عواطف پيروان خود مىگذارند و مىگويند :
اى مسلمان ! تو اگر دهانت را طيب و لثهات را شديد و چشمت را جلا دادى و برادرت و افراد ديگر خانوادهات و همه اين كار را كردند ، به سلامتى اجتماع مسلمانان افزوده شده و پيشبرد اجتماع مسلمانان به طرف يك بهداشت صحيح و اصولى نه تنها فرشتگان را شاد مىسازد ، بلكه آن كه خالق فرشتگان و دهان و لثه و چشم است ، راضى مىگردد .
با توجه به اينكه هركس خدا از او راضى است ، بهداشت روحى و روانى بسيار جالبى هم دارد ، علاوه بر اينكه از اين راه بر حسنات خود افزوده و مأجور و مثاب است معده خود را صحت بخشيده است .
نمىدانم به اين معجزه حضرت توجه فرموديد كه چرا جلاى چشم و طيب بودن دهان را اوّل آورده و بعد به خشنودى و رضاى فرشتگان و خدا پرداخته و در آخر بهداشت معده را بيان كرده است ؟
مگر نيست كه در اسلام هميشه و همه جا ترتيب رعايت شده و مطالب بر حسب اهميت ، مىآيند . اما در اينجا چه شد كه بهداشت دهان و دندان آغاز سخن است و در ميان خشنودى خدا و فرشتگان و در پايان از صحت معده صحبت مىشود !!
اگر بهداشت روانى شما درست نباشد ، «يعنى مجرى دستورهاى روحى و عبادى و معنوى حضرت حق نباشيد» مسواك ، دندانها را پاك و دهان را خوشبو و لثه را محكم مىسازد ، اما با روان نادرست و روحيه مضطرب ، ناحيه هيپوتالاموس و ساير غدد و اعضا اجازه نمىدهند كه گوارش درست باشد ، از اينرو مسواك و خشنودى خدا با هم عامل سلامتى معدهاند[110] .
آرى ، به فرموده قرآن مجيد :
إِنَّ اللّهَ يُحِبُّ التَّوَّابِينَ وَيُحِبُّ الْمُتَطَهِّرِينَ [111] .
يقيناً خدا كسانى را كه بسيار توبه مىكنند ، و كسانىكه خود را [ با پذيرش انواع پاكىها از همه آلودگىها ] پاكيزه مىكنند . دوست دارد .
شيوه مسواك زدن
قالَ رَسُولُ اللّهِ صلىاللهعليهوآله : إِذا اسْتَكْتُمْ فَاسْتاكُوا عَرضا [112] .
پيامبر صلىاللهعليهوآله فرمود : چون خواستيد مسواك كنيد ، از عرض دندانها مسواك بزنيد .
وقت مسواك
و بعد از خواب وقت بسيار خوبى است ؛ زيرا هرچه در زمان استراحت به وجود آمده و حاصل رشد ميكربها يا عمل تخمير است ، بايد پاك كرد .
براى آنان كه كمى محتاط ترند ، مسواك كردن قبل از غذا كه در اثر تماس غذا با آلودگىها حتى يك ذره كثافت وارد گوارش نشود و مسواك زدن بعد از غذا تا چيزى نماند كه براى عمل تخمير يا آلودگى كانونى باشد ، بسيار مناسب است .
پيامبر گرامى اسلام صلىاللهعليهوآله به حضرت على عليهالسلام فرمود :
وَعَلَيْكَ بِالسِّواكِ عِنْدَ كُلِّ وُضُوءٍ [113] .
يا على ! بر تو باد كه با هر وضو مسواك كنى .
و در روايتى فرمود :
يا على ! بر تو باد با هر وضويى كه نماز مىخواهى بخوانى به مسواك زدن .
و از آن حضرت است كه :
مسواك زدن نصف وضوست [114] .
و نيز آن حضرت فرمود :
اگر امتم به رنج نمىافتادند ، به آنان دستور مىدادم كه با هر وضو مسواك كنند .
درباره مسواك زدن با وضو آوردهاند كه مردى قبل از وضو فراموش كرد كه مسواك بزند . نزد حضرت صادق عليهالسلام آمد و جريان را به عرض حضرت رساند .
حضرت فرمود : اكنون كه قبل از وضو مسواك را فراموش كردهاى مسواك نصف وضو است .
پيامبر صلىاللهعليهوآله فرمود :
يا عَلى عَلَيْكَ بِالسِّواكِ لِكُلِّ صَلاةٍ [115] .
يا على ! بر تو باد كه با هر نماز مسواك بزنى .
قالَ الصَّادِقُ عليهالسلام : رَكْعَتانِ بِالسِّواكِ أَفْضَلُ مِنْ سَبْعينَ رَكْعَةً بِغَيْرِ سِواكٍ [116] .
امام صادق عليهالسلام فرمود : دو ركعت نماز با مسواك ، از هفتاد ركعت نماز بدون مسواك بالاتر است .
در روايت آمده :
نبىّ اسلام صلىاللهعليهوآله شبى سه بار مسواك مىزد : يك بار پيش از خواب ، يك بار وقتى كه از خواب براى راز و نياز برمىخاست و يك بار پيش از نماز صبح [117] .
امام صادق عليهالسلام مىفرمايد :
هرگاه شب بلند شدى مسواك بزن كه فرشته مىآيد و دهان بر دهانت مىگذارد و هر حرفى مىزنى و مىخوانى ملك از آسمانها بالا مىبرد ، پس دهانت بايد خوشبو باشد[118] .
از حضرت باقر عليهالسلام است :
هرگاه از بستر برخاستى به اطراف آسمانها نظر كن و بگو : « الحمد للّه » و بر تو باد به مسواك زدن كه مسواك زدن در سحر پيش از وضو از مقررات است ، سپس وضو بگير[119] .
نبىّ اكرم فرمود :
دهانهاى شما يكى از راههاى نزديك شدن به خداست ، پس محبوبترين دهانها خوشبوترين آنهاست ، هر اندازه مىتوانيد دهان را خوشبو نگه داريد[120] .
در دنباله جملات مورد شرح ، امام صادق عليهالسلام مىفرمايد :
پيامبر اسلام صلىاللهعليهوآلهمسواك را از سنتهاى سخت و آداب مهم دين خود شمرده و در مسئله مسواك براى ظاهر و باطن بدن ، يا براى ظاهر جسم و باطن جان منافع زيادى است كه صاحبان عقل از شمردن آن عاجزند .
[ وَكَما تُزيلُ ما تَلَوَّثَ مِنْ أَسْنَانِكَ مِنْ مَطْعَمِكَ وَمَأْكَلِكَ بِالسِّواكِ كَذلِكَ أَزِلْ نِجاسَةَ ذُنُوبِكَ بِالتَّضَرُّعِ وَالْخُشُوعِ وَالتَّهَجُّدِ وَالاْءِسْتِغْفارِ بِالْأَسْحارِ ]
امام صادق عليه السلام مىفرمايد :
چنانكه چرك دندان را با مسواك از غذاهاى مانده شب پاك مىكنى ، هم چنين آلودگىهاى نفس و وجود خويش را كه به سبب گناه و عصيان فراهم آوردهاى با گريه و خشوع قلب و نماز شب و استغفار در سحر پاككن .
در اين جمله به چهار موضوع بسيار مهم كه در پاكسازى وجود انسان از اهم عوامل است اشاره شده است :
1 ـ گريه و زارى .
2 ـ خشوع .
3 ـ شب زنده دارى به عبادت .
4 ـ استغفار در سحر .
... ادامه دارد.
پي نوشت :
[100] ـ اين جمله در نسخه عبدالرزاق لاهيجى نمىباشد .
[101] ـ بقره 2 : 222 .
[102] ـ الكافى : 6/495 ، باب السواك ، حديث 2 ؛ وسائل الشيعة : 2/6 ، باب 1 ، حديث 1304 .
[103] ـ الكافى : 6/495 ، باب السواك ، حديث 1 ؛ وسائل الشيعة : 2/5 ، باب 1 ، حديث 1302 .
[104] ـ من لا يحضره الفقيه : 1/52 ، باب السواك ، حديث 111 ؛ وسائل الشيعة : 2/10 ، باب 1 ، حديث 1317 .
[105] ـ الكافى : 6/376 ، باب الخلال ، حديث 2 ؛ وسائل الشيعة : 2/6 ، باب 1 ، حديث 1305 .
[106] ـ الكافى : 6/496 ، باب السواك ، حديث 8 ؛ وسائل الشيعة : 2/9 ، باب 1 ، حديث 1314 .
[107] ـ من لا يحضره الفقيه : 4/13، باب ذكر جمل من مناهى النبى ، حديث 4968 ؛ وسائل الشيعة : 2/9 ، باب 1، حديث 1315 .
[108] ـ الكافى : 3/23 ، باب السواك ، حديث 3 ؛ وسائل الشيعة : 2/5 ، باب 1 ، حديث 1300 .
[109] ـ مشابه اين حديث در الكافى : 6/495 ؛ وسائل الشيعة : 2/7 آمده است .
[110] ـ اولين دانشگاه و آخرين پيامبر .
[111] ـ بقره 2 : 222 .
[112] ـ سنن الكبرى : 1/40 ؛ جامع الصغير : 1/68 .
[113] ـ الكافى : 8/79 ، وصية النبى صلىاللهعليهوآله ، حديث 33 ؛ بحار الأنوار : 73/132 ، باب 18 ، حديث 30 .
[114] ـ وسائل الشيعة : 2/17 ، باب استحباب السواك عند الوضوء ، حديث 2 و 3 .
[115] ـ الكافى : 6/496 ، باب السواك ، حديث 10 ؛ بحار الأنوار : 73/132 ، باب 18، حديث 31 .
[116] ـ الكافى : 3/22 ، باب السواك ، حديث 1 ؛ وسائل الشيعة : 2/19 ، باب 5 ، حديث 1353 .
[117] ـ بحار الأنوار : 76/135 ، باب 18 ، حديث 47 .
[118] ـ الكافى : 3/23 ، باب السواك ، حديث 7 .
[119] ـ وسائل الشيعة : 2/21 ، باب 6 ، حديث 1361 .
[120] ـ المحاسن : 2/558 ، باب الخلال والسواك ، حديث 929 ؛ بحار الأنوار : 73/131 ، باب 18 ، حديث 23 .
