بازكاوى هدايت و ضلالت در قرآن (4)

ويژگي هاى هدايت يافتگان و گمراهان

گاهى به آياتى از قرآن برمى‏خوريم كه از خصوصيات هدايت يافتگان يا گمراهان سخن مى‏گويد و مى‏توانيم آنها را به عنوان نشانه افراد گمراه يا هدايت شده مطرح نماييم كه عبارتند از:

1 شرح صدر و ضيق صدر

خداوند به كسى كه در صراط مستقيم قرار گرفته، شرح صدر مى‏دهد. شرح صدر يعنى فراخى و وسعت سينه به طورى كه ياراى پذيرش حق و حقيقت را داشته باشد. دل انسان در چنين شرايطى نرم مى‏گردد، از لجاجت و سرسختى در دفاع از عقيده باطل خود دست بر مى‏دارد و هر گاه حق با افكار او ناسازگار باشد براحتى افكار و ايده‏هاى خود را كنار مى‏گذارد و حق را با آغوش باز مى‏پذيرد. قرآن كريم مى‏فرمايد: هر كس را خداوند بخواهد هدايت كند، به او شرح صدر مى‏دهد(انعام/ 125). شرح صدرى كه ظرف علم و شناخت است وسعت قلب است، به طورى كه معارف حقه‏اى را كه بر او عرضه مى‏شود پذيرا باشد.(1)
آيه ياد شده سپس به نشانه گمراهان اشاره دارد كه بر خلاف هدايت يافتگان دچار ضيق صدر مى‏باشند و مراد از آن تنگى سينه است، به گونه‏اى كه باعث دشوارى پذيرش حق باشد. قابليت نداشتن براى رسوخ حق در قلب انسان، نداشتن انعطاف پذيرى و عدم ملايمت و نرمش كه بشر امروزى را در بر گرفته و حاضر نيست با حق و حقيقت مدارا كند، برخاسته از همين صفت مى‏باشد. بسيارى از مردم مخصوصا دانايان هر قوم و ملتى در مورد حق و حقيقت چيزهايى شنيده‏اند يا مطالعه كرده‏اند و گاهى آن را مى‏دانند، ولى از سرِ لجاجت و تنگ‏نظرى كه ناشى از رفتار خود آنان است، ظرفيت پذيرش آن راندارند. در صدر اسلام دشمنان كينه‏توز اسلام گوشهاى خود را از پنبه پر مى‏كردند تا مبادا نداى حق را بشنوند و وقتى يكى از دوستانشان قصد طواف كعبه را داشت به او پيشنهاد مى‏كردند گوشهاى خود را ببندد تا مبادا صوت دلنشين پيامبر اكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله‏وسلم كه حاوى پيامهاى قرآن كريم و حامل حقيقت بود به گوش آنها برسد و دل آنها را نرم كرده، به حق متمايل سازد.
گاهى انسان به حدى در ورطه لجاجت غوطه‏ور و سخت‏دل مى‏شود كه ديگر هيچ عاملى نمى‏تواند بر او تأثير بگذارد و به آن جا مى‏رسد كه «ختم اللّه‏ على قلوبهم و على سمعهم و على ابصارهم غشاوة و لهم عذاب عظيم»(بقره/ 7)
استاد آية‏اللّه‏ معرفت در اين باره مى‏فرمايد: در اين آيه تشبيه و استعاره وجود دارد و كنايه از اعتياد اين افراد به عناد و لجاجت داشته(2) و قلب آنها بكلى سياه شده و جايى براى نقش بستن حق در آن باقى نمانده است. اينها در اثر اعمال و رفتارى كه داشته‏اند و به خاطر موضعگيرى‏هاى خود تا آن جا پيش رفته‏اند كه ديگر هيچ عاملى در آنها نمى‏تواند نفوذ كند و گويا خداوند بر چشم، گوش و قلب آنها مُهر زده و آنها قدرت ديدن، شنيدن و تحليل واقعيتها را ندارند.

2 تشخيص حق از باطل

يكى از نشانه‏هاى انسانى كه هدايت شده اين است كه مى‏تواند حق را از باطل تشخيص دهد. نيروى تشخيص اين دو از يكديگر موهبتى است كه از سوى خداوند به پرهيزگاران داده مى‏شود و تقوا خود از نشانه‏هاى هدايت است «ذلك الكتاب لاريب فيه هدىً للمتقين»(بقره/ 2)
پس تقوا نشانه هدايت عامه و مقدمه هدايت خاصه است و نيروى تميز حق از باطل به متقين ارزانى مى‏شود: «يا ايها الذين آمنوا ان تتقوا اللّه‏ يجعل لكم فرقانا»(انفال/ 129)
بدين‏سان مى‏توان گفت اين نيرو از نشانه‏هاى هدايت است. در آيه مذكور كلمه فرقان آمده است و فرقان يعنى فرق گذارنده و جداكننده حق از باطل، تشخيص دهنده خالصى از ناخالصى و آئينه تمام‏نماى حقيقت. از طرفى حق و باطل ارتباط مستقيم با هدايت و ضلالت دارند و سرانجام جاده هدايت به مقصدى مى‏انجامد كه حق ناميده مى‏شود و اين راهى است پرپيچ و خم و داراى نقاط كور و گمراه‏كننده و براى تعيين مسير صحيح و جلوگيرى از سقوط، بهترين وسيله چراغ تقواست. مؤلف تفسير نمونه پس از شرح كلمه فرقان و تقوا به نكته‏اى اشاره مى‏كند و مى‏نويسد: «نيروى عقل انسان به قدر كافى براى درك حقايق آماده است، ولى پرده‏هايى از حرص و طمع و شهوت و خودبينى و حسد و عشق افراطى به مال و زن و فرزند و جاه و مقام همچون دود سياهى در مقابل ديده عقل آشكار مى‏گردد... و پيداست كه در چنين محيط تاريكى انسان چهره حق و باطل را نمى‏تواند بنگرد؛ اما اگر با آب تقوا اين غبار زدوده شود و اين دود سياه و تاريك از بين برود، ديدن چهره حق آسان است.(3)
اين هم مسلم است كه هر كس در گمراهى به سر برد از اين نيرو محروم خواهد شد؛ چه اين كه اين چراغ در اختيار كسانى قرار داده مى‏شود كه قلب و دل خود را جلا داده و آن را براى شنيدن حق و پذيرفتن آن آماده نموده‏اند. چنين قلبى است كه كلمه حق مى‏تواند در آن رسوخ كند و آن را روشن سازد؛ اما قلبى كه اين زمينه را ندارد، بلكه زمينه مهر زدن بر قلب، چشم و گوش او فراهم است، هرگز نمى‏تواند حقيقت را بشنود؛ چه رسد به اين كه بخواهد آن را با غير آن مقايسه نموده، حقيقت را برگزيند.

نتيجه و دستاورد هدايت و ضلالت

مسأله ديگر در زمينه مورد بحث، چگونگى سرنوشت افراد هدايت يافته يا افراد گمراه است و اين كه فرايند هدايت چه پيامدى براى انسان دارد. در اين مورد نيز به آيات قرآن مراجعه مى‏كنيم تا ببينيم حق متعال كه انسان را از ازل تا ابد هدايت نموده و ابزار رسيدن به حق را در اختيار او قرار داده و او را از موانع راه بر حذر داشته است چه مى‏فرمايد.
قرآن كريم در يك جمله به گونه‏اى جامع به نتيجه هدايت و آثار مترتب بر آن اشاره مى‏كند؛ آن جا كه مى‏فرمايد: «فمن تبع هداى فلاخوف عليهم و لا هم يحزنون»(بقره/ 38). هر كس از دستورات و راهنماييهاى الهى پيروى كند نه هراسى دارد و نه حزن و اندوهى.
هراس ندارد براى اين كه همه وظايف و تكاليف خود را انجام داده است، از موهبتهاى الهى كه در اختيار وى قرار داده شده استفاده برده، عقل و دانش خود را به كار گرفته، به راهنماييهاى رسولان الهى نيز گوش دل سپرده و با شناخت راه حق از باطل، آن را برگزيده و در عمل هم به آن ملتزم شده است. مسلما چنين شخصى از آينده خود بيم ندارد.
انسان هدايت يافته از قدم نهادن در صحنه برزخ و قيامت و عبور از صراط واهمه‏اى ندارد و از ورود به ميدان محاسبه الهى و دريافت نامه اعمال خود بيم به خود راه نمى‏دهد كه «آن را كه حساب پاك است، از محاسبه چه باك است؟»
روحيه چنين كسى از اين هم بالاتر است و او نسبت به دستاوردهاى آينده خود در روز جزا هيچ گونه حزنى ندارد و مطمئن است كه در يوم الحساب هيچ درد و رنجى متوجه او نيست، بلكه بسيارى از پاداشها به او داده خواهد شد. لذا است كه صرف اموال در راه خير، دادن فرزندان در راه خدا، جان دادن در راه معبود و كشته شدن براى وصال نه تنها تلخ نيست، بلكه بسيار شيرين و همانند عسل مى‏باشد. چنين انسانى با دلى آرام به سوى معبود خود مى‏شتابد، چنان كه قرآن كريم در اين مورد مى‏فرمايد: «لايحزنهم الفزعُ الاكبر و تتلقّاهم الملائكة هذا يومُكم الذى كنتم توعدون» (انبياء/ 103) اين افراد هستند كه در روز خوف عظيم هيچ واهمه و هراسى ندارند، بلكه ملائكه به آنها بشارت مى‏دهند و مى‏گويند اين روز خوب و شادى است كه انتظار آن را مى‏كشيديد.
از سوى ديگر ضلالت نيز آثار و نتايجى دارد كه قرآن به آنها اشاره مى‏كند:
«قل من كان فى الضّلالة فليمدد له الرّحمن مدّا اذا رأو ما يوعدون» (مريم/ 75) هر كس در ضلالت و گمراهى قرار گيرد در همان ضلالت امداد مى‏شود و در ژرفاى تاريكى فرو مى‏رود؛ زيرا او تلاشهاى خودش را در همان مسير قرار داده است. اين امرى است طبيعى كه وقتى انسان از راه اصلى منحرف شود، هر چه در راه انحرافى پيش رود بازگشتش به راه اصلى دشوارتر شده، هر لحظه از راه اصلى بيشتر فاصله مى‏گيرد. وقتى انسان به سوءاختيار خود از هدايت الهى محروم شود و زخارف دنيوى توجه او را به خود جلب نمايد و از امور معنوى و معارف الهى فاصله بگيرد و از آنها غافل شود، از حقيقت فاصله گرفته، هر گامى كه بر مى‏دارد در ورطه ضلالت بيتشر فرو مى‏رود و بيشتر غرق مى‏شود و اين معناى امداد در گمراهى است.
«الذين يحشرون على وجوههم الى جهنّم اولئك شرٌّ مكانا و اضلّ سبيلاً»(فرقان/ 34)
«و من كان فى هذه اعمى فهو فى الآخرة اعمى و اضلّ سبيلاً» (اسراء/ 72)
در اين دو آيه موقعيت گمراهان در روز قيامت بيان شده است. فرد گمراه به انسانى تشبيه شده كه به صورت خوابيده و بر روى زمين كشيده مى‏شود. از آن جا كه وى در اين جهان كور بوده، از راه راست منحرف شد و صراط مستقيم را نديد، در روز قيامت نيز داراى حالتى است كه نمى‏تواند راه خود را ببيند و گويا بر روى زمين به صورت كشيده مى‏شود؛ لذا در آيه دوم مى‏فرمايد هر كس در اين جهان واقعيت و حقيقت را نبيند و كور باشد، در قيامت نيز كور خواهد بود وبيشتر گمراه مى‏شود.

پي نوشت :

1. الميزان، ج7، ص341.
2. محمد هادى معرفت ،التمهيد، ج3، ص214.
3. تفسير نمونه، ج7، ص141.

منبع:فصلنامه الهيات و حقوق، شماره 1
/س