خودبزرگ بینی، علل و عوامل و راهکارهای مبارزه با آن (بخش اول)

خودبزرگ بینی بد تر از گناهان جوارحی

از جمله بیماری های درونی، فکری و صفات ناپسند انسانی که متأسفانه اغلب در انسان های به ظاهر وارسته، ظاهر و باعث نگرانی و افسردگی می شود، بیماری عُجب و خود بزرگ بینی است که از صفات قلبی و از گناهان جوانحی انسان است که از نظر زشتی و خطرآفرینی از گناهان جوارحی و اعضای ظاهری به مراتب شدیدتر و از جهت عموم و شمول دایره اش وسیع تر است؛ زیرا کمتر مومنی پیدا می شود که مبتلا به عجب و خودخواهی نباشد.

چنان که امام صادق (ع) فرمودند: اِنَّ اللّهَ عَلِمَ اَنَّ الذَّنْبَ خَیرٌ لِلمُوءْمِنِ مِنَ العُجْبِ وَلَوْلا ذلِک لَما أبْتَلی مُؤمِنٌ بِذَنب اَبَداً. (1) خدا می داند که گناهی که از اعضا و جوارح مؤمن سرمی زند برای او بهتر است از عجب که از گناهان قلبی است.

زیرا گناهانی که از جوارح انسان صادر شود به راحتی می توان آنها را به وسیله توبه، عبادات و طاعات از بین برد، ولی عجب از صفات نفسانی و درونی است که ازاله و از بین بردن آن به آسانی میسر نبوده و آثار سوء آن نیز در اِفساد و احباط اعمال صالحه مومن بیش از گناهان دیگر است. لذا امام فرمودند که خدا می داند گناهان دیگر برای مومن از عجب بهتر است. (2) و اگر عجب نبود هیچ مؤمنی مبتلا به گناه نمی شد (یعنی تنها گناهی که مومن از آن رهایی ندارد، عجب است، ولی نسبت به گناهان دیگر ممکن است بتواند خود را حفظ کرده و وارد در آن نشود.)
 

علامت خودبزرگ بینی

اگر انسان بخواهد خود را بیازماید که آیا در او صفت ناپسند عجب و خودبزرگ بینی وجود دارد یا نه، می تواند در حال خود نظر کند و ببیند که آیا برای دیگران شخصیت قائل است یا نه؟ اگر تنها به خود می اندیشد و برای رأی و فکر دیگران ارزشی قائل نیست، بداند که عجب دارد و صفت خودبزرگ بینی و خودمحوری در نفس او وجود دارد. چنان که امام صادق (ع) فرمود: مَنْ لا یعرِف لأحَد الفضْلَ فَهُوَ المُعجِبُ بِرأیهِ. (3) آن که برای هیچ کس فضیلتی قائل نیست، خویشتن پسند و خود رأی است.

مذمت خودبزرگ بینی

در بینش الهی، خودبزرگ بینی یکی از زشت ترین صفات برای انسان است که در هر کس وجود پیدا کند، مایه شقاوت و هلاکت ابدی او خواهد بود. روایات در این باره بسیارند که برخی از آنها به قرار زیر است:

1. عَن ابی عَبداللّه (ع) قال: مَن دَخلَهُ العُجبُ هَلَک. (4) هر کس را خودبزرگ بینی فراگیرد هلاک شود.

2.  قال الصّادقُ(ع): والعُجبُ نَباتٌ حَبُّها الْکفرُ وَاَرضها النّفاق، وَماءُها الْبَغی، وَاَغصانُها الجَهلُ، وَوَرَقُها الضَّلالةُ و ثَمَرُها اللّعنهُ والخُلُودُ فی النّارِ فَمَنِ اختارَ العُجُبَ فَقَد بَذَرَ الکفرَ وَ زَرعُ النَّفاقَ، وَلابُدَّ لَهُ مِن، أنْ یثْمِرَ. (5) عجب و خودبزرگ بینی گیاهی است که بذر آن کفر، و زمین آن نفاق، و آب آن تعدی و تجاوز، و شاخه های آن جهل، و برگه های آن گمراهی، و میوه آن لعنت و خلود در آتش جهنم است. لذا هر کس که عجب اختیار کند در جان خود بذر کفر پاشیده و تخم نفاق کشت کرده است، و چنین کسی ناچار چنان ثمر و میوه را خواهد داشت.

3. از رسول خدا (ص) نقل شد که خداوند به داوود پیغمبر (ع) خطاب کرد: یا داوُدُ بَشّرِ المُذنِینَ وَاَنذرِ الصِّدِّیقینَ، قالَ، کیفَ ابشر المُذنِبینَ واُنذِرُ الصِّدیقینَ؟ قالَ یا داوُدُ بَشِّرِ المُذنبینَ اِنّی اَقبَلُ التَّوبَةَ وَاَعفُوعَنِ الذَّنبِ، وَاَنذِرِ الصِّدِّیقینَ الاّیعجِبُوا بِأَعمالِهِم فَاِنَّهُ لَیسَ عِبدُ اَنصِبُهُ لِلحِسابِ الاّ هَلَک».(6) ای داود به گنه کاران مژده بده و صدیقان (راست گویان و درست کاران) را بترسان، داوود عرض کرد: چگونه گنه کاران را مژده داده و صدیقان را بترسانم؟ فرمود: گنه کاران را مژده بده که من توبه را پذیرفته و از گناه در می گذرم و صدیقان را بترسان که به اعمال خویش خودبین نشوند، زیرا بنده ای نیست که به پای حسابش درآید، مگر این که هلاک می شود.

باتوجه به این نوع روایات حرمت عجب و مذمت آن از ناحیه اولیای دین بخوبی روشن می گردد.

عوامل بیرونی خودبزرگ بینی

عجب و خودبزرگ بینی هر چند که در انسان زمینه ها و بسترهای مناسبی دارد، ولی علل و عوامل بیرونی نیز به این مساله دامن می زند که بعضی از آنها در ذیل ذکر می شود.
 

1. علم و دانش بشری

 علم و دانش بشری، زمینه ساز و علت خودخواهی ها و غرورهای بشر است که در آیه 83 سوره غافر  و 76 و77 سوره قصص و آیه 49 سوره زمر به آن اشاره شده است. می فرماید: فَإِذَا مَسَّ الْإِنْسَانَ ضُرٌّ دَعَانَا ثُمَّ إِذَا خَوَّلْنَاهُ نِعْمَةً مِنَّا قَالَ إِنَّمَا أُوتِیتُهُ عَلَى عِلْمٍ بَلْ هِیَ فِتْنَةٌ وَ لٰکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لاَ یَعْلَمُونَ‌ (الزمر/49) و چون انسان را آسیبى رسد ، ما را فرامى‏خواند ; سپس چون نعمتى از جانب خود به او عطا کنیم مى‏گوید : « تنها آن را به دانش خود یافته‏ام » . نه چنان است ، بلکه آن آزمایشى است ، ولى بیشترشان نمى‏دانند.

نیز می فرماید: فَلَمَّا جَاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَیِّنَاتِ فَرِحُوا بِمَا عِنْدَهُمْ مِنَ الْعِلْمِ وَ حَاقَ بِهِمْ مَا کَانُوا بِهِ یَسْتَهْزِءُونَ‌ (غافر/83) و چون پیامبرانشان دلایل آشکار برایشان آوردند ، به آن چیز (مختصرى) از دانش که نزدشان بود خرسند شدند، و (سرانجام) آنچه به ریشخند مى‏گرفتند آنان را فروگرفت.
 

2. برخورداری از امکانات زندگی و رفاهی

یکی از عوامل خودبزرگ بینی و سرمستی، داشتن امکانات زندگی و رفاهی بیان شده است. بسیاری از مردم به سبب امکانات و رفاه زیاد دچار غفلت از موقعیت خود در هستی و جهان می شوند و گرفتار عجب و خودبزرگ بینی می شوند و تا ادعای الوهیت و خدایی بالا می روند و این گونه است که خودمحوری جای خدامحوری می نشیند.

از این روست که خداوند متعال می فرماید: لَقَدْ سَمِعَ اللَّهُ قَوْلَ الَّذِینَ قَالُوا إِنَّ اللَّهَ فَقِیرٌ وَ نَحْنُ أَغْنِیَاءُ سَنَکْتُبُ مَا قَالُوا وَ قَتْلَهُمُ الْأَنْبِیَاءَ بِغَیْرِ حَقٍّ. (آل‏ عمران‏/181)مسلماً خداوند، سخن کسانى را که گفتند: «خدا نیازمند است و ما توانگریم» شنید . به زودى آنچه را گفتند، و بناحق کشتنِ آنان پیامبران را، خواهیم نوشت.

همچنین می فرماید: وَ إِذَا مَسَّ الْإِنْسَانَ الضُّرُّ دَعَانَا لِجَنْبِهِ أَوْ قَاعِداً أَوْ قَائِماً فَلَمَّا کَشَفْنَا عَنْهُ ضُرَّهُ مَرَّ کَأَنْ لَمْ یَدْعُنَا إِلَى ضُرٍّ مَسَّهُ کَذٰلِکَ زُیِّنَ لِلْمُسْرِفِینَ مَا کَانُوا یَعْمَلُونَ‌. (یونس‏/12) و چون انسان را آسیبى رسد، ما را به پهلو خوابیده یا نشسته یا ایستاده مى‏خواند، و چون گرفتاریش را برطرف کنیم چنان مى‏ رود که گویى ما را براى گرفتاریى که به او رسیده، نخوانده است. این گونه براى اسرافکاران آنچه انجام مى‏دادند زینت داده شده است.

در سوره مباره اسراء آمده: وَ إِذَا أَنْعَمْنَا عَلَى الْإِنْسَانِ أَعْرَضَ وَ نَأَى بِجَانِبِهِ وَ إِذَا مَسَّهُ الشَّرُّ کَانَ یَئُوساً. (إسراء/83) و چون به انسان نعمت ارزانى داریم، روى مى‏ گرداند و پهلو تهى مى‏ کند، و چون آسیبى به وى رسد نومید مى‏ گردد.

و آیات بسیار دیگر به مساله برخورداری از امکانات به عنوان یکی از بسترهای ایجاد غرور و خودبزرگ بینی در انسان هشدار می دهد.
 

3. انکار معاد و بی اعتقادی به آخرت

انکار معاد و بی اعتقادی به دنیای آخرت و رستاخیز یکی دیگر از عوامل خودبزرگ بینی در میان انسان هاست که آیه ۴ سوره نمل به آن اشاره دارد. إِنَّ الَّذِینَ لاَ یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ زَیَّنَّا لَهُمْ أَعْمَالَهُمْ فَهُمْ یَعْمَهُونَ‌ (نمل‏/4) کسانى که به آخرت ایمان ندارند، کردارهایشان را در نظرشان بیاراستیم (تا هم چنان) سرگشته بمانند.

پی نوشت ها:

(1) مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج 72، ص 306.
(2) همان، ص307.
(3) همان، ص 316.
(4) کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، ج 2، ص 236.
(5) مجلسی، محمد باقر، همان، ص320.
(6) کلینی، محمد بن یعقوب، همان، ص313.