خودبزرگ بینی، علل و عوامل و راهکارهای مبارزه با آن (بخش دوم)

1. شیطان

وسوسه های شیطان به عنوان یکی از عوامل تاثیرگذار برای ایجاد خودبزرگ بینی و عجب بیان شده است. در قرآن کریم آمده: فَلَوْ لاَ إِذْ جَاءَهُمْ بَأْسُنَا تَضَرَّعُوا وَ لٰکِنْ قَسَتْ قُلُوبُهُمْ وَ زَیَّنَ لَهُمُ الشَّیْطَانُ مَا کَانُوا یَعْمَلُونَ‌ (أنعام‏/43) پس چرا هنگامى که عذاب ما به آنان رسید تضرّع نکردند؟ ولى (حقیقت این است که) دلهایشان سخت شده، و شیطان آنچه را انجام مى‏دادند برایشان آراسته است.

همچنین آمده: وَ إِذْ زَیَّنَ لَهُمُ الشَّیْطَانُ أَعْمَالَهُمْ وَ قَالَ لاَ غَالِبَ لَکُمُ الْیَوْمَ مِنَ النَّاسِ. (أنفال‏/48) و (یاد کن) هنگامى را که شیطان اعمال آنان را برایشان بیاراست و گفت: «امروز هیچ کس از مردم بر شما پیروز نخواهد شد، و من پناه شما هستم.»

 نیز آیاتی چون ۶۳ سوره نحل و ۲۴ سوره نمل و ۲۵ سوره فصلت برای این مطلب معرفی شده است. شیطان با فریبکاری و تزیین اعمال می کوشد تا آدمی را از خدامحوری و مسیر اصلی دور کند.
 

2. برخی انسان ها

تنها شیطان به این کار تزیین اعمال نمی پردازد بلکه حتی برخی از انسان ها نیز به تزیین اعمال زشت دیگری می پردازند و در نقش شیطان عمل می کنند و آدمی را دچار عجب و خودبزرگ بینی می کنند.

به هر حال علل و عوامل تزیین کننده و جلوه دادن اعمال بد به عنوان اعمال نیک و خوب بسیار زیاد هستند و آدمی می بایست نسبت به این عوامل هوشیار و بیدار باشد.

در قرآن کریم آمده: أَ فَمَنْ زُیِّنَ لَهُ سُوءُ عَمَلِهِ فَرَآهُ حَسَناً فَإِنَّ اللَّهَ یُضِلُّ مَنْ یَشَاءُ وَ یَهْدِی مَنْ یَشَاءُ فَلاَ تَذْهَبْ نَفْسُکَ عَلَیْهِمْ حَسَرَاتٍ إِنَّ اللَّهَ عَلِیمٌ بِمَا یَصْنَعُونَ‌ (فاطر/8)  آیا آن کس که زشتىِ کردارش براى او آراسته شده و آن را زیبا مى‏بیند (مانند مؤمن نیکوکار است)؟ خداست که هر که را بخواهد بى‏راه مى‏گذارد و هر که را بخواهد هدایت مى‏کند. پس مبادا به سبب حسرتها (ى گوناگون) بر آنان، جانت (از کف) برود؛ قطعاً خدا به آنچه مى‏کنند داناست.
 

3. مفاخر دنیا

اصولا زندگی دنیوی و مقتضیات آن، شرایطی را فراهم می آورد که آدمی به سادگی در دام غرور و خودبزرگ بینی گرفتار می آید. از این روست که خداوند زندگی دنیا را به عنوان عامل سرمستی و خودبزرگ بینی آدمی بر می شمارد و در آیه ۲۶ سوره رعد نسبت به آن هشدار داده و می فرماید: اللَّهُ یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ یَشَاءُ وَ یَقْدِرُ وَ فَرِحُوا بِالْحَیَاةِ الدُّنْیَا وَ مَا الْحَیَاةُ الدُّنْیَا فِی الْآخِرَةِ إِلاَّ مَتَاعٌ‌ (رعد/26) خدا روزى را براى هر که بخواهد گشاده یا تنگ مى‏گرداند، (ولى آنان) به زندگى دنیا شاد شده‏اند، و زندگى دنیا در (برابر) آخرت جز بهره‏اى (ناچیز) نیست.
 

4. کثرت جمعیت

جمعیت زیاد و قدرت و ثروت و مانند آن می تواند به عنوان علت و عامل پیدایش عجب و خودبزرگ بینی در انسان شود.

در سوره مبارکه توبه آیه 25 آمده: لَقَدْ نَصَرَکُمُ اللَّهُ فِی مَوَاطِنَ کَثِیرَةٍ وَ یَوْمَ حُنَیْنٍ إِذْ أَعْجَبَتْکُمْ کَثْرَتُکُمْ فَلَمْ تُغْنِ عَنْکُمْ شَیْئاً وَ ضَاقَتْ عَلَیْکُمُ الْأَرْضُ بِمَا رَحُبَتْ ثُمَّ وَلَّیْتُمْ مُدْبِرِینَ‌ (توبه/25) قطعاً خداوند شما را در مواضع بسیارى یارى کرده است، و )نیز) در روز «حُنَین» آن هنگام که شمارِ زیادتان شما را به شگفت آورده بود، ولى به هیچ وجه از شما دفع (خطر) نکرد، و زمین با همه فراخى بر شما تنگ گردید، سپس در حالى که پشت (به دشمن) کرده بودید برگشتید.
 
بنابراین لازم است که انسان همواره هوشیار و بیدار باشد و به خود اجازه ندهد که گرفتار غرور و خودبزرگ بینی شود.

مفاسد دنیوی و اخروی خودبزرگ بینی

الف: مفاسد دنیوی

 

1. باز ماندن از ترقیات علمی و تعالی معنوی

وقتی که در انسان حالت عجب پیدا شد، تنها برای فکر خود ارزش قایل بوده و برای رأی احدی وقعی قایل نیست. قهراً چنین کسی حاضر نمی شود از مراکز علمی و دانشمندان دیگر استفاده نماید؛ زیرا خود را یا همسان آنان می داند. یا بالاتر، و به همین جهت از ترقیات علمی و تعالی معنوی باز می ماند اینجاست که علی علیه السلام می فرماید: اَلأِعجابُ یمنَعُ من الأزدِیادَ».(1) عجب مانع زیادی (علم) می شود.
 

2. دشمن تراشی

در اثر خودخواهی و خودبزرگ بینی، طبیعی است که عامه مردم نسبت به او ناراحت شده و حالت بی اعتنائی می گیرند. چنان که امام هادی (ع) فرمودند: مَن رَضِی عَن نَفسِهِ کثُرالسّاخِطُونَ عَلَیهِ. (2) کسی که از خود راضی باشد، غضب کنندگان بر او بسیارند.
 

3. گرفتار شدن در حسن ظن کاذب

خودبزرگ بینی حتی باعث می شود که این آدم در حالی که زشت رفتار است، خود را خوش رفتار بداند و اعمال زشت نزد او زیبا جلوه نماید و مصداق این آیه از قرآن کریم قرار گیرد: ا فَمَنْ زُیّنَ لَهُ سُوءُ عَمَلِهِ فَرَآهُ حَسَنا آیا کسى که کردار زشتش در نظرش زینت داده شده و آن را نیکو پنداشته است؟ (فاطر/8)

یا این آیه که می فرماید: زیانکارترین مردم کسانى هستند که کوشش آنها در راه زندگى دنیا تباه شده، ولى گمان مى کنند که نیکوکارى مى کنند. (کهف/۱۰۴)
 

4. دور شدن از مواهب و فیوضات الهی

خودبزرگ بینی همیشه انسان را از حقیقت و واقعیت دور نگه داشته و در نتیجه از مواهب و فیوضات حضرت حق بی بهره می کند. چنان که حضرت عیسی (ع) بایکی از حواریون خود مسافرت می کرد. به نزدیکی دریا که رسیدند، حضرت عیسی با عزمی راسخ نام پروردگار عالم را برد و روی آب حرکت کرد.

آن جوان نیز که همراه حضرت بود نام خدا را با عظمت برده و همراه عیسی (ع) بر روی آب حرکت کرد، ولی هنگام حرکت در دریا، عجب او را فرا گرفته و به خود بالید که عیسی چه فضیلتی بر من دارد؟ به محض خطور چنین تصوری، در آب فرو رفت و فریاد استغاثه اش بلند شد. حضرت او را نجات داد و فرمود، این نبود مگر به خاطر عجب تو اگر توبه کنی، دو مرتبه به مقام اول باز می گردی جوان توبه کرد و به مقام خود باز گشت.(3)
 

5. محروم شدن از توفیق توبه

آدم معجب و خودبزرگ بین به این دلیل که خود را نیکو می انگارد و از خویش راضی و خوشنود است، گناهان خویش را فراموش کرده به آنها اهمیت نمی دهد و خود را از بررسى اعمال خود بى نیاز مى داند، در نتیجه توفیق توبه نمی یابد و در جهل و گناه خود غوطه ور می ماند.
 

6. باقی ماندن در جهل و ناآگاهی

انسان خودبزرگ بین، خویش را از مشورت و استفاده از دیگران بی نیاز می بیند در نتیجه این حالت او را از مشورت و یادگیرى باز مى دارد و سبب مى شود که همیشه در ذلّت جهل و ناآگاهی باقى بماند. چه بسا کسانى که در اثر یک نظریه اشتباهى که در اصول یا فروع آن دچار عجب مى شوند، سبب هلاکت خود را فراهم کنند.  
پی نوشت ها:
(1) نهج البلاغه، حکمت 167.
(2) مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج 72، ص316.
(3) نراقی، مهدی، جامع السعادات، ج 1، ص 285.