بیماران دچار اختلال روانشناختی در گیر الگوهای تفکر ناسازگارانه‌ای می شوند که کنترل آن را دشوار میدانند. مدل فراشناختی فرض می کند که کنترل توجه در اختلال‌های روانشناختی انعطاف ناپذیر می شود، به طوری که توجه به پردازش مبتنی بر نگرانی worry-based processing ، معطوف به خود، مداوم و پایش تهدید محدود می شود. هدایت مجدد توجه به موضوعاتی غیر از این نوع فعالیت‌ها، می تواند روشی برای متوقف کردن سندرم شناختی- توجهی (CAS) و تقویت برنامه‌های فراشناختی برای کنترل شناخت (بهبود کنترل اجرایی انعطاف پذیر flexible executive control) فراهم سازد.
 
ذکر این نکته مهم است که این راهبرد روشی برای توجه بر گردانی از رویدادهای درونی و مدیریت یا اجتناب از هیجان نیست. استفاده از توجه بر گردانی در روان درمانی معمولا شامل تغییر جهت توجه به محرکهای خنثی یا مثبت، به عنوان روشی برای کاهش توجه به محرکهای دردناک، هیجانی با تهدید کننده و در نتیجه کاستن از شدت واکنش ها به این محرکها است. تکنیک آموزش توجه (ATT) و تمرکز مجدد توجه بر موقعیت (SAR)، شامل معطوف کردن توجه به سمت محرک های خنثی یا مثبت، برای کنترل یا اجتناب از تجارب منفی نیست. در عوض، این تکنیک مستلزم تغییر توجه به شیوه هایی است که به طور خاص برای تقویت فراشناختهایی طراحی شده اند که تفگر را تنظیم می کنند و سبک های تفگر ناسازگارانه ای را که مانع پردازش هیجانی عادی یا تغییر باورهای ناکارآمد هستند، حذف می کنند.
 

مروری بر تکنیک آموزش توجه

هدف از طراحی تکنیک آموزش توجه، تدوین شیوه ای برای تأثیر گذاشتن بر جنبه های مختلف سندرم شناختی-توجهی (CAS) و فراشناخت های برانگیزانندهی آن بود. اولین مطالعهی منتشر شده، اثرات این تکنیک را در درمان اختلال وحشت زدگی نشان داد (ولز، ۱۹۹۰). هدف اولیه ی مطالعه ی مذکور، به کارگیری تکنیکی برای متوقف کردن توجه معطوف به خود، بیش از اندازه و انعطاف ناپذیر بود. این نوع توجه معطوف به خود، عنصر اصلی نگرانی / نشخوار فکری و پایش تهدید است (برای مثال، توجه به رویدادهای بدنی در اختلال وحشت زدگی) که از مؤلفه های اصلی سندرم شناختی- توجهی (CAS) محسوب می شوند.معمولا از بیماران خواسته می شود که بر یک نقطه تثبیت دیداری تمرکز کنند و تمرکز دیداری خود را در سراسر تمرین حفظ نمایند. تکنیک آموزش توجه زمانی که شرکت کنندگان در حالت اضطراب یا نگرانی حاد قرار ندارند، اجرا می شود.موضوع مهم در توسعه ی تکنیک آموزش توجه، به جنبه‌ای از توجه مربوط می شود که باید به عنوان مبنایی برای حذف سندرم شناختی-توجهی (CAS) و افزایش انعطاف پذیری فراشناختی دست کاری شود. توجه، فرایندی چندوجهی multifaceted است و می توان آن را به جنبه های انتخابی بودن selectivity ، جا به جایی (تغییر switching)، پردازش موازی parallel processing و نیازمندی به ظرفیته capacity requirement تقسیم کرد. تکنیک آموزش توجه، با توجه به این ابعاد ذهنی و چگونگی تأثیر این تکنیک بر اهداف بیمار طراحی شده است.
 
برخی از ویژگی های این تکنیک مبنای نظری داشت و در مرحله ی طراحی مشخص بودند. بنابراین، مهم بود که این تکنیک باید طوری طراحی می شد که مستلزم توجه کردن می بود و البته با ادامه ی تمرین این نیاز به توجه کاهش قابل توجهی نمی یافت. چون در غیر این صورت، نمی توانست به صورت نظام دار، فرایندهای کنترل را تقویت کند. آموزش توجه مستلزم پردازش خارجی موضوعات نامربوط به خود، برای متوقف کردن پردازش معطوف به خود پایدار و مداوم است. بیمار نباید از این تکنیک به عنوان راهبرد توجه برگردانی، اجتناب یا کنترل علایم استفاده کند، چون ممکن است موجب تداوم کنترل متمرکز بر خود ناکارآمد و باورهای اشتباه درباره‌ی رویدادهای درونی شود.
 
تلاش های اولیه برای طراحی یک تکنیک مؤثر، استفاده از راهبردهای توجه دیداری را مورد بررسی قرار دادند، ولی نتایج بسیار ضعیف بود. به همین دلیل تلاش های بعدی بر طراحی یک شیوهی مبتنی بر توجه شنیداری متمرکز شدند که مستلزم تخصیص فضایی توجه است. این رویه همچنان پایه و اساس تکنیک آموزش توجه باقی مانده است.
 
تکنیک آموزش توجه (ATT) شامل سه مؤلفه ی اصلی است: (یک) توجه انتخابی ، (دو) تغییر سریع توجه و (سه) توجه تقسیم شده. هر مؤلفه در یک تمرین یکپارچهی مجزا به کار برده میشود. این شیوه نزدیک به ۱۲ دقیقه طول می کشد و مراحل تقریبی آن به این شرح است: ۵ دقیقه برای توجه انتخابی، ۵ دقیقه برای تغییر توجه و ۲ دقیقه برای توجه تقسیم شده.
 
آموزش توجه انتخابی، شامل هدایت توجه بیمار به صداهای خاص در میان مجموعه ای از صداهای متفاوت در موقعیت های فضایی مختلف در محیط پیرامون است، که در آن به بیمار آموزش داده می شود، در حالی که در برابر حواس پرتی ناشی از سایر صداها مقاومت می کند، توجه عمیق خود را بر صداهای خاص معطوف نماید.
 
تغییر سریع توجه، شامل آموزش بیمار برای تغییر و جابه جایی سریع توجه خود بین صداها و مکان های فضایی خاص است که به موازات پیشرفت این مرحله بر سرعت آن افزوده می شود. در آغاز این مرحله تقریبا ۱۰ ثانیه صرف صداهای خاص متفاوت می شود. سپس سرعت تغییر افزایش می یابد و در هر ۵ ثانیه به یک صدای خاص توجه می شود.
 
تکنیک آموزش توجه با ارایه ی دستورالعمل توجه تقسیم شده کوتاه (۲-۱ دقیقه) به پایان می رسد که در آن از بیمار خواسته می شود که وسعت و عمق" توجه را بسط داده و سعی کند همزمان چند صدا و موقعیت فضایی را پردازش نماید.
 
شیوهی آموزش توجه به گونه ای تنظیم می شود که ظرفیت توجه را همواره پر نگه دارد. به همین منظور در جلسه ی آموزش از صداهای چندگانه ی همزمان استفاده شود. در مرحلهی تغییر توجه می توان آهنگ تغییر توجه را تنظیم کرد. این روش با مرحلهی توجه تقسیم شده به پایان می رسد، تا به این ترتیب تکنیک ویژگی «نیازمندی به منبع را حفظ کند.
 
بسته به سطح دشواری و تقاضای مورد نیاز، بین شش تا نه صدای ترکیب شده با مکانهای فضایی، برای تمرین شناسایی یا ارایه می شود. برخی، اما نه همهی صداها، «صداهای بالقوه» هستند و می توان آنها را صرفا به عنوان مکانهایی خاص در فضا در نظر گرفت. صداها ممکن است در جریان انجام یک تمرین خاص وجود نداشته باشند. برای مثال، از بیمار خواسته می شود که «بر هر صدایی که از فاصله ی دور و از سمت راست می شنود، تمرکز نماید. به این ترتیب، توجه به مکانی در فضا، صرف نظر از وقوع رویداد صوتی قابل کشف در آن فضا تخصیص می یابد. بنابراین، این تکنیک از نقشهی فراشناختی درونی برای تخصیص فضایی، کنترل و شدت توجه بهره می گیرد.
 
به طور معمول، حداقل از سه نوع صدای واقعی متفاوت در مکانهای فضایی مختلف در اتاق مشاوره استفاده می شود و دو صدا نیز در خارج از اتاق مشاوره در فاصله ی نزدیک و دو صدا (یا موقعیت دیگر در فاصله ی دور شناسایی می شود (این دو صدا ممکن است شامل مکانهای فضایی متفاوت در فاصله ای دور برای تمرکز توجه باشند، برای مثال یک صدا در چپ و یکی در راست). منظور از فاصله ی نزدیک، بیرون از اتاق کار، ولی در داخل ساختمان و منظور از فاصله ی دور فضای بیرون از ساختمان است.
 
با توجه به این طیف از عوامل معمولا آزادی عمل زیادی برای تغییر دادن ماهیت دقیق تکنیک، در فاصله ی بین جلسات وجود دارد که اثرات تمرین بر دشواری تکلیف را خنثی نموده و انعطاف پذیری کافی فراهم می سازد. بنابراین تکنیک آموزش توجه (ATT) را می توان در محیط های مختلف اجرا کرد. همچنین از صداهای ضبط شده نیز در تکنیک آموزش توجه استفاده شده است.
 
معمولا از بیماران خواسته می شود که بر یک نقطه تثبیت دیداری تمرکز کنند و تمرکز دیداری خود را در سراسر تمرین حفظ نمایند. تکنیک آموزش توجه زمانی که شرکت کنندگان در حالت اضطراب یا نگرانی حاد قرار ندارند، اجرا می شود. این موضوع بر این نکته تأکید دارد که تکنیک آموزش توجه، به عنوان راهبردی برای تنظیم هیجان آموزش داده نمی شود. با این حال، وقتی این تکنیک در درمان افسردگی به کار برده می شود، به ناچار در جریان خلق پایین مزمن، از آن استفاده می شود، اما حتی در این وضعیت نیز از این تکنیک برای کاهش فوری غمگینی استفاده نمی شود.
 
منبع: راهنمای علمی درمان فراشناختی اضطراب و افسردگی،آدریان ولز، دکتر شهرام محمد خانی، انتشارات ورای دانش، چاپ دوم، طهران 1390